Hyrje
Toleranca është raport midis individit i cili toleron dhe diçkahit që është i tolerueshëm. Ai disi mund të jetë individi, grupi ose dukuria. Dhe nuk ka individ i cili nuk toleron, duke qenë se nuk ka identitet i cili do të ishte pa rrethin e tij shoqëror e natyror. Sipas kësaj, ta interpretosh tolerancën do të thotë, para se gjithash, ta interpretosh identitetin e atij që toleron. E nuk ka identetitet të pandryshueshëm. Secilin identitet e përbëjnë karakteristikat e veta të papërsëritura – edhe shpirtërore, edhe fizike, edhe shoqërore. Ato manifestohen në vullnetin, besimin (dashurinë e diturinë) dhe virtytin e tij. Janë ta caktuara me çdo gjë me të cilën individi është në raport. Me ndryshimin e kuptimit të asaj se me çka është individi në raport, ndryshohet edhe identiteti i tij. Individët tjerë, grupet dhe dukuritë gjithashtu janë të ndryshueshme. Ato janë të përhershme dhe të ndryshme në krahasim me individin i cili është në raport me ta. Ai dallim është i caktuar me identitetin e atij që toleron. Ajo mund të jetë krejtë e kundërt me përmbajtjet të cilat e përcaktojnë identitetin e atij që toleron. Ashtu, toleranca sistemohet në distancë të gjërë nga shumë e afërta në shumë të largët, nga shumë e ngjashmja në shumë të ndryshme. Ajo ka qenë përmbajtje e secilit individ. Kuptimi dhe aplikimi i saj e përcaktojnë raportin e saj harmonik ose disharmonik me vetëvetën, njerëzit tjerë dhe botën si tërësi. Në qoftë se është fjala për identitetin musliman të atij që toleron, raporti ndaj njerëzve të tjerë i përfshinë, pos tjerash, hebrejtë, të krishterët si dhe pjesëtarët e traditave tjera. Edhe më shumë nga kjo. Ai raport i përfshin edhe muslimanët e ndryshëm, ata që janë indiferent ndaj përmbajtjeve të identitetit të atij që toleron, ata që e mohojnë ose ia kundërvënë format krejtë tjera të identitetit.
Kur është myslimani ai që toleron, detyra e tij është t’i përgjigjet pyetjes përse dhe si e toleron ai individin ose grupin i cili në mënyrë tjetër e formon identitetin e vetë individual apo grupor (hebrejtë, të krishterët, budistët, hindusët, etj), ose ata që janë dyftyrësh në raport me përmbajtjet qenësore të identitetit musliman, ose ata të cilët parimisht i kundërvëhen, dhe tjerët. Përgjigja në secilën nga këto pyetje presupozon vënien në lidhje të përmbajtjeve të rëndësishme të identitetit musliman në njërën anë, dhe të përmbajtjës së indetitetit të toleruarit, në anën tjetër. Për paraqitjen e shkaqeve të tolerimit musliman të tjetrit, i cili është hebraik ose i krishterë, duhet drejtuar përmbajtjeve më të rëndësishme të formimit mysliman të identitetit. E këto janë dy tekste, jeta e Lajmëtarit dhe trashëgimia që është e lidhur me të. Në këtë udhëzues janë shqyrtuar, para se gjithash, këto shkaqe.
Pa përgjigje pyetjes “Çka është përmbajtja më e rëndësishme e identitetit musliman?” nuk është e mundshme të kundrohen, caktohen dhe interpretohen shkaqet parimore të tolerancës muslimanëve të tjetrit dhe të ndryshmit, si as kufijtë e asaj tolerance. Midis muslimanëve të Bosnjës më të shpeshta janë betimet tradicionale me dinin: Për dinin!; Pasha dinin! Për dinin tim! etj. Nocioni din paraqitet aty si pjesë më e rëndësishme e identitetit musliman. Duket se ai, i cili betohet, nuk ka asgjë më të rëndësishme nga dini që e cakton përmbajtjen më të thellë të identitetit të tij. Po, çka është dini? Dhe, çka pason nga modelimi i tij si shkak për tolerimin e të krishterëve dhe hebrenjëve?
2. Identiteti dhe borxhi
Për secilin mysliman islami është fjala kryesore e përkatësisë së tij. Ai është emër i doktrinës së tij religjioze dhe i efekteve të tij në histori, dhe i caktimit të secilës ardhmëri të tyre. Sikur që ka ndodhur gjithmonë me përkatësinë njerëzore dhe gjuhët e tyre, edhe ai emër me përfshirjen e tij të pamatur, bëhet edhe i afërt, sepse e shfrytëzojnë muslimanët si fjalë kryesore të ekzistimit të vetë. Bëhet edhe i largët, sepse tjerët shpesh e tregojnë sipas mënyrës e cila është krejtë e kundërt me ndjenjat dhe bindjet e myslimanëve.
Ashtu, ai emër ekziston në ndjenjat dhe dituritë edhe të atyre të cilët me të e quajnë tjetrin, si dhe përvojat e ndryshme me të si histori, dhe të atyre të cilët me të e quajnë përkatësinë e vetë, dhe dëshirat e veta më të mira. Që vendi i emrit islam në doktrinë, ceremoni dhe virtyt të cilit myslimanët përpiqen t’i përkasin, të rishqyrtohet dhe ashtu t’u bëhet më i qartë edhe tjerëve edhe atyre, këtu do të jepet ligjërata (hadisi) të cilën e fillon Sahih Muslim, njëra nga përmbledhjet më të njohura të dëshmimit për dëftimet, sjelljet dhe qëndrimet e lajmëtarit Muhamed. (Ajo përmbledhje e ligjëratave të lajmëtarit Muhamed, bashkë edhe me gjashtë të ngjashme në Kuran, e përbëjnë bazën e teksteve të gjithë mësimit i cili më shpesh është emërtuar si islam). Omeri, i biri i Hatabit ka thënë:
Një ditë, derisa ishim me të Dërguarin e Zotit na u afrua njeriu me rroba jashtëzakonisht të bardha dhe me flokë shprehshëm të zeza.
Në të nuk kishte kurrfarë gjurm të dukshme të udhëtimit, dhe askush nga ne se ka njohur.
Pasi që u ulë pranë Lajmëtarit të fesë, duke e vënë gjurin e vetë pranë tij dhe duke i lëshuar shuplakat në kofshat e veta, tha: “Më thuaj, Muhamed, për islamin”.
Ai u përgjigj: “Islami do të thotë se do të dëshmosh se nuk ka zot tjetër përpos Zotit, dhe se Muhamedi është i Dërguari i Zotit, se do të falësh namaz, se do të japësh zekat, do të agjërosh gjatë ramazanit dhe do ta kryesh haxhin, nëse mund të shkosh atje”.
Ai njeri tha: “Të vërtetën e the”. Ishim të befasuar me pyetjët që ia bënte ai atij, dhe me vërtetimin se ai e ka thënë të vërtetën. Ai tha: “Tani më thuaj për imanin (besimin)”.
Ai u përgjigj: “Besimi do të thotë të besosh në Zotin, në melekët e Tij, librat e Tij, të dërguarit e Tij dhe në Ditën e fundit, dhe të kesh besim në matjen edhe të mirës edhe të keqës së tij”. Pasi përmendi se ai e ka thënë të vërtetën, tha: “Tani më thuaj për ihsanin (mirësinë)”? Ai u përgjigj: “Ihsan do të thotë se do të jesh rob i Zotit, sikur po eshohësh, sepse edhe pse nuk e shohësh Atë, Ai të sheh ty”. Ai njeriu atëherë tha: “Më thuaj për çastin (e fundit)?” Lajmëtari i Zotit iu përgjigj: “Për atë i pyeturi nuk di asgjë më shumë nga ai që pyet” Ai njeri tha: “Paj, më thuaj për shenjat e tij”. Ai i tha: “Robja do të lindë zonjën e vetë dhe do të shohësh të zbathurit, zhveshurit, skamorët dhe barinjtë se si mes veti bëjnë gara në ndërtim”. Ai njeri pastaj iku. Pasi që e prita gjatë, Lajmëtari i Zotit më tha: “A e di Omer, kush ishte ai që pyeti?” Iu përgjigja: “Zoti dhe i dërguari i Tij e dinë më së miri”. Ai më tha: “Ai ishte Xhibrili. Ka ardhur t’ju mësojë për fenë tuaj”.
