Zeri Islam

Hyrje

Kah fundi i shekullit XX dhe fillimi i shek. XXI organizata qeveritare e joqeveritare kanë ngritur problemin e të drejtave njerëzore, të robërve të luftës, të fëmijëve, të pakicave nacionale, të femrës, por edhe të krijesave tjera, si të shtazëve/kafshëve dhe bimëve, të natyrës së pastër, ujit, ajrit etj. Në gazeta e revista do të lexojmë tituj nga më të ndryshmit lidhur me të drejtat e njerëzve, të shtazëve, bimëve etj. Në këtë aspekt, jo rrallë gjejmë edhe tituj se Islami nuk i përfill këto të drejta, madje qëllimisht i shkelë këto të drejta. Viteve të fundit nuk kalon ditë e Islami mos të akuzohet për shkelje të drejtave të caktuara. Në këtë mënyrë ata jo vetëm që godasin aspektin juridik në Islam por edhe vetë burimet e fesë islame, Kur’anin dhe Hadithin.

Mirëpo, një vështrim i vëmendshëm i literaturës islame, asaj burimore, veprave klasike por edhe bashkëkohore, do të konstatojë se Islami në hollësi i ka saktësuar të drejtat e njeriut, në të gjitha nuancat e tij, madje edhe të drejtat e shtazëve, bimëve etj.[1] Me këtë rast, në pamundësi hapësinore për ndonjë zgjerim, kryesisht do të trajtojmë çështjen e të drejtave të shtazëve / kafshëve, kategori kjo, e lënë pasdore ose e trajtuar vetëm për marketing politik dhe tërheqje fondesh nga burime qeveritare apo donatorë qëllimmirë.[2]

Të drejtat e shtazëve/kafshëve si e drejtë hyjnore

Islami përfshin në mbrojtjen e tij çdo gjë, kurse Muhammedi a. s., duke specifikuar, ka theksuar dashurinë e tij si për njeriun ashtu edhe për shtazët/kafshët, bimët por edhe ambientin ku jetojmë e më gjerë. Ambienti ku jetojmë është dhuratë dhe amanet i Krijuesit, prandaj atë duhet ta ruajmë dhe mbrojmë. Natyra ka çdo gjë për një jetë të këndshme e të rehatshme, së këndejmi njeriu duhet bërë kujdes për sjelljet e tij. Kjo është porositur shumë herët nga Kur’ani:

وَلَا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلَاحِهَا وَادْعُوهُ خَوْفًا وَطَمَعًا ۚ إِنَّ رَحْمَتَ اللَّـهِ قَرِيبٌ مِّنَ الْمُحْسِنِينَ.

“Mos bëni çrregullime në tokë pas rregullimit të saj (me të ardhur të pejgamberëve) dhe luteni Atë duke pasur frikë (dënimin) dhe duke shpresuar (mëshirën. S’ka dyshim se mëshira e Allahut është pranë atyre të mirëve.” (El-A’raf, 56). 

Kur’ani jep urdhrat në parim, kurse Muhammedi a. s. ka dhënë shembuj të shumtë lidhur me kujdesin e njeriut kundrejt rrethit të vet. Madje këtë kujdes të tij e vëren edhe një ekologjiste evropiane, duke thënë:

“Muhamedi ishte përfaqësues i fuqishëm i përdorimit racional të tokës dhe ujit dhe raportit human të njeriut ndaj bimëve dhe shtazëve. Në këtë kontekst vërejmë qasje revolucionare mbi ruajtjen e mjedisit jetësor. Qasja e Muhammedit është revolucionare dhe e përkryer në aspekt të zgjimit të vetëdijes ekologjike....”.[3]

Pra, Kur’ani dhe Sunneti i Pejgamberit s. a. v. s. flasin për tokën, ujin, por edhe për botën shtazore dhe bimore dhe kohën. Madje, disa sure mbajnë edhe emrat e disa shtazëve/kafshëve: El-Bekare (Lopa), En-Neml (Milingonat), El-Fil (Elefanti), En-Nahl (Bleta) dhe El-Ankebut (Merimanga) dhe përdoren në kontekste të ndryshme.

Theksimi i tyre përmban urtësi të shumta, madje edhe urtësi të natyrës sheriatike, meqë për disa shtazë/kafshë lidhen edhe disa dispozita sheriatike, fikhore, sikurse është konsumimi i mishit të disa shtazëve/kafshëve, përdorimi i tyre për gjueti etj.

