الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لِإِثْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ . “… Sot përsosa për ju fenë tuaj, plotësova ndaj jush dhuntinë Time, zgjodha për ju islamin fe. E kush detyrohet nga uria (të hajë nga të ndaluarat), duke mos anuar dhe duke mos patur qëllim mëkatin, All-llahu falë shumë dhe është mëshirues.” (Kur’ani, El-Maideh, 3).
Tradita konstitutive e Islamit mbi besimin fletë si për dhuratë të mrekullueshme, me mirëdashje, të lirë dhe të pakthim nga Zoti[1]: لَا تَجِدُ قَوْمًا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ يُوَادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَوْ كَانُوا ءَابَاءَهُمْ أَوْ أَبْنَاءَهُمْ أَوْ إِخْوَانَهُمْ أَوْ عَشِيرَتَهُمْ أُولَئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمَانَ وَأَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ وَيُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ أُولَئِكَ حِزْبُ اللَّهِ أَلَا إِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ. “Nuk gjen popull që e beson All-llahun dhe ditën e gjykimit, e ta dojë atë që e kundërshton All-llahun dhe të dërguarin e Tij, edhe sikur të jenë ata (kundërshtarët) prindërit e tyre, ose fëmijët e tyre, ose vëllezërit e tyre, ose farefisi i tyre. Ata janë që në zemrat e tyre (Ai) ka skalitur besimin dhe e ka forcuar me shpirt nga ana e Tij dhe ata do t’i shpjerrë në xhennete, nëpër të cilët rrjedhin lumenj. Aty janë, përgjithmonë. All-llahu ua ka pëlqyer punën e tyre dhe ata janë të kënaqur me shpërblimin e Tij. Të tillët janë palë (grup) e All-llahut, ta dini pra, se ithtarët e All-llahut janë ata të shpëtuarit.” (Kur’ani, El-Muxhadeleh, 22).
Zoti, duke krijuar dhe shpjeguar botën, besimin e bëri natyrë fundamentale të botës, të të gjitha krijesave dhe sidomos e bëri natyrë thelbësore të njeriut. “Ajo nuk mund të korrumptohet dhe të rirregullohet.”[2] Në këtë fakt edhe zë fill arsyeja bazore për ç’shkak vetëm nga perspektiva e besimit mund të lexohet synimi autentik i vullnetit veprues hyjnor në botë.[3] Sikur që është e paperceptueshme që natyra e besimit të përkufizohet jashta udhëzimeve kompetente konstitutive të Kur’anit dhe Hadithit, po ashtu do të ishte e paperceptueshme të përcaktohet vëllimi përmbajtësor i nocionit besim. Pasi që besimi nga natyra e tij autentike është mbinatyror, sepse ka prejardhje nga Zoti[4], ai në këtë botë është natyror, sepse është shekullarizuar nëpër ligjësitë kozmike dhe nëpër të gjitha poret e jetës së njeriut, atëherë edhe vëllimi i tij përmbajtësor është i shtrirë dypjesësisht dhe njëkohësisht shtrihet në kozmos dhe metakozmos, në rendin qiellor dhe tokësor. Polet qartë të perceptueshme të horizontit përmbajtësor të besimit janë Zoti dhe njeriu, deri sa ndërmjet tyre shtrihen edhe bota engjëllore, animale, bimore dhe minerale, me të cilin edhe mbaron vertikalja ekzistenciale e rendit zbritës-dëshmues, të perceptueshëm në dimensionin përmbajtësor të nocionit të fesë.[5]