Ajo ligjëratë (hadith) i përfshinë nocionet kryesore të tërësisë që janë quajtur në të si Borxh (din). Ato nocione janë paqeja (islam), besimi (iman), bukuria (ihsan) dhe çasti (sa’at). Edhe forma e asaj ligjërate dëshmon për natyrën e shkencës, ceromonisë dhe virtytit mysliman. Paqëtimi, besimi dhe bukuria janë raport i njeriut ndaj Zotit si Paqëtues (es-selam), Besimtar (el-Mu’min) dhe i Bukur (el-Muhsin). Kurse ai njeri i cili natyrën e vetë e formon në atë mënyrë, është paqëtues (muslim) i besueshëm (mu’min) dhe i bukur (muhsin). Kurse paqëtimi (islami), besimi (imani) dhe bukuria (ihsani) janë raport i tij ndaj Zotit. Duhet theksuar se Zot (Allah) është emri i tij përmbledhës.
Ai mund të thirret edhe me atë emër, por edhe me emra tjerë. Emri më i afërt i kësaj është i mëshirshmi. Qoftë ta thërrasin njerëzit Zot, qoftë i Mëshirshmi, emrat e tij janë më të bukur, thotë Ai. Midis atyre emrave janë Paqëtuesi, i Besueshmi dhe i Bukuri. Të gjitha këto nuk është e mundshme të ndahen në emër të mëshirës dhe emrin e mllefit, por ai thotë se mëshira e Tij e tejkalon mllefin e tij.
Ajo marrje në pyetje e Xhibrilit për përmbajtjet kryesore të Borxhit (din), bëhet në prezencën e shumë njerëzve të tubuar rreth lajmëtarit Muhamed. Atë, sipas ftesës që ua drejton njerëzve, Zoti e ka zgjedhur të Dërguar të Vetin, dhe me anë të engjullit Xhibril e ka shpallur njohurinë për përardhjen, gjendjen dhe ardhmërinë e botës dhe të njeriut. Ai ua transmeton atë ftesë njerëzve, por vetë i bindet i pari, dhe është shembull më i mirë i paqëtuesit, besimtarit dhe të bukurit. Sipas kësaj, Muhamedi nuk është burim i asaj që thotë. Karakteri i tij njerëzor pranon dhe transmeton. Njerëzia e tij është përzgjedhur dhe është rregulluar për atë që ia shpallë Krijuesi, krijesë dhe rob i të cilit është ai, dhe tek pastaj i Dërguar. Ai e pranon engjullin (meleqin) Xhibril si transmetues të mesazheve dhe lajmeve nga Zoti. Pastaj, ai i miraton ato mesazhe dhe u thotë njerëzve me anë të gjuhës dhe mënyrës së vetë të jetës, që ai të jetë ciceron i tij ndaj Zotit. Tek njerëzit që atë thirrje, në bazë të vullnetit të lirë, e pranojnë ose e refuzojnë. Edhe njëra edhe tjetra janë përzgjedhje e tij, por edhe pasojat janë të tijat.
Lajmëtari Muhamed nuk pohon se njerëzve u sjell ndonjë mësim të ri. Ai është vetëm shpallje e re e një mësimi të njëjtë që e kanë marrë, përcjellur dhe dëshmuar të gjithë lajmëtarët e Zotit, nga Ademi, si njeri i parë dhe lajmëtar i parë, e deri të ai si lajmëtar i fundit. Mirëpo, lajmëtari Muhamed, si edhe të gjithë lajmëtarët tjerë para tij, me tërësinë e asaj që flet dhe punon e shkëput me të gjitha përmbajtjet dhe format e rendit të trashëguar të cilin e tradhtojnë thirrjet e vetme dhe të njëjta të gjithë lajmëtarëve të Zotit, dhe i fton njerëzit që në këtë t’i bashkohen. Për atë është i vlefshëm vetë ai rend dhe vetëm ajo mënyrë e sjelljes e cila e vërteton Zotin në shpalljen e Vetë. Ashtu, me lajmëtarin Muhamed fillon rendi i ri, kurse ai ekzistues vërtetohet ose refuzohet.
3. Paqëtimi
Me përgjigjen e parë pyetjes së engjullit Xhibril, është përcaktuar paqëtimi. Ai është kundërshpërblim i vullnetshëm i mesazhit të cilin lajmëtari Muhamed ua transmeton njerëzve si thirrje të Zotit. Secilit individ ajo i është dërguar në dëshmi të arsyeshme, dhe është paraqitur me pranimin dhe zbatimin e lajmëtarit Muhamed si i pari që e pranon dhe e zbaton. Para secilit tek i cili ka mbërritur ajo thirrje, është shtruar përzgjedhja e arsyeshme e pranimit ose refuzimit. Pranimi nënkupton shprehjen e vullnetshme të dëshmisë se nuk ka zot, pos Zotit dhe se Muhamedi është i dërguari i tij.
Dëshmia ka dy pjesë. Në të parën, më anë të fjalisë eliptike nuk ka zot përpos Zotit (la ilahe il-la’ll-llah) është vërtetuar individualiteti i Zotit dhe atë me mohimin se diçka në botën e jashtme dhe të brendshme njerëzore mund të jetë shkak dhe mjaftueshmëri e vetëvetes. Sipas kësaj, e gjithë bota është vetëm proklamim i Zotit, por edhe bota nuk është Zot. Në pjesën e dytë të Dëshmimit është theksuar se tërësia e botës si proklamim i Zotit përmblidhet në njerëzimin e përsosur, ose në lavdërimin e plotë të Zotit. Plotësia e asaj lavdate është Muhammedi (“I Lavdëruari”). Si i tillë ai është përzgjedhur dhe u është dërguar njerëzve për t’ua kumtuar mundësinë e tyre më të lartë – lavdërimin e pastër të Zotit. Lavdërimi i Zotit është esenca e Muhamedit edhe si njeri edhe si lajmëtar i Zotit. Raporti i tij me Zotin si të Lavdërueshmin, është lavdërim i cili është plotësi e natyrës së tij njerëzore. Muhammedi, ashtu është i Lavdëruar, sepse i ka pranuar lavdatat e Zotit, dhe është Lavdërues, sepse me lavdatë shndërit dhe e kundërshpërblen të pranuarën. Mirëpo, krejt që është krijuar e kumton lavdërimin e Zotit. Sipas kësaj, esenca e Muhamedit është në vetë aktin e krijimit:
- nuk ka asgjë e të mos e lavdëroj falënderimin ndaj Krijuesit. Muhamedi
- njëkohësisht është edhe i fundit, në vargun e gjatë të lajmëtarëve të Zotit të vetëm e të njëjtë, duke qenë se në vete përmbledh dhe e tregon atë esencë të vetme dhe të njëjtë të lavdërimit të Zotit. Atë që e shpall ai esencialisht, është e njëjtë që e kanë shpallur të gjithë lajmëtarët tjerë të Zotit të vetëm e të njëjtë, mijë sosh. Midis tyre janë Ademi, Nuhiu, Ibrahimi, Ismaili, Is`haku, Jakubi, Jusufi, Musa, Davudi, Sulejmani, Jahja dhe Isai. Ajo dëshmi, nga të dy anët e tij, si dëshmi në gjuhë e përcakton atë i cili e pranon si paqëtues (mysliman) i njeriut, qëllimi më i lartë i të cilit është Paqëtimi (es-selam). Duke qenë se ajo thirrje i është drejtuar tërësisë së qenieve dhe të gjitha fushave të njerëzishmërisë, të cilat i përfshinë vullneti, dëshmia kërkon konfirmim plotësues.
