Imam El-Maturidiu dhe shkolla e tij në akaid - 1

Studimi sistematik historik dhe analitik i historisë së mendimit klasik islam vë në spikamë disa individë, specialistë dhe disa shkolla klasike teologjike muslimane të niveleve më të larta intelektuale brendamuslimane dhe jashtamuslimane, të pakalueshme deri në ditët tona dhe krenari të historisë muslimane dhe botërore në përgjithësi.[1] Manifestimi i parë i mendimit islam është paraqitur jashta Arabisë dhe atë në tri fronte: ai juridik, ai i sistematizimit dhe prezantimit të islamit me vizion të ri dhe ai i ofrimit të përgjigjeve adekuate kundrejt kërkesave të kristianëve, hebraikëve, sabiinëve dhe zoroastritëve para se ta pranojnë fenë e re.[2] Mirëpo, kjo periudhë karakterizohet me një simbiozë të fatshme të besimit dhe dijes, që gjatë historisë shpirtërore dhe intelektuale ka paraqitur dilemë permanente.[3] Një fidan, një rezultat i këtyre lëvizjeve intelektuale islame është edhe shkolla hanefite, në themele të të cilës do të lindë shkolla e madhe e Imam Ebu Mensur El-Maturidiut[4], e njohur si shkolla maturidite në Azinë qendrore (Ma werae’n-nehr). Po në këtë kohë në sipërfaqe do të dalin edhe dy shkolla të tjera të proveniencës sunnite, ajo esh’arite në Irak dhe tahavite në Egjipt, që ndonëse të njohura mjaft, pa dyshim nuk ishin të barabarta në kohën e tyre, por madje edhe sot me shkollën maturidite.[5]

Shkencëtarët pohojnë se atë që El-Esh’ariu e bëri në Irak dhe atë që e bëri Et-Tahaviu në Egjipt në mbrojtjen e Islamit sunit, këtë e bëri El-Maturidiu në Samarkand[6], në periferinë lindore të perandorisë muslimane, ndonëse për shumë shkaqe kjo shkollë akaidore është shumë pak e studiuar.[7]

Fillet e shkollës maturidite

Shkolla maturidite në akaid është ngushtë e lidhur me shkollën juridike dhe akaidore hanefite në historinë islame. Mësimi i shkollës maturidite paraqet vazhdimësi të shkollës hanefite por në një shkallë më të lartë interpretimi dhe rezonimi të mendimit teologjik krahasuar me shkollën hanefite. Për këtë shkak, respektivisht për arsye të lidhshmërisë të pashkëputshme të mësimit të shkollës hanefite dhe maturidite, nocionet hanefij dhe maturidij janë bërë sinonime.[8] 

            Fillet i veta shkolla maturidite i ka trashëguar nga mësimi akaidor i Imam Ebu Hanifes dhe i nxënësve të tij. Këtë metodë shkolla maturidite e ka ndjekur jo vetëm në akaid, por edhe në usuli-fikh dhe fikh dhe bashkë me metodën hanefite paraqet përpunim, avansim dhe ngritje të mësimit të Ebu Hanifes dhe nxënësve të tij, Ebu Jusufit, Imam Muhammedit etj.. Kjo shkollë akaidore dallon nga shkolla esh’arite, sepse është vazhdimësi cilësore e shkollës hanefite, ndërsa ajo esh’arite paraqet reaksion të një mu’teziliti të konvertuar, El-Esh’ariut, dhe kthim në mësimin burimor të drejtimit sunnit, duke tubuar rreth vetes dijetarë të shkollave të ndryshme. Kjo karakteristikë është me rëndësi në zhvillimin e mëtejshëm të doktrines esh’arite dhe në vendimet e balansuara të tyre.[9]

Me miratimin e medhhebit hanefit si doktrinë zyrtare shtetërore në çështjet juridike nga ana e hilafetit osman, u hap rruga edhe për shkollën akaidore maturidite që të depërtojë edhe në shumë vise të ndryshme të botës[10] e jo vetëm në Transoksiani, Azinë qendrore, respektivisht jo vetëm në vendlindjen e parë të shkollës.

            Ndër karakteristikat e shkollës hanefite është se dijetarët e kësaj shkolle ecin drejt dijetarëve të tyre duke u bazuar në dijetarët paraprakë jo vetëm nëpërmjet fikhut, por edhe të usuli-fikhut dhe akaidit, duke përfshirë këtu edhe shkencën e hadithit dhe parimet e kritikës së traditës, duke unifikuar kështu disiplina të ndryshme të mësimit islam.

Disa dijetarë autoritativë mendojnë se kelami i hershëm, ku bën pjesë edhe hanefizmi-maturidizmi, “ka qenë më afër pozicioneve kur’anore përgjithësisht të miratuara me shqyrtime të ulemasë ndër as’habët, tabi’inët dhe pasuesit e tyre në tre shekujt e parë…”[11], që dëshmon edhe ekzistimi dhe veprimi historik i shkollës në mënyrë dinamike dhe të gjallë deri në fillim të shekullit XXI. Koha që vjen do të dëshmojë se kjo shkollë ka potencial sasior dhe cilësor për t’iu përgjigjur nevojave dhe sfidave të shekullit që vijon.

Arsyet për këto parime dhe për këtë klimë studimi duhet kërkuar para së gjithash në metodat e kësaj shkolle që ka ndjekur qysh nga fillimi, e kjo është metoda e mendimit të lirë (ehl’urr’rre’j). Dalja në skenë e Shafiut (150-204 h.) shkollën hanefite e gjeti me parime tashmë të formuara dhe me doktrinë të kodifikuar. Këtë e argumenton edhe diskutimi i parimeve të caktuara të usuli-fikhut ndërmjet Muhammed Ibn Hasan Esh-Shejbaniut hanefit dhe Shafiut në veprën e tij Risale. Pas këtij bashkëpunimi, Shafiu do të bëjë një kthesë të konsiderueshme nga pozicionet hanbeliste/ tradicionaliste në drejtim të pozicioneve hanefiste dhe do të zhvillohet dhe ngritet në dijetar me ndikim në të gjitha shkollat islame dhe përgjithësisht në islam.[12]