Sa i përket horizontit horizontal të fesë, në këtë nuk dominon ekskluzivisht diktati i simpatisë hyjnore ndaj botave, ritmi i thirrjes zanafillore në marrë/veshje për besnikëri (mithak), por këtu është i pranishëm edhe ritmi i për/gjigjes njerëzore në sfidën e fesë si dhuratë të Zotit, ritmin të cilin e profilizon gjeniu shpirtëror njerëzor nga jashtë dhe nga brenda të vërshyer dhe të rrezatuar me fuqinë e fesë. Pasi që dimensioni horizontal i besimit paraqet hapësirë nyjore dhe teatër tokësor brenda të cilit ndodh manifestimi historik i fesë si akt qendror i të qenurit, vetëdijes dhe ndërgjegjes së njeriut dhe ky domen i besimit në nyje unike lidh traditën konstitutive të fesë si të tillë dhe traditën interpretative të përparimit universal historik dhe rritjes e degëzimit të gjeniut shpirtëror të njeriut. Ky domen, po ashtu, nuk është i orientuar fuqishëm vijëdrejtësisht, çfarë është rasti me domenin vertikal të fesë.[6]
Mozaiku shpirtëror që fitohet nga natyra dhe përmbajtja e besimit të njeriu krijon përshtypjen se besimi është druri i përkryer i jetës, damarët e së cilës zënë fill në Qiell, kurse filizat dhe sythat mbulojnë horizontet e shumta jetësore të mjedisit kozmik. Kjo metafor për drurin e përkryer të jetës mbështetet në traditën e Pejgamberit a.s.[7], e cila për fenë fletë si proces të gjallë shpirtëror i cili është i pranishëm dhe kongjenital në çdo çast dhe brez historik. Këtë e vërejmë edhe në burimet e traditës islame nëpërmjet katër nocioneve bazore me të cilat përcaktohen dhe komunikohen katër dimensionet vendimtare të fesë si të tillë: Iman-i (Besimi), Islam-i (Feligji), Din-i (Feja) dhe Ihsan-i (Rruga e njëmendësimit të plotë shpirtëror).[8] Praninë e besimit te njeriu intelektuali M. Jasin e thotë se “instinkti për njohjen dhe adhurimin e Krijuesit të gjithëçka ekzistueses është i ndërtuar në natyrën e njerëzore dhe nuk mund të shkatërrohet me forcën e shekullarizimit…”.[9] Imani / besimi është shenjë për fenë si të tillë. Ai është dritë që banon në zemrën e njeriut, por edhe në shpirtin njerëzor. Si dritë hyjnore imani është i pranishëm vetëm në zemrën e njeriut dhe ai aty manifeston vetë pastërtinë e Frymës hyjnore, derisa prania e tij në shpirt manifestohet në mënyrë të dritës së thyer e të ndarë. Imani është gjendje e brendshme e Frymës hyjnore, njëmendësia e tij e brendshme, e pakrijuar dhe e pakrijueshme, të cilën Zoti e derdhë në Makrokozmos dhe në Mikrokozmos si natyrë bazore të njeriut dhe botës.[10] M. Jasin kongjenialitetin e besimit e pohon: “Fitratullahu – Natyra e Allahut, kurse e cila është tewhidi apo njësia e Tij, është gjendja nga e cila është krijuar fitra e njeriut. Prandaj, njeriu lind me këtë dije dhe fe të lindur në njësinë e Allahut. Allahu e ka furnizuar me këtë dije të lindur tërë njerëzimi, deri sa njerëzit ishin qysh në periudhën paraekzistenciale.”[11] Këtë e mbështesin edhe në ajetin kur’anor: وَإِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِي ءَادَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَى أَنْفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ قَالُوا بَلَى شَهِدْنَا أَنْ تَقُولُوا يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّا كُنَّا عَنْ هَذَا غَافِلِينَ . “Përkujto kur Zoti Yt nxori nga shpina e bijve të Ademit pasardhësit e tyre dhe i bëri dëshmues të vetes së tyre (duke u thënë): “A nuk jam Zoti juaj?” Ata thanë: “Po, dëshmuam!”. Të mos thoni në ditën e kijametit: “Ne nga ky (dëshmim) ishim të panjohur”. (El-A’raf, 172).[12]