Vërtetimi i parë i Dëshmisë se nuk ka zot tjetër përpos Zotit, dhe se Muhamedi është i dërguari i tij, është namazi. Njeriu është i ftuar që pesë herë në ditë, në kohën e caktuar, ta kryejë lutjen e caktuar. Ajo lutje mund të bëhet në çdo vend, por përherë të kthyer nga Shtëpia ose xhamia (mesxhidi) e Pacenueshme në luginën Bekka. Namazi përfshin pastrimin e përgaditur me ujë ose me dhe të pastër, dhe me të folurit me zë ose në vete të modeleve dhe pjesëve nga Kur’ani. Ajo e përfshin edhe pozitën dhe lëvizjen e normuar, nga qëndrimi drejtë, nëpër përkuljen dhe ramjen në gjunjë deri në uljen e fundit (në sexhde) dhe kthimin e kokës me dhënien e paqes (selamit) djathtas e majtas. Vërtetimi tjetër i Dëshmisë është dhënia e pastrimit (zeqatit).
Duke pasur parasysh faktin se njeriu në tërësi është shkaktuar me vullnetin e jashtëm, individualiteti i tij nuk mund të reduktohet në vetë atë. Çdo lloj i lakmisë ose i ndjenjës së mjaftueshmërisë e mohon karakterin e tij burimor. Kurse ky karakter burimor është i pastër edhe me shkrimin mbi prejardhjen dhe qëllimin e tij. Për ta lidhur reduktimin e ekzistimit të vetë me vetëvetën, me Dëshmi është i detyruar të japë nga vetja çka ka dhe çka i duket konfirmim i pafajësisë së tij, sepse ai nuk ka asgjë që nuk ka pranuar dhe që, sipas kësaj, nuk është borxhi i tij ndaj Zotit. Me atë dhënie ai e vendos lidhjen me tjerët. Ata tjerët janë të dobëtit dhe të sëmurit, të huajtë e udhëtarët dhe të gjithë ata karshi të cilëve dhënësi bëhët më i fuqishëm e që, megjithatë, e kanë rëndësinë e njëjtë parimore në botë: ata janë vëllezër të tij në Borxh, ose shokë në krijim.
Vërtetimi i tretë i Dëshmisë është agjërimi në muajin e ramazanit. Duke marrë parasysh varësinë e tij nga bota e jashtme dhe lidhja me të, ritmi i njeriut të lidhjeve të tija me ushqimin dhe njerëzit tjerë, fillon të bëhet si vlerë në vete dhe pa ndërlidhje me shkakun e parë dhe pasojën e fundit. E, që të ndryshohet horizonti për shkakun e fundit të dukurisë, duke përfshirë kënaqësinë në ushqim dhe pije dhe raportin mashkulli – femra, me dëshmi është urdhëruar përmbajtja edhe nga njëra edhe nga tjetra. Me këtë horizonti zhvendoset në dëshmi se nuk ka zot tjetër pos Zotit, ose nuk ka shkak pos Shkakut. Koha e agjërimit është caktuar me pozitën e Tokës karshi Diellit dhe cikluseve të Hënës. Ashtu nënshtrimi i vullnetshëm i njeriut Thirrjes, e futë në harmoni të ndryshimeve dhe të tërësisë së ekzistimit.
Vërtetimi i katërt është udhëtimi deri në Shtëpi (Qabe, perk.), në luginën e Bekkas. Shtëpia është qendër e Luginës dhe rrethina e saj është e bekuar. Në atë territor të shenjtë janë normuar, në kohët e caktuara të muajve të vitit, ceremonitë e vizitave dhe sjelljeve (haxhi). Ajo Shtëpi (bejt) ose xhami – mesxhid e Pacenueshme (el-mesxhid ‘ul-haram) është ngritur ose, sikurse thuhet në burimet më të vjetra, zbritur në kohën kur Ademi, njeriu i parë dhe lajmëtari i parë i Zotit, nga Parajsa (xheneti) ka mbërritur në tokë. Në praninë e asaj xhamie janë të lidhura thirrjet e lajmëtarëve tjerë të Zotit dhe përgjegjës së tyre. Midis tyre në veçanti janë shquar lajmëtari Ibrahim dhe i biri i tij Ismaili, si paraardhës direkt të lajmëtarit Muhamed. Ajo shtëpi e shënon qendrën e gjithë ekzistimit. Zemra e njeriut është pamja e saj në unin e njeriut. Përpjekjet që qendra e brendësisë së njeriut të harmonizohet me atë qendër të botës së jashtme, nuk është asgjë tjetër, por vërtetim i Dëshmisë në bashkësinë e atyre që i janë përgjigjur ftesës së Zotit drejtuar me anë të lajmëtarit Muhamed dhe asgjë tjetër, pos fillim i kthimit nga qenia njerëzore në shkallën më të ulët ndaj mundësisë së tij më të lartë, ose zbulim i krijimit të tij në drejtëqëndrimin më të bukur. Të gjitha dëftimet e cekura të pajtimit – dëshmia, lutja, dhënia (zekati), agjërimi dhe peligrinazhi (haxhi) – janë vepra të vullnetit të lirë të individit. Ai në to nuk mund të jetë i detyrueshëm. Harmonizimi i këtyre dy vullneteve – njerëzore dhe të Zotit – është qëllim i paqëtimit.
4. Feja
Frika dhe vullneti janë përmbajtje të tërësisë njerëzore me të cilat ajo e përcakton raportin e vetë asaj me çka ndeshet, si tjetër.Frika është kthim në të panjohur. Nga ajo e panjohur njeriu mund të ik. Mirëpo, njeriu mund edhe t’i kundërvihet të ponjohurës. Edhe njëri edhe vendimi tjetër i përfshijnsa(ë) kthimet që janë pa matje ose me to. Sa herë që kthimi është me matje, në të është i përfshir vullneti. Veprimi i vullnetshëm i njeriut përherë është zgjidhje midis shumë mundësive. Ai është qëndrim – dua apo s’dua. Gjykimi i tij mund të caktohet me format e ndryshme të diturisë, atë e fiton me arsyen e vet në përpjekje për të mbijetuar dhe për të qenë i lumtur.
Njeriu përherë është në ndonjë vend dhe ndonjë kohë. Në të është me mundësitë e ndryshme të orientimit, por natyra e tij më e thellë e kthen nga ajo rrugicë me të cilën mund të arrijë deri të Korita, ose deri tek ajo pa çka nuk mund as të mbijetojë e as të jetë i lumtur. Përzgjedhja e njërës nga ato mundësi është përherë nga vullneti i lirë. Ai nuk mund ta pranoj me detyrim borxhin dhe raportin e vetë ndaj tij: në Borxh nuk ka detyrim. Mirëpo, çdo zgjidhje në bazë të vullnetit të lirë e përfshin ndarjen nga iluzorja dhe kalimtarja për lidhje (religio, din) më me të Lartin ose Zotin.
Kurse vullneti i tij e sjellë deri tek kufiri i botës brenda të cilës vepron arsyeja e tij. Ai nuk e përfshin tërë qenien e tij. Vullneti përherë është në kontakt me dashurinë dhe diturinë. Njeriu e do atë që e ndien, ose e di si të mirë të vetën. E ajo që e di dhe e ndien si të mirë të tij, ai e do. Nuk ka dashuri pa dituri, as dituri pa dashuri. Ato nuk mund të ndahen e që ajo të mos nënkuptoj edhe mohimin e tërësisë njerëzore. Dashuria dhe dituria bashkë janë fe (besim). Në çdo fe ekziston dashuria dhe dituria, kurse raportet midis tyre janë të ndryshme. Njeriu do ta mësoj atë që e do, e do ta do atë që e di, me kusht se ajo është në harmoni me nevojat e tij të natyrshme për të mbijetuar dhe për të qenë i lumtur.