Miratimi i parimit të përsiatjes racionale ka dhënë nxitje që përkufizimi i rregullave të analogjisë (kijasit) dhe verifikimit logjik të traditave / ed-dirajeh, të paraqitet në shkollën irakiene dhe të lidhet për emrin e Imam Ebu Hanifes. Kjo sërish ishte parakusht për çdo fillim dhe zhvillim shkencor të disiplinave islame. Arsyeja tjetër është ajo se bazat e kësaj shkolle lidhen me dijetarët e vjetër irakien me relacionin nxënës-mësues, e cila lidhje shkon deri te as’habi Abdullah ibn Mes’udi. Kështu Imam Ebu Hanifeh, edhe pse kishte nivel të lartë dituror, vetëm pas vdekjes së mësuesit të tij Hammad ibn Sulejmanit (vd. 120 h.) do të fillojë të jepë fetva / decizione juridike. Hammadi ishte nxënës i Ibrahim Nah’iut (vd. 96 h.), e ky i Alkame El-Nah’iut (vd. 62 h.), i cili ishte nxënës i Abdullah ibn Mes’udit. Ibn Mes’udi pati thënë se “Nuk ekziston asgjë që unë di e që nuk e di këtë edhe Alkame.” [13]

Nxënësit e Ebu Hanifes, Ebu Jusufi dhe Muhammedi, niveli i ixhtihadit të të cilëve nuk ishte më i ulët se i Imam Shafiut, respektuan mësuesin e tyre Ebu Hanifen deri në vdekjen e tij dhe nuk dhanë fetva personale të tyre, edhe pse në disa çështje posedonin mendim vetjak të pavarur të tyre.[14]

Jeta e El-Maturidiut

            Sa i përkjet emrit të Maturidiut, emri i plotë është Muhammed ibn Muhammed ibn Mahmud Ebu Mensur El-Maturidij (vd. 333 h./944). Nuk është e saktë data e lindjes së tij, por mendohet se ajo mund të jetë rreth vitit 238 h./852. Maturid apo Maturit është emri i lagjes, vendbanimit në afërsi të Samarkandit, nga rrjedh Imam El-Maturidiu. Deri sa nuk dihet data e lindjes, është e ditur se lindi gjatë kohës së sundimit të El-Mutewekilit. Për shkak se jetoi gjatë, El-Maturidiu përjetoi 12 sundues samanidas, dinastia që sundonte atë kohë në Horasan dhe Transoksani. Për vdekjen e tij pajtohen të gjithë biografët, se ai vdiq më 333 h./944 në Samarkand dhe u varros në Xhakardiza, një varrezë për dijetarë dhe njerëz të shquar. Varri i tij ekziston edhe sot. [15]

            Disa dijetarë mendojnë se familja maturidij ka prejardhje nga familja e njohur e Ebu Ejjub El-Ensariut nga Medineja.[16] Megjithkëtë, studiuesit tjerë nuk mendojnë se kjo e dhënë është e qëndrueshme. Asnjë historianë, biografë apo hereziografë, asnjë tabekat (leksikon) hanefij nuk e përmend se El-Maturidiu ishte një nga ensarët.[17]

            Nëç anën tjetër, autori turk Hanifi Ozcan mendon se El-Maturidiu, krahas El-Farabiut dhe Jeseviut, bën pjesë ndër tre arkitektët më të mëdhenjë të mendimit islamo-turk, dhe intelektuali religjioz më i madh turk, duke pretenduar se El-Maturudiu ka prejardhje turke.[18] Por, fundja, as kjo çështje për synimin tonë në këtë punim nuk është më e rëndësishmja.

Arsimimi dhe edukimi i El-Maturidiut

             El-Maturidiu është arsimuar në mënyrë tradicionale të kohës, sikurse edhe fëmijët tjerë të botës së atëhershme,[19] por, nuk posedojmë hollësi rreth mësimit dhe edukimit të tij. Ajo që është e njohur është se El-Maturidiu është rritur dhe zhvilluar në periudhën e dinastisë samanidase, që njihej për zhvillimin e shkencës dhe respektin për dijetarët.[20] Ahmed El-Makdisi, gjeograf dhe udhëpërshkrues i shekullit X ofron një përshkrim interesant për trojet samanidase: “Krahina Lindore është një prej krahinave më madhështore, ka numrin më të madh të njerëzve dhe të studiuesve të mëdhenj, është burimi i së mires, vendi i sigurtë për dije, shtylla dhe fortesa më grandiose për islamin sunnit. … Atje fukahatë (juristët) janë të ngritur në shkallën e mbretërve.”[21]

Studiuesi i El-Maturidiut, Ejjub Ali, por edhe studiues të tjerë, thekson si mësues të tij dijetarët më të famshëm të kohës. Sidomos dallohen katër mësues të mëdhenj hanefitë:

1) Ebu Nasr Ahmed Ibn El-Abbasi, mendohet se është pasardhës i Sa’d bin Ubadeh El-Ensarit. Për shkak të aftësisë së treguar në fushën e fikhut, kishte titullin Fekih’us-Samarkand. Ky u vra nga turqit, afër kufirit të Asbixhanit, gjatë një beteje në Shavahara. Nuk dihet asgjë rreth shkrimeve të tij të mundshme.

2) Shejh Ebu Bekr Ahmed Ibn Is’hak El-Xhuzaxhani, kryesisht merrej me probleme të fikhut (furu), por edhe me usul (kelam). Nga veprat e tij janë të njohura Kitab’ul-ferku ve’t-temjizu dhe Kitab’ut-tewhid. Nofka El-Xhuzaxhani sipas El-Sem’anit vjen nga emri i vendit Xhuzaxhan në afërsi të Belhit.

3) Nusajr ibn Jahja El-Belhi është pak i njohur. Ka qenë nxënës i Ebu Sulejman Musa El-Xhuzaxhanit dhe të tjerëve. Vdiq më 286 h./881.

4) Muhammed ibn Mukatil Er-Rrazi (vd. 248 h./862), ishte student i drejtpërdrejtë i Imam Muhammed Esh-Shejbaniut dhe të tjerëve. Shërbeu në poste të ndryshme administrative dhe gjyqësore dhe vdiq si kryetar i drejtësisë në qytetin Rej.[22]

Të gjithë këta kanë qenë nxënës të Imam Ebu Hanifes.[23]

Është me vlerë të veçantë të theksohet se El-Maturidiu, me dëshirë që të depërtojë në thelb të problemit, mësonte nga të gjitha anët. Kështu për shembull, ai kishte vizituar qytetin kulturor Basrën në Irak rreth njëzet herë, me qëllim që gjatë debateve e diskutimeve shkencore të gjejë zgjidhjet dhe rrugëdaljet më të mira kundrejt çështjeve të ndërlikuara akaidore, juridike dhe fetare përgjithësisht.[24].