Natyrën bazore të vertikales së Frymës hyjnore e njohim në nocionin Sophia perennis (el-hikmeh el-lâdunijjeh), i cili shënon rrënjën qiellore të besimit (iman) dhe merret thelbësisht me përmbajtjen e përgjithshme, që është dritë e Frymës hyjnore, intuitë qiellore e natyrës burimore të njeriut, ligj i besimit sipas kriterit të Frymës hyjnore, që në traditën interpretative ne i njohim si gjashtë shartet e imanit, deri sa natyrën bazore të vertikales së frymës së njeriut e njohim në nocionin Religio perennis (ed-din ed-dâim), i cili shënon vendbanimin tokësor të besimit, dhe është ngrohtësia e Frymës hyjnore, institucioni historik i imanit, dhe në traditën interpretative e njohim si pesë shartet e islamit.[13] Annemarie Schimmel duke analizuar idetë religjozoe të Ikballit pohon se te M. Ikballi “religjioni është përshkruar si forcë me rëndësinë më të madhe në jetën si të individit ashtu edhe të popullit, për të pohuar se kjo forcë “shërben që të gjendet uni i tij”[14], apo si e thotë këtë vetë M. Ikballi: “Rezultati i hulumtimit të egos nuk është fshirje e megjeve të individualitetit, ky është, përkundrazi, definicion më i saktë. Akti përfundimtar nuk është akt intelektual, por akt jetësor, i cili përshkon tërë qenien e egos, dhe e mpreh vullnetin e tij duke iu falënderuar bindjes kreative se bota nuk është diç që shihet ose njihet thjesht me anë të nocioneve, sesa diç që duhet ndërtuar dhe sërish të zbatohet me veprim të pandërprerë.”[15] Vështirësitë për të kuptuarit e plotë të polimesisë së nocioneve iman dhe islam mund të kuptohen vetëm me nocionin ed-din, i cili shënon religjionin si të tillë në pastërtinë primordiale (ed-din el-hanif[16]) dhe religjionin pozitiv, respektivisht religjionin të manifestuar në rrafshin historik.[17] Religjioni primordial (ed-din el-hanif) është i amshueshëm dhe në asnjë rast i ndryshueshëm (religio perennis et universalis)[18].
Format tjera të religjionit primordial, jashta din’ul-islam-it, të cilat pretendojnë në rrënjën burimore religjioze ibrahimiane, konsiderohen forma religjioze teologjikisht të moduluara, të cilat dallojnë si në natyrë ashtu edhe në përmbajtje, sikurse janë religjioni judaist dhe kristian. Religjioni primordial islam mund të quhet edhe Religia theosophica për dallim nga të tjerat të cilat mund të quhen Religia theologica: إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلَامُ . “Feja e pranueshme tek All-llahu është Islami”. (Ali Imran, 19) dhe: وَمَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلَامِ دِينًا فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِين َ. “E kush kërkon fe tjetër përveç Islamit, atij kurrsesi nuk do t’i pranohet dhe ai në botën tjetër është nga të humburit.” (Ali Imran, 85).
Forma primordiale religjioze e besimit islam e njohur me nocionin ed-din, në vete përfshinë tri shtresa thelbësore shpirtërore: 1) Njëmendësinë parimore të gjeniut të fesë si të tillë (hakikah); 2) Njëmendësinë e manifestuar të Feligjit universal islam (Sheriatu); 3) Praktikën amshuese religjioze si metodë shembull të njëmendësimit të plotë shpirtëror të fesë dhe Feligjit (Tarikah). Nga tri shtresat e theksuara njohim 1) Mësimin metafizik dhe kozmologjik të besimit (el-iman); 2) Mësimin etik dhe aplikimin e Feligjit (el-islam); 3) Metodën shpirtërore të njëmendësimit gjithëmbarësor të përmbajtjes së tërësishme religjioze (el-ihsan).[19] Besimi si veprim shënon nxjerrjen e shpirtit tonë në botën jashtë dhe portretimin e gjeniut tonë të brendshëm të besimit në pëlhurën e njëmendësisë sonë të përditshme jetësore. Kjo mund të arrihet me integrimin e aftësisë mendore dhe të fuqisë së kapërcimit tonë metafizik dhe me forcën e virtytit tonë në fushën e Islamit dhe Dinit (religjionit praktik), të cilat kanë gjetur manifestim në jetën morale dhe pejgamberike të Muhammedit a.s.[20]