Duke pasur parasysh faktin se njeriu është i ballafaquar me botën si të jashtme, e cila e cakton, uni i tij dhe tërësia e botës janë duale e cila e kërkon individualitetin e vetë dhe shkakun e njëjtë.
Ndryshimi pa rreshtur i botës dhe njeriut, nuk e mohon dashurinë e tij ndaj shkakut kryesor. Ai e do dhe përpiqet të njoh gjithçka që është në botën e jashtme dhe në vetë atë. Nevoja për njohjen e tij është më e madhe, sa më e madhe të jetë dashuria ndaj tij. Dhe, anasjelltas: dashuria ndaj tij është më e madhe me shtimin e diturisë për atë. Ai reciprocitet i dashurisë dhe diturisë është besimi në Zotin ose zbulimi i tij.
Mirëpo, duke marrë parasysh faktin se njeriu mund ta di atë që është në dual – e gjithçka në ekzistim është në dual – ai e njeh botën e dukshme dhe të matshme, si të ekzekutuar nga bota më e lartë e cila është e padukshme dhe e pamatshme. Në harmoni me këtë ai e njeh, dhe në këtë e fton edhe mësimin për Borxhin, se bota tjetër është më reale nga kjo botë. Ashtu, ai është i thirrur për t’i njohur dhe pranuar engjëjtë (meleqët) si lajmëtar të Zotit që janë më afër botës tjetër. Ata lajmëtarë nuk janë të njohur në mënyrë të njëjtë, sikurse janë njohuritë e dukurive në botën e vullnetit dhe të arsyes. Ata janë të pandashëm nga dashuria ndaj më të lartit, dhe tek me anë të asaj dashurie ndaj të Padukshmit, ata bëhen të pandashëm nga pasojat në botën e dukshme dhe të matur. Me pranimin e tyre bota qenësore tregohet si vërtetim i botës së lartë ose shpirtërore. Në atë mënyrë njeriu e gjen përgjigjen në internimin e tij qenësorë, dhe atë në të drejtën e tij më esenciale dhe më të lartë: mos vdis me shkatërrim lëndor.
Me atë reciprocitet të botës së padukshme dhe të dukshme, ku engjëjt janë emisarë dhe dorëzues të lajmeve dhe vendimeve, njeriu njihet në lidhjen e mundshme me të Padukshmin. Për t’ia bërë më të qartë atë që është shpallur me krijimin e qiellit dhe tokës, Zoti ia zbret ose shpallë Librin. Ajo është prezencë e kumtesës së Zotit në gjuhën e njeriut. Ato libra zbresin ose shpallen me anë të njerëzve të përzgjedhur, të cilët janë lajmëtarë dhe të dërguar të njerëzimit. Ata janë shumë, si edhe gjuhët në të cilat i pranojnë dhe shpallin librat, por mesazhi i tyre në esencë është një dhe i njëjtë.
Zoti i vetëm dhe i njëjtë u dërgon njerëzve shumë lajmëtarë dhe emisarë të vetë me udhëzime dhe libra. Qëllimi i këtij dërgimi është e mira njerëzore dhe vendosja e kuteve sipas të cilave njerëzit do të gjykojnë edhe sipas të cilave do të gjykohen për çdo të mirë më të imtë dhe çdo të keqe më të imtë. Besimi në lajmëtarët dhe emisarët e Zotit, dhe në librat e Zotit, e përfshin dashurinë ndaj atyre si vende dhe mënyra të shpalljes së Zotit. Ajo dashuri është e pandashme nga dituria e lajmëtarit dhe librave. Ashtu, besimi në engjëj, libra dhe të dërguar, është dashuri ndaj tyre dhe dituri për ata. Me dashuri ndaj tyre njeriu i njeh horizontet karshi të cilëve qëndron, dhe brendinë e vetë si shpallje të Zotit.
Ato tre libra – bota, njeriu dhe shpallja – në ekzistimin e tyre i ka zbrit Zoti i Cili përherë i mbisundon, por i Cili njëkohësisht është edhe tepër afër secilit nga ato. Në zbritjen e vetë ato janë sistemuar nga qielli deri në tokë, nga shpirti deri në trup, nga domethënia plotë deri te e kushtëzuara. Duke pasur parasysh se edhe bota edhe njeriu edhe shpallja janë nga plotësia, asaj edhe i kthehen. Krejtë çka është e sistemuar përgjatë atyre shkallëve të daljes dhe hyrjes, ia mundësojnë njeriut që edhe me anë të unit, edhe me anë të botës, edhe me anë të librave pa rreshtur t’i afrohen mundësisë së tij më të lartë – drejtëqëndrimit më të bukur. Me zbulimin e këtij drejtëqëndrimi të tij më të bukur, njeriu e gjen Zotin e vetë në shenjat edhe të botës edhe të librave edhe të vetëvetës.
Në natyrën më të pastër të njeriut, është prirja nga e bukura dhe e mira, si dhe nga drejtësia dhe paqëtimi. Njeriu nuk mbetet pa ato prirje as në gjendjen më të keqe, në të cilën mund të bie.
Mirëpo, as bukuria, as mirësia sipas të cilave orientohet, dhe të cilat i arrinë, nuk janë kurrë të tërësishme. Ato janë qëllimi i tij më i lartë. Vetëm Zoti është bukuria e plotë dhe mirësia e plotë. Drejtësia, gjithashtu, është synim më i lartë i njeriut. Mirëpo, ajo është e arritshme vetëm në Zotin i cili di gjithçka dhe në harmoni me këtë, mund të gjykojë krejtë drejtë. Për këtë shkak besimi në Ditën e fundit, si vend dhe kohë me plotë drejtësi, është dashuria më e madhe dhe dituria më e madhe në qenien e njeriut. Në atë kthimi nga e drejta dhe gjykimi i drejtë, që do të thotë lënien e çdo gjëje në vendin e vet të duhur, njeriu e njeh kuptimin dhe mundësinë e paqëtimit dhe harmonisë, edhe këtu edhe pastaj (atje). Paqëtimi dhe harmonia janë baraspeshë dhe orientim. Njeriut i është dhënë mundësia që të matë drejtë dhe të mos shkurtoj në matje.
Me raportin e tillë të njeriut ndaj botës dhe vetës, është thirrur në mësimin mbi Borxhin të cilin e mëson engjulli Xhibril, duke e përcjellur ashtu nga Zoti ftesën dhe udhëzimin. Kurse kuti i plotë, apo e tërë drejtësia për secilën dukuri dhe për çdo fjalë të folur, do të arrihet me matjen e gjithëçkahit në Ditën e fundit ose në kthimin e plotë Zotit. Njerëzit mund të mos pajtohen në çështjet dhe mendimet e realitetit më të lartë dhe të padukshëm. Mirëpo, për jetën e tij të padrejtë dhe për veprimin e padrejtë, karshi të gjithë njerëzve të tjerë dhe të gjithëve në botë, nuk mund të ketë kurrëfarë preteksti. Synimin e vullnetit të njeriut ndaj harmonizimit me Zotin e matë vetëm veprimi i drejtë dhe gjykimi në raport me tjetrin. Njerëzit kanë arritur në botë nga pika e lëngut të parëndësishëm.
Dashuria e asaj pike të parëndësishme për t’u shpallur, e cila nuk është asgjë tjetër pos dashuria e Krijuesit ndaj shpalljes së vetë, e shpie njeriun nga çasti i tij i parë deri në vdekje. Me vdekjen, ai e kalon kufirin për të cilin nuk mund të di jashtë ndjenjës së vetë më të thellë se jeta e tij, e cila e përfshin edhe lumturinë edhe vuajtjen, duhet të ketë ndonjë kuptim. Mirëpo, dituria për këtë pas vdekjes nuk është e mundshme jashtë thirrjes që ia dërgon Krijuesi me anë të engjëjve, lajmëtarëve dhe librave të Veta.
Sipas tyre, njerëzit do të ngriten dhe do të japin llogari për jetën e tyre të kësaj bote. Kurse ai, para të cilit do të qëndrojnë dhe do të japin llogari, është Zoti, krijuesi dhe Gjyqtari i tyre.