Është me rëndësi parësore të theksohet edhe fakti se nuk ka rëndësi shkencore se në ç’masë Imam El-Maturidiu ka mësuar nga mësuesit e tij hanefitë. Sepse, vetë Ebu Hanifeh, pastaj Imam Ebu Jusufi, Imam Muhammedi, Imam Zuferi etj., kishin pavarësi intelektuale dhe kishin mendimet e tyre të raste të caktuara. Mendoj se më me rëndësi është jo sa përgjigje Imam El-Maturidiu ka huazuar nga mësuesit të tyre, si hanefit i përkushtuar, por fakti se ai ka ndjekur frymën dhe metodat e shkollës,[25] që këtë shkollë e bënë mjaft efikase dhe të përshtatshme për kohët që do të vijnë.

Autoriteti intelektual dhe shkencor i Imam El-Maturidiut

Studimi i veprave të Imam El-Maturidiut tregon se ai posedonte njohuri të thella fetare islame dhe komparative. Mirëpo, dallohet sidomos si specialist në fushën e kelamit, fikhut dhe usuli-fikhut, pastaj në historinë e fraksioneve dhe të tefsirit të Kur’anit.

Për arsye të autoritetit që kishte në mesin e dijetarëve të kohës së tij, për shkak të aftësisë dhe dijes së tij të thellë në dituritë fetare, El-Maturidiu filloi të bëhet i njohur me nofka të shumta, por më të njohura e më të shpeshta janë: Imam’ul-huda (Imam në rrugës e drejtë), Alem’ul-huda (Pishtar në rrugën e drejtë), Imam’ul-mutekel-limin (Imam i kelamistëve).[26] E quajtën edhe Musahhih’ul-akaid’il-muslimin (Reformues i akadit musliman), Reis’ul-ehl’is-sunneh (Lider i ehli-sunnetit) etj.[27] Të gjitha këto dëshmojnë se El-Maturidiu kishte një respekt dhe ndikim në mesin e dijetarëve të kohës së tij.

Pa pretendim që Imam El-Maturidiu dhe vepra e tij të stërvlerësohet, megjithatë temat kyçe që trajton vepra, ndikimi që ajo luajti në stabilizimin e besimit ortodoks musliman dhe vetë idetë e El-Maturidiut merituan një njohje më të madhe dhe një preokupim, joneglizhim më të madh nga pasardhësit e mendimit islam, jo vetëm të shkollës hanefite-maturidite. Është konstatim që përkundër faktit se veprat e El-Esh’ariut dhe Et-Tahaviut nuk janë më të vlefshme në sistemin teologjik sunnit, megjithatë vepra e El-Maturidiut mbeti në “harresë” te shumë dijetarë muslimanë, sikurse te Ibn Nedimi, por madje edhe te Ebu Hafs Umer En-Nesefi. Këtë e bëri edhe Muhammed Abduhu në shekullin XIX, i cili ndonëse përfitoi shumë nga idetë e El-Maturidiut, megjithatë këtë fakt nuk e pranoi hapur.[28]

            M. Ceriq, një nga studiuesit më të hollësishëm të jetës dhe veprës së Imam El-Maturidiut thekson katër faktorë të shpërfilljes apo të margjinalizimit të veprës së Imam El-Maturidiut nga ana e historianëve, biografëve dhe hereziografëve të rëndësishëm krahasuar me El-Esh’ariun:

            1) Arabishtja e aplikuar në veprat e El-Maturidiut është më pak e kuptueshme, me gabime gramatikore dhe me të meta në strukturë të fjalisë…; si duket ai ka menduar turqisht dhe persisht e ka shkruar arabisht, gjë që ka ngatërruar në një masë të kuptuarit;

            2) Për shkak të stilit të rëndë që kishte aplikuar El-Maturidiu në veprat e tij, dijetarët e mëvonshëm më lehtë iu drejtuan Akaidit të Nesefiut dhe komentit të Taftazaniut se sa vetë veprave të El-Maturidiut;

            3) Shkak i neglizhimit të El-Maturidiut është edhe territori gjeografik i paraqitjes dhe veprimit të dy mësuesve pretendentë: deri sa El-Esh’ariu ka vepruar në Horasan, Irak dhe Sham dhe Et-Tahaviu në Egjipt, El-Maturidiu ka vepruar në skaj të perandorisë islame, në kufij me Lindjen e Largët;

4) El-Esh’ariu duke vepruar në brendi të territorit islam, nuk kishte nevojë të arsyetonte supremacinë islame kundrejt kristianizmit, judaizmit dhe budizmit, por preokupohej me kundërshtimin e sekteve si të xhehmizmit, xhebrizmit, kaderizmit, antropomorfizmit dhe mu’tezilizmit, që i solli përkrahje dhe simpati në mesin e ortodoksisë muslimane. El-Esh’ariu përdori edhe autoritetin tradicionalist të Ibn Hanbelit, duke i shtuar atij elementin racional dhe kështu sajoi një klimë jo krejt tradicionale por as krejt racionale. Kësaj gjendjeje i ndihmoi edhe klima e përgjithshme politike e kohës, por edhe intelektuale me Ibn Asakirin, El-Bagdadin, Xhuveinin, El-Gazaliun dhe Er-Rraziun. Të gjithë këta jetuan në shekullin VI-VII hixhrij / XI-XII gregorian.[29]

            Mirëpo, kjo gjendje në shekullin XX ndryshoi në të mirë të veprës së El-Maturidiut. Angazhimi i Belkasem bin Hasan[30], A.K.M Ejub Ali[31], Muhammed M. Rahman[32], Fethullah Hulejf[33], Mustafa Ceriq[34], Bekir Topaloglu dhe Muhamed Aruçi[35], Alij Abdulfettah El-Magribi[36] dhe i autorëve të tjerë jep shpresa se El-Maturidiu në perspektivë do të jetë objekt trajtimi serioz si në sasi ashtu edhe në cilësi, në të gjitha nivelet, intelektuale dhe ato popullore, shkollore dhe joshkollore, brenda muslimane dhe jashtamuslimane.