Literatura:
1. Imam Ebu Hanifeh, El-Fikh’ul-ekber – Thelbi i besimit islam, Prizren, 2005. 2. Muhammed Ikball, Obnova vjerske misli u Islamu, bot. II i plotësuar dhe i ndryshuar, Sarajevë, 2000. 3. Muhammed Jasin, Priroda covjeka u islamu, Sarajevë, 2003/1424 h. 4. Nexhat Ibrahimi, Bazat e etikës islame, Shkup, 2005. 5. Resid Hafizovic, O nacelima islamske vjere, Zenicë, 1996. 6. Syed Muhammad Naquib al-Attas, Prolegomena to the Metaphysics of Islam, Kuala Lumpur, 2001.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] Gjerësisht: Resid Hafizovic, O nacelima islamske vjere, Zenicë, 1996, fq. 8. Ky burim ka shërbyer shtyllë edhe për punimin tonë. [2] “Besimi i lindur është në antitezë e kufrit dhe shirkit…”. Sipas: Muhammed Jasin, op. cit., fq. 30. [3] Muhammed Ikball, Obnova vjerske misli u Islamu, botim i II-të i plotësuar dhe i ndryshuar, Sarajevë, 2000, fq. 19. [4] Edhe Muhammed Asad në tefsirin e tij Porosia e Kur’anit mendon se besimi i njeriut buron nga preekzistenca e tij. Muhammed Asad, Poruka Kur’ana, Sarajevë, 2004/1425 h., fq. 222, fusnota 139. [5] Resid Hafizovic, op. cit., fq. 10. [6] Resid Hafizovic, op. cit., fq. 10-11. “Besimi, në format më të lartësuara, ngritet mbi poezinë. Ai shkon nga individualja drejt shoqërores dhe qëndrimi i tij i kundërvihet kufizimeve të njeriut; ai zgjeron fushën e kërkesave të tij dhe i ofron perspektivë të një vizioni të drejtpërdrejtë të Realitetit.” M. Ikbal, op. cit., fq. 19. [7] Ebu Davudi, Suneni, kreu 14; Sujuti, El-Xhamiu’s-sagir, 1306 h., sipas: Resid Hafizovic, op. cit., fq. 11 [8] Resid Hafizovic, op. cit., fq. 11. Shih: Nexhat Ibrahimi, Bazat e etikës islame, Shkup, 2005, fq. 68-77. [9] Muhammed Jasin, Priroda covjeka u islamu, Sarajevë, 2003/1424 h., fq. 9. [10] Resid Hafizovic, op. cit., fq. 12. [11] Al-Raghib al-Isfahani, Kitab ad-Dhari’ah ila Makarim al-Shari’ah, Cairo, 1987, fq. 226-227, sipas: M. Jasin, op. cit., fq. 58. [12] Shih gjerësisht elaborimet rreth kësaj teme: M. Jasin, op. cit., fq. 58 e tutje. [13] Resid Hafizovic, op. cit., fq. 13-15. Syed Muhammad Naquib al-Attas, Prolegomena to the Metaphysics of Islam, Kuala Lumpur, 2001, fq. 41 e tutje. [14] Annemarie Schimmel, Religijski motivi Muhammeda Ikbala, në: M. Ikbal, op. cit., fq. 242. [15] Muhammed Ikbal, op. cit., fq. 226. [16] Hanif (sing. nga hunefa’) është dikush që natyrisht refuzon politeizmin dhe idhujtarinë deri sa ka prirje për pranimin e tewhidit. Në konstekstin kur’anor hanif janë ata që ndjekin besimin e Ibrahimit a.s., sikur edhe për ata që e kanë pranuar tewhidin në kohën e xhahilijetit. Shih: Muhammed Jasin, op. cit., fq. 32. [17] Imam Ebu Hanifeh, El-Fikh’ul-ekber – Thelbi i besimit islam, Prizren, 2005, fq. 78-80. [18] Syed Muhammad Naquib al-Attas, op. cit., fq. 51 e tutje. [19] Resid Hafizovic, op. cit., fq. 18. [20] Ibid., op. cit., fq. 24-25.
Shfletuesi i Kur'anit
Lajme