Bukuria
Paqëtimi është pranim me vullnet, ku është përfshirë ndarja nga iluzorja dhe kalimtarja për t’u ndërlidhur me realen dhe të qëndrueshmen. Ashtu, paqëtimi është çlirim nga gjithçka që nuk është Zot dhe bindje vetëm Atij si Paqëtim. Njeriu që i është bindur Zotit, që është rob i Tij, me atë bëhet zëvendës i tij në botë:
çdo gjë që është në ekzistim është i nënshtruar njeriut, mirëpo me këtë edhe Zotit, dhe ashtu ai e shpallë pozitën e tij reale. Sipas kësaj, paqëtimi njëkohësisht është edhe çlirim edhe robërim. Vetëm ai që është çliruar nga çdo varësi, përpos nga ajo për të Pavarurin, mund të marrë pjesë në lirinë e Amshueshme. Dhe, ky është kuptimi i suksesit të tij në atë që nga vullneti rritet në dashuri, ose në orientim ndaj të Dashurit, dhe pastaj nga dashuria në dituri tregohet përherë në ndarjen e qenies dhe të diturisë.
Njeriu mund ta dijë atë që nuk është, por ai dëshiron të bëhet ai që e di. Prova për pakësimin e asaj ndarje e të qenurit dhe të diturit e tij, është afërsia me Atë të Cilin e mëson. Kurse ai e mëson atë të cilin e do. Dhe nuk mund të jetë i kënaqur me asgjë, pos me afërsinë e plotë atij. Në qendër të tij është karakteri burimor sipas të cilit ai është krijuar për Krijuesin, për këtë shkak edhe qëllimi i tij është i kufizuar. Asnjë gjendje deri tek e cila mund të arrihet nuk i mjafton për atë dinjitet që ia ka ndarë Zoti nga Shpirti i Vetë.
Bukuria është shpallje e mirësisë. Dhe, vetëm në mirësi njeriu mund t’i gjejë dhe vërtetoj shkaqet e ekzistimit të vetë. Bukuria e shpallë Zotin, i Cili është i bukur dhe i Cili e do të bukurën. Kurse kjo shpallje është në shumësinë e panumërt të vendeve dhe kohërave. Bukurinë e Tij nuk mund ta kapë asnjëra nga shfaqjet e tij, dhe asnjë nga kohët, edhe pse Bukuria është prezente çdo kund, në çdo anë kah e cila është i kthyer njeriu. Kur njeriu në të gjitha dukuritë e botës e njeh bukurinë e Krijuesit të vetë, dhe në çdo vend dhe në çdo çast e ndien shikimin e Tij, të qenurit e tij i bëhet i afërt diturisë së tij. Atëherë njeriu e përmbledh vetë bukurinë, duke e ndier simpatinë e saj, sepse ajo nuk është asgjë pos dëftim i të Bukurit. Dhe njeriu atëherë e dëshmon qetësimin në të, ai i nënshtrohet asaj si robër besnik me dashuri ndaj Asaj dhe me ndjenjën se Ajo e shikon në çdo çast. Ai dëshiron të jetë i atillë si e shikon Ajo të dashurin dhe të bukurin e vetë. Duke folur për këtë pamjaftueshmëri të të dashuruarit i cili i afrohet të dashurit, Zoti i flet me anë të të folurit të Muhamedit:
Robi Im nuk Më afrohet me asgjë që Unë e dua më shumë nga ajo që ia kam bërë të detyrueshme. Robi Im nuk pushon së afruari Mua me vepra plotësuese derisa Unë nuk filloj ta dua. Dhe, kur Unë ta dua, Unë jam veshi i tij me të cilin dëgjon, syri i tij me të cilin sheh, dora e tij me të cilën merr, dhe këmba e tij me të cilën ecë. Kjo traditë, në të cilën Zoti flet me anë të lajmëtarit Muhamed, është përcjellur në përmbledhjen Sahih’ul-Buhari, e cila është midis teksteve kryesore të traditës muslimane. Synimi i njeriut që nga liria e vullnetit, me anë të dashurisë dhe diturisë, të arrijë identifikim me vullnetin e Zotit, vë në dukje epilogun e fundit të dëshmisë se nuk ka zot tjetër përpos Zotit dhe se Muhamedi është robi i Tij dhe i dërguari i Tij. Me këtë qëllim njeriu bëhet shembëlltyrë e pastër e më të Lartit. Mirëpo, ajo shembëlltyrë bëhet serioze në kushtet e krijimit dhe, sipas kësaj, në raport me tjerët.
Çasti
Për çdo njeri përherë ekzistojnë dy siguri të plota – e tashmja e tij dhe vdekja e tij. Të dy këto siguri janë të atilla, nga të cilat, si plotësi e realitetit, njeriu përpiqet të ikë. Ai sillet nga e tashmja e vetë, ku është i mundshëm çlirimi i tij vullnetar nga iluzioni dhe kalimtarja, dhe ndërlidhja me realitetin dhe të përhershmin me të djeshmën dhe të nesërmën e vetë. Në ndjenjën imediate të jetës në të tashmën e vetë, njeriu i hulumton shkaqet në shumësinë e përgjigjeve të panumërta në pyetjen prej nga dhe përse ai në të është këtu dhe tash. Preokupimi me këtë pyetje e largon njeriun nga mundësia e tij për të qenë i sigurtë në të tashmen e tij. Të nesërmën e vetë përpiqet ta sjellë ndërmend dhe ta caktojë si zëvendësim të sigurisë së tashmës së tij. Ashtu, jo rrallë, njeriu ik nga siguria e tashme në pasiguri të së kaluarës dhe të ardhmës, të cilat janë aq të pasigurta sa është më e madhe largësia e tij nga vetëvetja. Edhe pse dinjiteti i njeriut para se gjithash është i lidhur me pyetjën për shpirtin, pësimin dhe shpëtimin e tij, ekzistimi i tij i kërkon edhe përgjigje pyetjes për dinjitetin e trupit të tij dhe të raportit të tij me njerëzit e tjerë, edhe të afërt edhe të largët, edhe me miqtë edhe me armiqtë. Harresa e këtij Çasti vendimtar dhe dhënia e llogarive për mohimin e tij, prodhon shtrembërimin e rënditjes nga lartë-poshtë, prandaj trupi bëhet mbisundues i shpirtit, familja dhe shoqëria – i individit. Me këtë drejtëqëndrimi më i bukur te njeriu, në të cilin është krijuar burimisht, shndërrrohet në poshtërim dhe kthim kah kjo në vend të asaj bote, kah bota e ulët në vend të së lartës, kah bota materiale në vend të asaj shpirtërore, kah sasia në vend të cilësisë. Dhe këto janë raste ku robja e lind zonjën e vetë. Në to shpirti është ngritur mbi frymën, njeriu mbi Zotin, toka mbi qiell, sasia mbi cilësinë, etj. Atëherë njeriu i duket vetëvetës i pavarur. Ai më nuk e pranon se në tërësi është rob i varur nga Krijuesi i vetë, veç edhe krahas zbathjes, zhveshjes dhe çobanllëkut burimor, vetëveten e kupton si sundues dhe veprimet e veta i sheh si më të mëdha se çdo krijim tjetër. Ajo zbathje e njeriut e cila është cekur kategorikisht në traditën për takimin dhe bisedën e engjullit Xhibril me lajmëtarin Muhamed, e përmend karakterin e tij ku ai është i pandarë nga toka. Çfarëdo qoftë ai dinjitet, ai është artificial, kurse zbathja është esenciale. Njësoj është edhe me zhveshjen e përmendur. Njeriu para të vërtetës është krejtë lakuriq dhe asgjë nuk mund të fsheh. E, kjo e kthen në karakterin e tij të bariut i cili krejtë çka ka ose mund ta ketë, i është dhënë dhe i është besuar për ta ruajtur. Me atë besim të gjithë çkahit që ka për ta ruajtur, ai është i obligueshëm për drejtësi. Krejtë që i është dhënë, është bërë me dinjitetin e dhënësit, prandaj ruajtja e saj është mënyrë e vetme që njeriu ta njohë dhe mbrojë dinjitetin e vet. Në qoftë se e mohon të vërtetën për marrjen e krejtë asaj që ka, njeriu dinjitetin e vetë burimor e vë përpara nivelit të secilës gjendje të vetë të ndryshueshme. Atëherë, nuk ekziston kurgjë që do të gjykonte për përgjegjësinë e tij. Kur njeriu nga horizonti i vetsa(ë) e humb atë karakter të vetin burimor, atëherë tërësia e interpretimit të tij të botës, kthehet: e ekzekutuara bëhet parim, kurse parimi i ekzekutuar.