Veprat e El-Maturidiut

El-Maturidiu jetoi në kohën kur kreativiteti intelektual në përgjithësi e sidomos në fushën e kelamit nuk ishte i rëndomtë dhe vetëm intelektualët e mirëfilltë ia mësynin një rruge të tillë. Ndër këta të rrallët, të mirëfilltit konsiderohet edhe Imam El-Maturidiu. Gjatë angazhimit intelektual ai kryesisht u sfidua në dy drejtime dhe në këto dy drejtime ofroi kontributin dhe ndihmën e tij:

1) Mbrojtja e Islamit nga manikeizimi persian, budizmi, kristianizmi dhe judaizmi dhe rrymat tjera dhe;

2) Mbrojtja e Islamit nga brenda, sepse goditjet e tradicionalizimit të skajshëm dhe racionalizimit abstrakt kishin tronditur shtetin islam dhe mësimet islame.

Krahas ligjëratave foljore Imam El-Maturidiu kontribut të veçantë dha në rrafshin e fjalës së shkruar. Shkroi mjaft dhe atë sidomos në gjuhën arabe. Por, një nga veprat e tij është e shkruar edhe në gjuhën persishte, me titull Wesaja we munaxhat.[37]

Angazhimi i El-Maturidiut ishte i gjithanshëm, mjaft i thellë dhe i vëllimshëm, por më i frytshëm dhe influencues ishte sidomos në tri fusha:

A) Fikh & usuli-fikh

Veprat nga fusha e fikhut dhe usuli-fikhut nga El-Maturidiu nuk janë ruajtur, përveç një, Kitab’ul-usul. Nga autorë të ndryshëm theksohen disa vepra të tilla, por deri sot ato nuk janë gjetur. Mendime nga fusha e fikhut gjejmë edhe në komentin e tij të Kur’anit. Por, nga ajo që ekziston mund të përfundohet se El-Maturidiu merret më tepër me parime të ligjit islam (usul) se sa me hollësitë e të drejtës (furu’). Disi, El-Maturidiu përpiqet të vendosë një lidhje midis usuli-fikhut dhe usuli-dinit dhe besojmë këtë e ka bërë me sukses. Mirëpo, përkundër kontributit të tij në fikh dhe usuli-fikh, megjithatë ai në këtë fushë nuk ndjeu nevojë të thekllohet, pasi që Imam Ebu Hanifeh, Imam Ebu Jusufi dhe Imam Muhammedi kishin punuar mjaft hollësisht në këtë aspekt. Mirëpo, për kontributin e tij të vërtetë në këto dy fusha të drejtësisë nuk mund të flitet ende për shkak të mungesës së verpave të tij. Zbulimi i tyre eventual, sigurisht do të hedhte dritë në këtë fushë.[38]

Veprat e natyrës së fikhut dhe usuli-fikhut:

1. Meâhidh’ul-sherâi'i fi usul’il-fikh, vepër për usuli-fikhun;

2. Meâhidh’ul-sherâi'i fi’l-fikh. (Ka mendime se kjo dhe vepra paraprake është e njëjtë).

3. El-Xhedel fi usul’il-fikh - Libri paraprak dhe ky i theksuari tash merren me çështje të jurisprudences islame. Sipas Haxhi Halifës, këto dy vepra konsiderohen si vepra autoritative.[39]

4. Kitab’ul-usul ose Kitabu usul’id-din ose Kitab’ul-fikh.

B) Tefsir

Në fushën e tefsirit / ekzegjezës së Kur’anit El-Maturidiu gjeti jo vetëm një liri për të zhvilluar idetë e tij, por ai vërejti një zbrazëti të theksuar midis perceptimit tradicional / naklij dhe racional/ aklij të Kur’anit. Në shembullin e komentuesve të deriatëhershëm të Kur’anit, ai vërejti një “imitim të verbër dhe përsëritje të thatë të interpretimeve të mëparshme”. Ai demonstroi praktikisht në veprat e tij se si arsyeja dhe shpallja mund të jenë në një harmoni kompakte, e me qëllim për t’u përballur me nevojat historike që i shtronte dhe impononte koha e tij. [40]

            Metoda e tij si duket nuk ishte të merret me çështje leksikore, narrative, historike, që ishte metodë e sprovuar deri atëherë, por ai përpiqej që të ndjekë brendinë e përmbajtjes kur’anore, të ndjekë një interpretim më të lirë dhe më themelor racionalo-konceptual dhe teologjik të Kur’anit. Ai përpiqej të tregonte se Kur’ani nuk është një mesazh statik dhe i ngurtësuar kohor, por një fjalë vazhduese dhe rrjedhëse hyjnore e cila lëviz në kohë dhe me kohën. Me një fjalë, si e shpreh këtë Mustafa Ceriq, El-Maturidiu e pa arsyen njerëzore jo vetëm të aftë për të kuptuar Kur’anin, por gjithashtu të aftë për t’iu përgjigjur pozitivisht mesazhit të tij.[41]

Veprat e natyrës së tefsirit:

1. Kitab Te’wilat’ul-Kur’an ose: Te’wilatu ehl’is-sunneh: Kjo vepër sipas fjalëve të Imam Zahid El-Kewtheriut është e pakapërcyeshme në fushën e vet, por për fat të keq deri në ditët tona ka mbetur dorëshkrim i pabotuar.[42] Vepra është një tefsir i hollësishëm që ndjek rrugën intelektuale dhe është mjaft e vëllimshme. Ky tefsir është i punuar me metodë skolastike, duke u përpjekur të themelojë teologjinë liberale ortodokse. Ka disa pretendime se kjo vepër nuk është autentike, duke iu përshkruar nxënësve të tij. Mirëpo, studimet analitike tregojnë të kundërtën. Stili, gjuha dhe metoda janë nga po ai njeri, El-Maturidiu. Për fat të keq, vetëm pjesërisht është botuar dhe lexuesit e shkencëtarët janë privuar nga thesari i madh që ruhet në këtë vepër.[43]

2. Risaletu fi ma la jexhuzu‘ul-wakfu alejhi fi’l-Kur’ani: Kjo vepër është e natyrës së texhvidit dhe bën fjalë për 52 vende ku ndalimi i qëllimshëm në të do të rezultonte me dalje nga Islami. Kjo vepër gjendet në dorëshkrim.[44]

C) Kelam

Fusha e akaidit, e kelamit, apo thënë kushtimisht e teologjisë islame është më e rëndësishmja në të cilën Imam El-Maturidiu ofron kontributin e tij.