Atëherë bota i duket e keqe dhe e shëmtuar, dhe ai përpiqet ta nënshtrojë dhe shndërrojë në të mirë dhe të bukur, duke mos folur kurrfarë të mirë dhe të bukur jashtë pozitës së tij, në kulmin e zhvillimit nga mjegulla e parë e errët dhe e padallueshme. Ashtu ai, ai njeri i krijuar, i cili e ka kuptuar vetëvetën si kulm të zhvillimit, e shndërron veten në Zot, kurse Zotin në shëmbëlltyrën e tij ose në vepër të mendimit të tij. Kurse Borxhi, për të cilin na mëson engjulli Xhibril, duke përcjellur ashtu diturinë nga Zoti, kërkon renditje krejtë të kundërt:
Njeriun mund ta futë borxh vetëm Krijuesi i tij, prandaj serioziteti i tij në karakterin burimor është vetëdije për atë borxh dhe pranim i detyrimit ndaj tij. Për të treguar se si është i afërt me Çastin, lajmëtari Muhamed një herë, duke i treguar dy gishtat e tij të bashkuar, gjishtin e madh dhe të mesëm, ka theksuar se ai dhe Çasti janë sikur ata dy gishta. Me atë ai, si shembull më të bukur që e ka zgjedhur Zoti, ka treguar se përsosja njerëzore, shembull më i bukur i të cilës është ai, bëhet serioze në çdo çast, se ai është si llampa që shkëlqen, e afërt realitetit të secilit njeri, se Lavdëruesi me jetën e vetë është afër atyre që janë aty dhe me të, dhe atë para se gjithash me ata që janë poshtëruar e refuzuar, përndjekur dhe shtypur.
Edhe vetë Lavdëruesi gjatë tërë jetës së tij e ka sprovuar poshtërimin dhe refuzimin, si dhe përndjekjen dhe shtypjen. Duke pranuar se Zoti përherë dhe gjithkund është prezencë e tjetrit, dhe se vetëm ai është krejtë tjetër dhe se, në harmoni me këtë, ata që janë krejtë ndryshe – të refuzuarit e varfanjakët, pleqtë e të sëmurët, të panjohurit dhe të pakuptueshmit – pjesë e horizontit njerëzor, Muhamedi i ka mësuar se jeta me varfanjakun, të poshtëruarin, të sëmurin dhe të përndjekurin është mënyrë e dëshmisë së të qenurit me Zotin.
Vetëdija për Çastin është e pandashme nga e drejta dhe drejtësia.
Përgjegjësia e njeriut për drejtësi nuk mund të shtyhet, prandaj vetëdija për Çastin është krejtë e afërt dhe atë e vënë në dukje të gjithë të shkelurit. Ashtu, në përmbledhjen e Sahihut të Muslimit, është shënuar kjo traditë e lajmëtarit Muhamed:
Vërtet, Zoti, i Larti dhe i Madhërueshmi, do të thotë në Ditën e ringjalljes:
“Biri i Ademit, Unë isha i sëmurë, e ti nuk Më vizitove”.
Ai do të thotë: “Zoti im, si të të vizitoj unë Ty, kur Ti je Sunduesi i botërave”?
Ai do të thotë: “A thua t’i nuk e ke ditur se ai e ai rob Imi ka qenë i sëmurë, por t’i nuk e ke vizituar? E nuk ke qenë i vetëdijshëm për këtë, dhe sikur ta kishe vizituar, do të Më gjeje me të” “Biri i Ademit, ta kërkova ushqimin, por nuk Më ushqeve”.
Ai do të thotë: “Zoti im, si të të ushqej unë Ty, kur Ti je Sundues i botërave?”
Ai do të thotë: “A nuk e ke ditur se ai e ai rob imi ka kërkuar ushqim nga ti, dhe ti nuk e ke ushqyer? E nuk ke qenë i vetëdijshëm për këtë, dhe sikur ta kishe ushqyer do ta gjeje me Mua” “Biri i Ademit, ta kam kërkuar ujin, ti nuk Ma dhe” Ai do ti thotë: “Zoti im, si të të jap unë Ty , kur Ti je Sundues i botërave?”.
Atëherë Ai do t’i thotë: “Ai e ai rob imi ka kërkuar të pijë, e ti nuk i ke dhënë. E sikur ti jepshe të pijë, do ta gjeje me Mua” Edhe pse Çasti më shpesh është interpretuar si kërcënim me gjyqin e fundit dhe të plotë, me zgjidhjen e të gjitha padrejtësive në botën e ardhshme ai, megjithatë, është i pandashëm nga mundësia e secilit individualitet njerëzor në të tashmën e tij. Ajo që është e pashmangshme në Ditën e ringjalljes, ose në reduktimin përfundimtar të llogarive, është kërkuar këtu dhe tash si përgjegjësi e njeriut ndaj Zotit, para Shëmbëlltyrës të së Cilit është çdo njeri, dhe atë përherë dhe çdo kund. Përgjegjësia ndaj gjithë ç’kahit të dukshme, është përgjegjësi para asaj Shëmbëlltyre.
Njerëzimi
Ndaj borxhit, që është përmbledhur në tregimin e paraqitur në takimin dhe bisedën me engjullin Xhibril dhe lajmëtarin Muhamed, i gjithë njerëzimi është krijuar nga një individ ose nga një shpirt. Kuptimi i këtij krijimi është dashuria e Zotit që Ai të njihet. E ajo, ajo dashuri e Zotit e shpallur në krijim, në njeriun ka dy përmbajtje esenciale. E para është robërimi, kurse e dyta sundimin e tij mbi tokë. Me seriozimin e karakterit të vetë të robit,njeriu bëhet i hapur për pranimin e tipareve të Krijuesit të vetë. Duke pranuar tipare të tilla, ose duke manifestuar karakterin e vetë të pranuesit, njeriu bëhet i aftësuar për veprim në botën e cila i është besuar si pjesë e tërësisë së tij, dhe orientim kah mundësia më e lartë. E më i mirë midis njerëzve është ai i cili e ka karakterin më të bukur.
Nga ajo unësi e vetme, ose nga një shpirt është krijuar i tërë njerëzimi. Njerëzit janë të ndarë në fise, popuj dhe raca të ndryshme, si edhe në gjuhë të ndryshme dhe janë të popullëzuar në pjesë të ndryshme të botës që në mes veti të njihen dhe të bëjnë gara në të mirë. Të gjitha ato dallime nuk i ikin zotit. Ato janë shpallja e Tij, dhe secilit individualitet i nevojotet krejt që është në botë për njohjen e Zotit, që do të thotë edhe njohjen e vetvetës.
Me njohjen reciproke dhe garën në të mirë, njerëzit e njohin shkakun dhe qëllimin e krijimit të vetë. Ai unë, nga i cili kanë rrjedhur, nuk është asgjë tjetër veç drejtëqëndrimi më i bukur ose pamja e Tij. Me njohjen e pamjes së tij ata e njohin Atë. E duke qenë se këtu fjala është për Atë, si amshueshmëri dhe pakufishmëri, shpallja e tij është e mundshme në rrjedhën dhe këmbimin e pakufijshëm. Secili individualitet në tërësinë e krijimit ka për të thënë diçka për këtë. Duke marrë parasysh se njeriu është i hapur ndaj asaj tërësie, dëgjimet dhe tregimet e tij, gjithashtu, janë rrjedhë e pakufizuar me anë të cilës kumtohet Zoti.