Është e qartë se El-Maturidiu pati një zhvillim të natyrshëm doktrinar, ndaj edhe paraqet një mendje të qëndrueshme dhe të hapur teologjike. Ai filloi çlirimin e doktrinës islame nga shtresimet e panevojshme të tradicionalizimit dhe parashikimet e dështuara të racionalizimit. Vetë titujt e veprave të Imam El-Maturidiut tregojnë angazhimin e thellë dhe shumë serioz në eliminimin e elementeve erosive nga brenda që kishin hyrë nga dy skajet ekstreme, të traditës dhe arsyes.[45]

El-Maturidiu nuk ka lënë ndonjë listë të veprave të tij nga kjo fushë, kështu që dijetarët kanë mendime të ndryshme rreth titujve dhe numrit të veprave të tij. Megjithatë, do të përmendim disa:

1. Kitab’ut-tewhid, në të cilin shtrohet mësimi akaidor i ehl’is-sunnetit;[46] Kjo vepër për herë të parë është botuar në vitin 1970 në Bejrut në përgatitje të Fet’hullah Hulejfit. Kjo vepër trajton çështje teologjike, pejgamberike, eskatologjike etj. Edhe përkah vëllimi edhe përkah mënyra e akcesit vepra është origjinale. Libri është dëshmi e gjerësisë së pikëpamjeve të tij, e shikimit të thellë dhe njohjes së fuqishme të sistemeve filozofike të asaj kohe. Libri dëfton se El-Maturidiu ka qenë mutekel-limi i parë që i ka futur doktrinat e burimit të njohjes njerëzore në librin mbi teologjinë dhe më pastaj ka tentuar ta ndërtojë sistemin e vet mbi bazat e fuqishme filozofike.[47]

Me këtë rast do të theksojmë diç që meriton vëmendje. Është fjala për rëndësinë e Kitab’ut-tewhid si summa theologia dhe të vetë El-Maturidiut në vlerat e përgjithshme të ehlissunetit.

2. Kitab’ul-Mekalat fi’l-kelam, në të cilën shtrohen qëndrimet e sekteve të ndryshme; El-Maturidiu iu kundërvihet sekteve të ndryshme jashta ehli-sunnetit, shi’ite e të tjera. Ka dilemma se a është kjo vepër e El-Maturidiut, apo është vepra e njohru e El-Esh’ariut.[48]

3. Kitab’ul-usul fi usul’id-din, kjo vepër e vogël në njëzet 20 faqe është përkthyer në gjuhën shqipe nga dorëshkrimi që autori i këtij shkrimi e mori nga Biblioteka e Gazi Husrev-beut në Sarajevë, dhe të cilën e përktheu si punim seminarik nga lënda e akaidit në vitin 1982. Vepra më në fund u botua si tërësi në vitin 2003.[49]

4. Bejanu wehm’il-mu’tezileh; vlen të theksohet se El-Maturidiu e ka nisur aktivitetin antimu’tezilit më herët se El-Esh’ariu, sepse deri sa El-Maturidiu luftonte, fliste dhe shkruante kundër tyre, El-Esh’ariu ende ishte mu’tezilit. Ai do ta braktisë mu’tezilizmin dhe do t’i bashkangjitet El-Maturidiut në pjesën e dytë të jetës.

5. Reddu ewa`il’il-edil-leti li’l-Ka’bij;

6. Reddu tehdhib’il-xhedeli li’l-Ka’bij;

7. Reddu we’id’il-fussaki li’l-Ka’bij[50];

8. Reddu kitab’il-imameti li ba’di’rr-rrewafidi;

9. Reddu ale’-keramitah;

10. Redd’ul-usul’il-hamseti li Ebi Muhammed El-Bahili, fletë për refuzimin e pesë parimeve mu’tezilite.[51]

El-Maturidiut i atribuohen edhe vepra të tjera. Ndonjë nga ato edhe mund të jetë, por megjithatë, shumë sosh është e qartë se nuk janë nga imami ynë. Shkencëtarët si Bekir Topaloglu, Fethullah Hulejf e të tjerë mendojnë se as stili, as niveli interpretues, por as përmbajtja në këto vepra nuk pajtohen me stilin e El-Maturidiut.[52]

Me atë çfarë u theksua mendoj se është krijuar një bazë solide dhe një informacion i sigurtë për të thelluar studimet teologjike të Imam El-Maturidiut në veçanti dhe të ehlissunetit në përgjithësi.

Veprat tjera më të njohura të mësimit hanefij-maturidij

            Veprat më të njohura të akaidit janë veprat e Ebu Hanifes, sikurse El-Fikh’ul-ekber, Kitab’ul-vasijjeh dhe veprat tjera, në të cilat ka shpjeguar drejtimin e ehlisunnetit, sepse si thotë Mehmed Hanxhiq përfaqësuesit e drejtimit maturidij Ebu Hanifen dhe nxënësit e tij i konsiderojnë udhëheqës si në afarizëm ashtu edhe në besim.

            Në vazhdim do t’i theksojmë disa vepra akaidore, bazë të doktrines maturidite, e ato janë pesë veprat e Imamit të madh Ebu Hanifes:

  1. El-Fikh’ul-ekber, e përkthyer dhe komentuar edhe në gjuhën shqipe në botim të veçantë[53];
  2. El-Fikh’ul-ebsat;
  3. Risaletu Ebi Hanifeh ila Uthman El-Betti;
  4. El-Alimu we’l-muteal-limu;
  5. Kitab’ul-vasijjeh.[54]

Në vijim do të theksojmë mendimin e shkencëtarëve se Imam El-Maturidiu ka katër nxënës me famë më të theksuar, por dy prej tyre kanë shkruar vepra akaidore, kurse dy të tjerë nuk kanë shkruar. Por, do t’i theksojmë edhe disa të tjerë dhe disa vepra të autorëve të mëvonshëm të shkollës akaidore maturidite, të cilat përpunojnë këtë doktrinë[55]:

            1. Ebu’l-Kasim Es-Samarkandi, i njohur edhe si El-Hakim Es-Samerkandi (vd. 342 h./953). Shkencëtarët pohojnë se Es-Samarkandi fikhun dhe akaidin e ka mësuar personalisht nga Imam El-Maturidiu dhe mendohet si nxënësi më i njohur i tij. Ka shkruar veprën Es-Sevad’ul-a’dham, titulli i së cilës është marrë nga hadithi i njohur për 73 grupet nga të cilat vetëm një do të shpëtohet (el-firkat’un-naxhijeh), e cila sipas versionit tjetër të hadithit quhet edhe es-sevad’ul-a’dham. Vepra përbëhet prej 62 pikave të besimit.[56] Es-Samerkandi ka shkruar edhe: Akidet’ul-Imam, Sherh’ul-Fikh’il-ekber, Risaletun fi bejani ani’l-imani xhuz’ min islam.[57]

2. Nasr ibn Muhamed ibn Ahmed ibn Ibrahim El-Samarkandi me nofkën Ebu Lejth. Historianët nuk janë të sigurtë për vitin e lindjes së tij, por datat më të afërta janë viti 300 apo 310 sikurse edhe vitet e vdekjes së tij 375, 376, 383 apo 393. Është lindur në Samarkand, në qendrën e njohur të dijes, kulturës, fikhut dhe tesavufit në kohën e tij. Ka shkruar shumë vepra, kurse disa nga ato janë botuar. Krahas veprave të fikhut ka shkruar veprën e tefsirit Bahr’ul-ulum (Deti i dijeve) në tri vëllime të mëdha.

Interesimi ynë është për veprën e tij nga akaidi në formë pyetjesh e përgjigjesh, veçan ndër muslimanët e Malajzisë dhe Indonezisë. Po ashtu ka shkruar komentin mbi veprën e El-Fikh’ul-ekberit të Imam Ebu Hanifes.

3. Sadru’l-islam Muhammed ibn Mahmud ibn Abdulkerim, Ebu’l-Jusr El-Pezdeviu (vd. 493 h.1099). Ka mësuar te Ismail ibn Abdussadiku, i cili ka mësuar te gjyshi i Ebu’l-Jusrit, Abdulkerim i cili ishte nxënës i Ebu Mensur El-Maturidiut. Senedi nga Imam Maturidiu deri te Imam Muhammed ibn Hasani tashmë është cekur. Pezdeviu i përket familjes e cila ka dhënë shumë dijetarë të shkëlqyeshëm. Kohën më të madhe të jetës e kaloi në Buharë, por është e njohur se ka qenë kadi edhe në Samarkand rreth vitit 1088. Në veprën e tij akaidore Usul’ud-din arsyeton 96 pikë të besimit duke shtruar qëndrimin hanefit-maturidit. Ai thekson edhe qëndrimet e kundërshtarëve, duke i përgënjeshtruar ato. Më së shpeshti përgënjeshtron qëndrimet e mu’tezilitëve, keramitëve dhe të filozofëve. Herë-herë thekson edhe El-Esh’ariun dhe refuzon qëndrimet e tij.[58]

            4. Omer ibn Muhammed ibn Ahmed ibn Ismail ibn Lukman Nexhm’ud-din Ebu Hafs En-Nesefi (461-537 h./1068-1142). Ka lindur në Nesef, kurse ka mësuar nga Ebu’l-Jusr El-Pezdeviu i përmendur më herët. Ndër nxënësit e tij është edhe Ali ibn Ebi Bekr El-Marginani, autor i veprës El-Hidaja. Nesefiu ka shkruar ndër të tjera edhe veprën akaidore me titull El-Akaid’un-nesefijjeh[59], e cila pa dyshim është bërë vepra më e përhapur, më e njohur dhe më së shumti e komentuar në të cilën shtrohet mësimi maturidit. Arsyen për këtë gjendje sigurisht duhet kërkuar në faktin se kjo vepër paraqet besnikërisht mësimin e El-Maturidiut në Kitab’ut-Tewhid.

            Ky akaid është komentuar shumë, por komenti më i njohur është ai që e ka shkruar Sadr’ud-din Et-Taftazaniu (712-793 h./1322-1389). Së bashku me komentin e Taftazaniut Akaidi i Nesefiut është bërë libri themelor në shumë medrese përgjatë botës islame, por edhe sot studiohet nëpër shumë mësonjëtore të larta islame.

5. Mejmun ibn Muhammed Ebu Muin En-Nesefiu (vd. 508 h./1114), është nga familja nesefij, që mendohet se pas vetë El-Maturidiut, ka dhënë më së shumti kontribut në këtë shkollë. Ebu Muin En-Nesefiu ka shkruar veprën Tebsiret’ul-edil-leh. Kjo vepër e hollësishme është me rëndësi të jashtëzakonshme dhe në të përgënjeshtron kundërshtarët e ehlisunnetit në besim. Fletë edhe për tema tjera. Libri konsiderohet si përpunim i hollësishëm në Akaidin e Nesefiut. Katib Çelebiu në veprën Keshf’udh-dhunun pohon: “Kush e shikon këtë vepër dhe e krahason me Akaidin e Omer Nesefiut do të sheh se Akaidi ka formën e përmbajtjes tematike të veprës së Tebsiret’ul-edil-leh."[60] Ka shkruar edhe Tahmid li kawa’id’it-tewhid dhe Bahr’ul-kelam.[61]

6. Ahmed ibn Mahmud Nurud-din Es-Sabuni (vd. 580 h.1184). Te ky ka mësuar Shems’ul-eimmeti Muhammed El-Kuderiu. Ka shkruar nga fusha e akaidit veprën El-Kifajetu fi’l-hidajeh, pastaj e ka përmbledh dhe e ka quajtur El-Bidajetu fi usul’id-din e cila është shtypur. Ka shkruar edhe veprën El-Munteka min ismet’il-enbija’, Kitab’ul-umdeh. Të gjitha këto vepra kanë vlerë të madhe. Në veprën El-Ensab ceket se nofka Es-Sabuni vjen nga punimi dhe shitja e sapunit.[62]

7. Ebu’l-Berekat Hafidh’ud-din El-Nesefi (vd. 710 h./1310). Mendohet se gjatë periudhës memeluke paraqiste përfaqësuesin më tipik të maturidizmit. Ka shkruar vepra nga thuajse të gjitha fushat të cilat janë miratuar dhe përhapur. Nga fikhu Kenz’ud-dekaik etj., nga usuli-fikhu Menar’ul-enwar, nga tefsiri Medarik’ut-tenzil we hakaik’ut-te’wil, nga akaidi veprën El-Umdetu akideti ehl’is-sunneti we’l-xhemaah, të cilës i shkroi edhe koment. Përmbajtja e kësaj vepre është e ngjashme me Akaidin e Omer Nesefiut por me vëllim është katër herë më e madhe. Ka dhënë mësimin e fikhut në Kirman, kurse ka vdekur në Bagdad.[63]

8. Kemaluddin Ibn Muhammed Ibn Humamah (vd. 861 h./1455), i njohur si Ibn’ul-Humam. Është një nga dijetarët e shkollës hanefite-maturidite që jetoi në kohën e memelukëve. Është nga Sivasi, kurse ishte kadi në Kairo dhe Aleksandri. Ka shkruar disa vepra, por vepra e tij Kitab’ul-musajereti fi’l-kawaid’il-munxhijjeti fi’l-ahireh (e botuar në Kairo), trajtesë e vogël nga teologjia dogmatike, por shumë e theksuar në shkollën maturidite. Është i njohur edhe në tefsir, fikh, të drejtën trashëgimore, aritmetikë, letërsi, logjikë dhe muzikë. Më së shumti Ibn Humami mbështetet në dijetarët hanefitë nga Buhara dhe Samarkandi.[64]

Ka edhe autorë dhe vepra të tjera në fushën e kelamit hanefij-maturidij, sikur: Ahmed bin Sulejman Err-Rrumi Shemsuddin Kemal Pasha (940 h./1533) me veprën Texhrid’ut-texhrid, Kemaluddin Ahmed El-Bejadi (boshnjak) (vd. 1083 h./1672) me veprën e shkëlqyeshme Isharat’ul-meram min ibarat’il-imam, por hapësira e shkrimit tonë nuk mundëson zgjerim të mëtejshëm.[65]

Vazhdon ...

[1] Adnan Silajdzic, Rane skole kelama, - Uvod u islamsko klasicno misljenje, Sarajevë, 2004, fq. 7.

[2] Ismail R. al-Faruqi – Lois Lamya al-Faruqi, The Cultural Atlas of Islam, New York – London, (1986 ?), fq. 280-284.

[3] Adnan Silajdzic, Rane skole kelama, op. cit., fq. 7.

[4] Edhe Shibli Nu’mani mendon se shkenca e kelamit, nga paraqitjet e para e deri te niveli më i ngritur me El-Esh’ariu dhe El-Maturidiu është një kontribut i pakontestueshëm. Sipas: Shibli Nu’mani, Abu Hanifa – zivot i djelo, Zagreb, 1996, fq. 26.

[5] Imam El-Maturidiu, Jeta, vepra dhe mësimi, Prishtinë, 2003, fq.5-6. Po ashtu: Ahmed Smajloviq, op. cit., fq. 14.

[6] Nerkez Smailagic, Klasicna kultura islama, I, Zagreb, 1973, fq. 161-162.

[7] Henry Laoust, Raskoli u islamu, Zagreb, 1989, fq. 125, fusn. 20.

[8] Nerkez Smailagic, Klasicna kultura islama, I, op. cit., fq. 162.

[9] Autorët e ndryshëm janë përpjekur t’i përmbledhin pikat takuese dhe ndarëse ndërmjet El-Maturidiut dhe El-Esh’ariut. Ebu Zehreh mendon se “pikat integruese ndërmjet El-Maturidiut dhe El-Esh’ariut janë të shumta, kurse ato kundërshtuese janë të vogla”.

Kurse Muhammed Abduhu, i cili nga disa shkencëtarë konsiderohet trashëgimtar i Imam El-Maturidiut në disa çështje, në përgatitjen e veprës Akaid’ul-adudijjeh, mendon se dallimet ndërmjet këtyre dy dijetarëve nuk e kalojnë numrin në dhjetë çështje dhe se këto kundërshtime janë verbale”. Sipas: Ebu Zehreh, Tarih’ul-medhahib’il-islamijjeti, op. cit., fq. 176.

Ahmed Emin mendon se çështjet që ndajnë El-Esh’ariun dhe El-Maturidiun nuk janë më shumë se 40. Ahmed Emin, Dhuhr’ul-islam, libri 4, botimi V, Kairo, 1982, fq. 92-93.

Edhe Umer Ferruhi mendon se El-Maturidiu ka kundërshtuar El-Esh’ariun në 40 çështje. Sipas: Umer Ferruh, Tarih’ul-fikri’il-arabiji ila ejjami Ibn Haldun, botimi IV, Bejrut, 1983, fq. 337.

[10] Ibid., fq. 251.

[11] Shih: M. Abdel Haleem, Early kalam, në: S. H. Nasr and O. Leaman, History of Islamic Philosophy, I, Tehran, pa vit botimi, fq. 82.

[12] Fikret Karcic, Historija serijatskog prava, botimi III i plotësuar, Sarajevë, 2005, fq. 98-99.

[13] Sipas: Adnan Kozarcanin, Osvrt na maturidijsko-hanefijsku skolu u akaidu, në: http://islam.dzemat.org/modules.php?name=News&file=article&sid=2320. (Më tej: A.K., Osvrt na maturidijsko-hanefijsku skolu).

[14] Gjerësisht për karakteristikat dhe historinë e krijimit të shkollave juridike mund të lexoni në: Velijullah Dehlevij, Huxh-xhetu’ll-llahi el-baligah. Fikret Karcic, op. cit., fq. 98 e tutje.

[15] Mustafa Ceric, Roots of Synthetic Theologt in Islam – A Study of the Theology of Abu Mansur Al-Maturidi, Kuala Lumpur, 1995, fq. 18 e tutje.

                Për disa dilema rreth datës së vdekjes shih: El-Maturidij, Kitab’ut-tewhid, (më tej: El-Maturidij, Kitab’ut-tewhid, ISAM), Ankara, 2003, fq. 21 parathënie.

[16] Ejub Ali, sipas: Imam El-Maturidiu, Jeta, vepra dhe mësimi, Prishtinë, 2003, fq. 6. Të gjitha citatet që i referohen burimit Ejub Ali në gjuhën shqipe, mund të gjenden edhe në: M. M. Sharif, Historija islamske Filozofije, I, Zagreb, 1988, fq. 275-289, ose në gjuhën angleze: http://www.muslimphilosophy.com/hmp/default.htm, Book three.