Së këndejmi, asnjë njeri nuk mund të jetë i tepërt dhe pa qëllim në atë kumtim. Karakteri i tij i qenies, i cili është në raport me Krijuesin e vetë me anë të besimit, ia mundëson që të vëhet dhe veprojë nga afërsia më e madhe e mundshme të jo-qenies, që është baraz me largësinë më të madhe nga Zoti, me ç’rast ajo largësi është vetëm e atij, por jo edhe e Zotit. Sepse, Zoti përherë dhe gjithkund është afër. I largët mund të jetë vetëm njeriu. Me ndarjen në fise, popuj dhe raca, dhe në gjuhë të ndryshme, njerëzit bëhen shumësi në të cilën tregohet individualiteti i Zotit. Dhe për gjithë ata Zoti është krijues, furnizues dhe gjykatës. Dhe, ata kurrë nuk janë lënë në mëshirën e Tij. Edhe pse ua ka lejuar që me Atë të jenë në besim, që ndaj Tij të sillen në bazë të vullnetit të lirë, Ai nuk i lë ata. Ai është me ta kudo qofshin ata. Ai u është më afër se damari i qafës dhe u përgjigjet kur e thërrasin Atë. Kjo përgjigje e Zotit është edhe dërgimi i Tij i lajmëtarëve dhe librave, për t’ua treguar rrugën kah vetvetja. Lajmëtarë dhe libra të tillë ka pasur në të gjitha kohët dhe të gjitha vendet. Nuk ka pasur popull të cilit Ai nuk ia ka dërguar udhërrefyesit e vetë. Indivualitetin e tij e kanë shpallur njësoj sikur që e bëjnë këtë qiejtë dhe toka, lajmëtarët e ndryshëm në popuj të ndryshëm dhe në gjuhë të ndryshme. Shumë lajmëtarë në periudha të ndryshme e kanë ftuar indivualitetin e tij. Ato thirrje kanë marrë forma historike të judaizmit, budizmit, konfuçionizmit, krishtenizmit, islamit, etj. Për ato mund të flasim si për traditat dhe civilizimet që kanë mbijetuar. Ato edhe sot janë vendimtare në prezencën e njeriut mbi tokë, dhe në kërkimin e tij të përgjigjeve të fatit. Mirëpo, në kujtesën e njeriut dhe në mbeturinat e prezencës së njeriut kudo në botë, është e mundshme të tregohen edhe traditat dhe civilizimet që janë zhdukur. Duke shikuar atë rrjedhë të zhdukjes së traditës dhe civilizimit, në horizontin e borxhit mund të thuhet se shkaqet kryesore të harresës së prejardhjes së tyre dhe e qëllimit e të tradhëtimit të thirrjes njerëzve që të jenë pa kusht të drejtë. E ajo thirrje, e pranishme në çdo traditë të shenjtë, presupozon dhe e përfshinë aftësinë e njeriut për ta ndarë të vërtetën nga rrena, të mirën nga e keqja, dhe të bukurën nga e shëmtuara. Dhe, jo që në rrjedhën e gjithëçkahit i ndanë, por edhe i pajton me të vërtetën, të mirën dhe të bukurën. Kurse një pajtim i tillë që është shprehje e dëshmisë mbi Zotin dhe lajmëtarin e Tij, mund të vërtetohet vetëm me drejtësi.
Çdo dëshmi pa drejtësi është rrenë. Me atë pajtim njeriu e bënë serioz vetëvetën në botë dhe botën në vetëvete. Në atë seriozitet tjetri është vendimtar: me anë të tij ai mund t’i caktojë kufinjtë e vetë, por edhe t’i njoh se ata janë vetëm një nga shumësia e panumërt e mënyrave të dëftimit të pakufishmës, duke qenë se Zoti është në çdo anë nga e cila mund të kthehet njeriu. Ajo prezencë e njerëzores, në vijim dhe ndryshimi i gjithëçkahit që është në ekzistim, mund të kundrohet në dy mënyra. E para është se njeriu merrë pjesë në rrjedhën e pakufishme nga gjendja fillestare deri në atë përfundimtare. Pozita e tij e mbledh rrjedhën e përgjithshme që i ka paraprirë, dhe ajo nuk mund të ndikojë qenësisht në ndryshimin e riorientimit të vazhdimit të tij në të ardhmen. Mënyra e dytë e interpretimit të asaj rrjedhe është marrja e njeriut si i tillë, si individ i hapur ndaj amshueshmërisë dhe pakufishmërisë, në mundësinë e plotë të lumturisë dhe shpëtimit.
Sipas mësimit tradicional, çdo njeri është i lirë në histori dhe në mbikalimin e saj. Ai është në shtrirjen e prezencës së tij në hapësirë dhe kohë, por edhe në drejtëqëndrimin e kthimit të tij Zotit.
Ai nuk është dhe nuk mund të jetë pikë dhe rob i rrjedhës së panjohur të kohës nga e shkuara e pacaktuar ndaj të ardhmës së pakuptueshme. Ashtu, në secilin njeri është e mundshme që nga largësia vetjake prej Zotit t’i afrohet Atij, dhe në atë mënyrë ta njoh në qëllimin e vetë të madh. Liria e njerëzimit, që nuk është asgjë tjetër pos robërim i të vërtetës së plotë, të mirës së plotë dhe bukurisë së plotë, s’është dhe s’mund të jetë e kushtëzuar me “rrethanat historike”. Ajo është mundësi e secilit individ, dhe nuk ekziston ndonjë mënyrë për seriozitetin e saj që do të mund të ishte e caktuar vetëm me aftësitë e arsyeshme.
Tjetri dhe i ndryshmi
Njerëzimi është tërësi burimore. Ndarja e tij në fise, popuj dhe raca nuk e shkëput përsosjen burimore të secilit individ, as mundësinë e shpëtimit të tij në përsosshmëri. Secili individ do të jep llogari për vetën, dhe ai është përgjegjës për secilën të mirë të vogël të bërë dhe për secilën të keqe të vogël të kryer. Pa marrë parasysh faktin se nga cili horizont dhe nga cila përkatësi ka folur, pavarësisht së cilës po i nënshtrohet vullnetarisht, të gjithë individët dhe të gjitha bashkësitë njerëzore janë para Zotit të vetëm dhe të njëjtë. Ata direkt apo indirekt i caktojnë librat e tyre, si dhe kriterët dhe udhëzimet:
Idhtarët e Librit mos i polemizoni ndryshe vetëm ashtu si është më së miri, përveç atyre që janë mizorë; dhe thuajuni:
“Ne i besuam asaj që na u zbrit neve dhe që u zbriti juve; dhe se Zoti ynë dhe Zoti juaj është një, dhe se ne i jemi dorëzuar atij”. (Kur’an, 29:46)
Seriozimi i njeriut ose zbulimi i përsosjes burimore është i mundshëm me përmbushjen e tri kushteve. I pari është pranimi i atij kushti dhe i mbikalimit të tij në afrimin e dashurisë. I dyti është pëlqimi me Lajmëtarin si shembull në rrugën drejtë Zotit. Dhe i treti është dëshmimi i njëshmërisë si objektiv i vetëm vetjak. Duke marrë parasysh se njerëzit janë të ndryshëm, edhe lajmëtarët e tyre janë të ndryshëm, që nuk do të thotë se janë të ndryshme mundësitë e themelta njerëzore dhe esencat e thirrjeve të lajmëtarit. Duke dëshmuar Një Zot, njeriu pajtohet me një lajmëtar, por njëkohësisht pranon gjithëçka nga ata. Dashuria e tij ndaj lajmëtarit do të përcillet kurdoherë që në të të përfshihet mohimi i lajmëtarëve tjerë. Zoti si një është me tërë njerëzimin e ndryshëm dhe vullnetin e lirë njerëzor, pasojat e të cilave janë edhe ndarjet: Njerëzit nuk ishin tjetër pos të një feje, e u përqanë. E sikur të mos ishte caktim i hershëm nga Zoti yt, do të përfundohej (me dënim) mes tyre, për atë që ishin të përqarë. (Kur’an, 10:19-20).