[17] Një studiues Muhammed M. Rrahman pohon se El-Maturidiu ka gjasa të jetë nga familja e Ebu Ejjub El-Ensariut dhe lidhur me këtë thekson disa teza. Sipas: Mustafa Ceric, op. cit., fq. 20-21.

[18] Sipas: Prof. Dr. Hanifi Ozcan, Philosophy among the Early Muslim Turkish States, Dokuz Eylul University, Faculty of Divinity, Turkey, The Turks, vol.2, p.309, Yeni Turkiye Publications, Ankara 2002: http://www.turkishculture.org/philosophers/Maturidi.html. 

[19] Sipas: Ahmed Smajloviq (1945-1985), profesor i akaidit dhe filozofisë islame në Fakultetin e Shkencave Islame në Sarajevë gjatë viteve 1977-1985. Maturidi – povjesnost i aktuelnost njegove misli, Islamska Misao – revija za islamistiku, teologiju i informatiku, Sarajevë, nr. 76/1985, fq. 17.

[20] Ejub Ali, sipas: Imam El-Maturidiu, Jeta, op. cit. fq. 7.

[21] Mustafa Ceric, op. cit., fq. 29.

[22] Mustafa Ceric, op. cit., fq. 32.

[23] Ejub Ali, sipas: Imam El-Maturidiu, Jeta, op. cit. fq. 7.

Imam Muhammed Ebu Zehreh, Tarih’ul-medhahib’il-islamijjeti fi’s-sijaseti we’l-akaidi we tarih’ul-medhahib’il-fikhijjeh, Kairo, pa vit botimi, fq. 173.

[24] Ahmed Smajloviq, op. cit., fq. 14.

[25] El-Maturidij, Kitab’ut-tewhid, (ISAM), Ankara, 2003, parathënie, fq. 22-27.

[26] Bekir Topaloglu, Hyrje në kelam, Prishtinë, 2002, fq. 124. Ejub Ali, sipas: Imam El-Maturidiu, Jeta, op. cit., fq. 8.

[27] Mustafa Ceric, op. cit., fq. 18.

[28] Cf. Albert Hourani, Arabic Thought in the Liberal Age 1798-1939, Cambridge, 1962, pp. 142, 149, sipas: Mustafa Ceric, op. cit., fq. 52.

[29] Mustafa Ceric, op. cit., fq. 21 dhe 54-56.

[30] Ara’ul-Maturidi el-kelamijjeh, Revista El-Hidajeh, nr. 2, Kairo, 1982 (doktorature e mbrojtur në Tunizi më 1982.

[31] A.K.M. Ayyub Ali, Maturidiu, në: Imam El-Maturidiu, Jeta, op. cit., fq. 5-34. Tezë doktrature e mbrojtur në Kairo më 1955.

[32] Al-Maturidi’s Ta’wilat Ahl al-Sunnah, Bangladesh, 1981, sipas: Mustafa Ceric, op. cit., fq. 59.

[33] Ebu Mensur Muhammed bin Muhammed bin Mahmud El-Maturidij El-Samarkandij, Kitab’ut-tewhid, (përgatiti Fethullah Huleyf, Bejrut, 1970 dhe Istanbul 1979.

[34] Mustafa Ceric, Roots of Synthetic Theologt in Islam – A Study of the Theology of Abu Mansur Al-Maturidi, Kuala Lumpur, 1995. Tezë doktorature e mbrojtur në Çikago para Fazlur Rahmanit, kurse e botuar në Malajzi.

[35] Ebu Mensur Muhammed bin Muhammed bin Mahmud El-Maturidij El-Samarkandij, Kitab’ut-tewhid, Tahkik we Talik: B. Topaloglu & Muhammed Aruçi, Ankara, 1423 h./2003.

                Vlen të theksohet se Kitab’ut-tewhid është në përkthim e sipër edhe në gjuhën shqipe dhe pritet të botohet në fillim të vitit 2006.

[36] Imam Ahl al-Sunnah wa al-Jamaah Abu Mansur Al-Maturidi wa Ara’uhu al-Kalamiyyeh, Maktabah Wahbah, Kairo, 1985.

[37] Mustafa Ceric, op. cit., fq. 21.

[38] Mustafa Ceric, op. cit., fq. 40.

[39] Haxhi Halifa, Keshf’udh-dhunun, Istanbul, 1943, vol. I, fq. 110-111, në: Imam El-Maturidiu, Jeta, op. cit., fq. 9-10.

[40] Mustafa Ceric, op. cit. fq. 36-39.

[41] Mustafa Ceric, op. cit., fq. 43.

[42] Në përgatitje të Ahmed Vanlioglut dhe në përkthim të Bekir Topaloglut, në vitin 2003 kemi botimin dygjuhësor arabisht-turqisht me titull: Ebu Mensur el-Maturidi, Ajatun we suwerun min Te’wilat’il-Kur’an, Istambul, 2003. Kemi të dhëna se në Turqi është i përgatitur edhe xhuzi i parë i tefsirit të El-Maturidiut, por deri tash nuk është siguruar botues.

[43] Mustafa Ceric, op. cit., fq. 40-41.

[44] Të dhëna për këtë trajtesë lexo në: El-Maturidij, Kitab’ut-tewhid, ISAM), op. cit., fq. 24-25, parathënie.

[45] Mustafa Ceric, op. cit., fq. 44-45.

[46] Ebu Mensur Muhammed bin Muhammed bin Mahmud El-Maturidij El-Samerkandij, Kitab’ut-tewhid, Ankara, 1423 h./2003.

Kjo vepër është në përfundim të përkthimit edhe në gjuhën shqipe dhe pritet të botohet në vitin 2006.

[47] Ejub Ali, sipas: Imam El-Maturidiu, Jeta, op. cit., fq. 9.

[48] Mustafa Ceriq i kushton një hapësirë polemikave rreth autenticitetit të kësaj vepre. Mustafa Ceric, op. cit., fq. 46-47.

                Shih disa të dhëna rreth kësaj vepre: El-Maturidij, Kitab’ut-tewhid, (ISAM), Ankara, 2003, fq. 29-30, parathënie.

[49] Kjo vepër e vogël është e njohur si

RSS per kategorine Lajme Shfletuesi i Kur'anit

  • RSS per kategorine Lajme