Kjo përqarje, shkak dhe gjykim i së cilës është fjala, tregohet në shumësinë e popujve dhe të gjuhëve, por edhe në shumësinë e lajmëtarëve e udhëheqësve që ua dërgon Zoti njerëzve.
Secili popull kishte të dërguarin e vetë; e kur u vinte i dërguari i tyre bëhej gjykimi i drejtë mes tyre, atyre nuk u bëhej padrejtësi. (Kur’an, 10:47)
Ne asnjë nga të dërguarit nuk e dërguam ndryshe, vetëm në gjuhën e popullit të vetë, ashtu që ai t’u shpjegojë atyre (në atë gjuhë). (Kur’an, 14:4)
Ne nuk dërguam asnjë të dërguar para teje, e të mos i kemi shpallur atij se: nuk ka zot tjetër përveç Meje; pra më adhuroni!” (Kur’an, 21:25)
Sipas kësaj, një Zot ua shpallë udhëzimin e Vetë popujve të ndryshëm dhe gjuhëve të ndryshme. Ai udhëzim nuk është vetëm në gjuhë të ndryshme, veç se është edhe në forma të ndryshme të mësimit, ceremonisë dhe virtytit.
Ne i kemi caktuar çdo populli vendtherjen (e kurbanit), që ta përmendin emrin e Zotit. (Kur’an, 22: 34)
Ne edhe ty (Muhamed) ta zbritëm librin (Kur’anin) e vërtetë që është vërtetues i librave të mëparshme dhe garantues i tyre. Gjyko, pra, mes tyre me atë që Zoti e zbriti, e mos pëlqe epshet e tyre e të largohesh nga e vërteta që të erdhi. Për secilin prej jush, Ne caktuam ligj e program (të posaçëm në çështje të veprimit).
Sikur të donte Zoti, do t’ju bënte një popull (në fe e sheriat), por deshi t’ju sprovojë në atë që iu dha juve, andaj ju (besimtarë) përpiquni për punë të mira. Kthimi i të gjithë juve është te Zoti, e Ai do t’ju njohtojë me atë që kundërshtoheshi. (Kur’an, 5:48)
Diversiteti i gjuhëve, shtigjeve, rrugëve, dhe ndarjet i përcaktojnë shumësinë e bashkësive njerëzore. Mirëpo, asnjëra nga ato dallime nuk mund ta kalojë esencën e vetme dhe të njëjtë të njeriut. Lidhja e secilit individ me Zotin, qoftë me vullnet apo detyrim, seriozohet në ndonjërën nga bashkësitë e cila është caktuar, midis tjerash, edhe me Libër. Ato bashkësi kanë emra të ndryshëm – hebraike, kristiane dhe muslimane, bie fjala. Esenca e secilës nga ata është besimi në Zotin dhe në përgjegjësinë e plotë njerëzore në Të për çdo të mirë dhe çdo të keqe. Ashtu, besimi në Zotin dhe drejtësia e shpëtojnë njeriun pa marrë parasysh faktin se cilave mësime, ceremonive dhe virtyteve të mundshme u ka takuar:
Vërtetë, ata që besuan, ata që ishin hebrej, krishterë sabejët (kishin lëshuar fenë e adhuronin engjëjt), kush besoi prej tyre (sinqerisht) Zotin, dhe botën tjetër dhe bëri vepra të mira, ata e kanë shpërblimin te Zoti i tyre. Për ta nuk ka frikë as nuk ka përse të pikëllohen. (Kur’an, 2:62)
Përmendja e besimit në Zotin dhe Dita e fundit aty, nuk është e ndarë nga shtegu i mirëfillitë dhe rruga e hapur për pjesëtarët e bashkësive të ndryshme. Edhe njeriu edhe ndërtimi i tij e përmendin dhe e lavdërojnë Zotin. Sa më i plotë të jetë ndërtimi i njeriut, edhe lavdërimi do të jetë më i plotë. Në ato shtigje të ndryshme të rrugës së hapur, njerëzit ndërtojnë vende për përmendjen e Zotit, që gara e tyre në bëmirësi të shprehet qartë në gjuhë të ndryshme.
E Sikur Zoti të mos i zbrapse disa me disa të tjerë, do të rrënoheshin manastirët, kishat, havrat e edhe xhamitë, që në to përmendet shumë emri i Zotit. (Kur’an, 22:40)
Në mësimet, ceremonitë dhe virtytët e ndryshme, qendër e të cilave është përmendja e Emrit të Zotit, shpëtim është besimi në Zotin dhe bërja e veprave të mira, kurse mësimi dhe ceremoniali janë shteg dhe rrugë në atë seriozim të kthimit të njeriut Zotit.
Fjala e përbashkët për secilin nga përkatësitë e ndryshme – edhe hebraike, edhe kristiane edhe muslimane – është shpëtim në Zotin e vetëm e të njëjtë dhe me Të:
Thuaju (o i dërguar): “O idhtar të librit (Tevrat, Inxhil) ejani te një fjalë që është e njëjtë mes nesh dhe mes jush; që mos adhurojmë pos Zotit, të mos ia bejmë Atij asnjë send shok të mos konsiderojmë njëri –tjetrin zotër pos Zotit”. (Kur’an, 3:64)
Secili individ atë thirrje e shpreh si të vetën. Edhe ai është në raport me tjetrin, me anë të pyetjes: Çka është e padrejtë në mua dhe me mua? Pyetja e tillë është vendimtare në pranimin e saj se Zoti nuk bashkon, sepse vetëm Zoti është i mirë. Në asnjë dukuri e cila vjen nga jashtë dhe nga njeriu tjetër, nuk ka të drejtë t’ia kthejë me të keqe. Nëse e drejta e tillë do të pranohej, e keqja do ta veçonte vlerën parimore, tjetrit fajësinë kurse vetëvetës pagabueshmërinë.
Dhe ky është kuptimi i thirrjes së Zotit:
Nuk është e barabartë e mira dhe e keqja. Andaj (të keqën) ktheje në mënyrë më të mirë se atëherë ai, më të cilin kishit njëfarë armiqësie do të bëhet mik i afërt. (Kur’an, 41:34)
Post scriptum
Për secilin njeri mund të thuhet se ka mundësi të udhëtimit drejtë përsosjes. Dhe, kudo qoftë ai i mbetet pjesa e pakaluar e rrugës drejtë atij caku. Kur të qenurit e tij shfaqet si shqetësim, mosbesim dhe shëmti, për këtë nuk duhet fajësuar as Zotin, as lajmëtarin, as librat e shenjtë. Fajësia për këtë është në njeriun i cili është në gjendje të atillë. Dhe, është krejtë e njëjtë se si e quan ai njeri vetëvetën, ose si e quajnë atë të tjerët. Tekstet e shenjëta janë të pandryshuara. Ato edhe janë të atilla çfarë i ka shpallur Zoti. Dhe atyre mund t’u qasemi vetëm me anë të unit individual. Interpretimet e tyre janë pasojë e vetë teksteve dhe të unit që është në raport me ta. Duke qenë se tekstet janë të pandryshuara, çdo shpallje shqetësuese, e pabesueshme dhe e shëmtuar e unit është fajësi e tij, e jo e teksteve të lexuara. E nuk ka ligjërim i cili nuk pohon se nga raporti i teksteve të shenjëta dhe të unit të hapur nuk mund të arrihet deri tek unësia e cila është paqëtues dhe pajtues, i besushëm dhe i bukur.
Përktheu nga gjuha boshnjake:
Fahri Musliu