Nisur nga ky aspekt, në të drejtën islame të drejtat e shtazëve/kafshëve klasifikohen në grupin e të drejtave hyjnore kurse këtë e bazojnë në ajete kur’anore dhe hadithe të shumta. Juristët muslimanë mendojnë se shtazët kanë të drejtë në jetë, ushqim, vendbanim, riprodhim kurse njerëzit duhet ta respektojnë këtë të drejtë të tyre. Xhahidhi (vd. 869) njihet si shkencëtari më i madh klasikë lidhur me studimin e shtazëve, duke shkruar veprën Kitab’ul-hajevan (Libri për shtazët). Pastaj për këtë temë nga aspektet e ndryshme ka shkruar edhe Ibn Miskevejhi, Ihvan’us-safa, F. Attari, M. Ikballi etj.[4]

Kur’ani u jep rëndësi të theksuar shtazëve/kafshëve. Ja disa ajete lidhur me këtë temë:

إِنَّ اللَّـهَ لَا يَسْتَحْيِي أَن يَضْرِبَ مَثَلًا مَّا بَعُوضَةً فَمَا فَوْقَهَا ۚ فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا فَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِن رَّبِّهِمْ ۖ وَأَمَّا الَّذِينَ كَفَرُوا فَيَقُولُونَ مَاذَا أَرَادَ اللَّـهُ بِهَـٰذَا مَثَلًا ۘ يُضِلُّ بِهِ كَثِيرًا وَيَهْدِي بِهِ كَثِيرًا ۚ وَمَا يُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفَاسِقِينَ.

“Allahu nuk ngurron që të marrë çfarëdo shembulli, qoftë mushkonjë a diçka edhe më e imët se ajo. Sa u përket atyre që besuan, ata e dinë se është e vërtetë nga Zoti i tyre, ndërsa ata të cilët mohuan do të thonë: ‘Ç’deshi Allahu me këtë shembull?’ Ai me të lajthitë shumë, dhe udhëzon me të shumë (në rrugën e drejtë), por nuk lajthitë me të (tjetër kënd), pos mëkatarët e mëdhenj”. (El-Bekare, 26). 

وَالْأَنْعَامَ خَلَقَهَا ۗ لَكُمْ فِيهَا دِفْءٌ وَمَنَافِعُ وَمِنْهَا تَأْكُلُونَ.

“Ai i krijon edhe kafshët. Ju me ato mbroheni nga të ftohtit, e keni edhe dobi të tjera, sepse prej tyre edhe ushqeheni.” (En-Nahl, 5).

وَإِنَّ لَكُمْ فِي الْأَنْعَامِ لَعِبْرَةً  .نُّسْقِيكُم مِّمَّا فِي بُطُونِهَا وَلَكُمْ فِيهَا مَنَافِعُ كَثِيرَةٌ وَمِنْهَا تَأْكُلُونَ . وَعَلَيْهَا وَعَلَى الْفُلْكِ تُحْمَلُونَ.

“Edhe te kafshët keni mësime: Ne u japim (bëjmë) të pini nga ajo që gjendet në barqet e tyre dhe ju keni shumë dobi prej tyre. Ju prej atyre ushqeheni. Dhe mbi to e anije bartni (hipni).” (El-Mu’minun, 21-22).

Madje, disa dijetarë juristë mendojnë se në rast mungese të ujit njeriu në vend të gusllit për veti do të marrë tejemum, kurse ujin për abdest do t’ia jap shtazës së caktuar që e ka të obliguar të kujdeset, njëjtë sikur që do të veprojë në rastin e njeriut të etshëm.

Juristët muslimanë madje shkojnë aq larg sa që konstatojnë se nëse një person e lëndon një shtazë e cila e ka sulmuar, kurse ky në vetëmbrojtje e lëndon, nuk është i obliguar ndaj pronarit. E tërë kjo nëse gjatë vetëmbrojtjes nuk është tejkaluar forca. Por, nëse e ka lënduar për diç tjetër, atëherë lëndimin e shtazës do t’ia plotësojë pronarit të shtazës.

E drejta e shtazës/kafshës në ushqim e pije

Të drejtat e shtazëve/kafshëve janë detyruese. Njeriu pronar apo kujdestar ka për obligim fetar që t’i furnizojë shtazët/kafshët me ujë dhe ushqim përkatës. Këtu bëjnë pjesë edhe shtazët/kafshët të cilave nuk u hahet mishi. Nëse shtaza/kafsha nuk është e lirë të sigurojë vetë ushqimin, pronari e ka për obligim ta bëjë këtë. Me fjalë të tjera, pronari gjendet para tri alternativave: Nëse mishi i shtazës mund të hahet, pronari duhet të zgjedh: ose ta ushqejë shtazën, ose ta theri ose ta shesë. Nëse shtaza/kafsha nuk hahet, atëherë pronari ose do ta ushqejë ose do ta shesë. Shteti nëpërmjet mekanizmave të vet do ta detyrojë pronarin në një prej alternativave të lejueshme. Por, në rast se shtaza/kafsha, për shembull lopa, është e lirë të kullosë, por për shkak të thatësisë nuk ka ushqim të mjaftueshëm, pronari nuk ka të drejtë ta mjelë lopën, sepse ajo ose viçi i saj do të dobësoheshin. Disa juristë islamë shkojnë aq larg sa në rast mungese të ushqimit dhe pamundësisë së blerjes sepse pronari i ushqimit refuzon ta shesë barin, i lejohet pronarit të shtazës/kafshës t’ia merr me forcë ushqimin, duke ia kompensuar vlerën e ushqimit.

Edhe huazuesi i shtazës/kafshës e ka për obligim të sillet mirë me shtazën/kafshën sikurse pronari, qoftë mishi i shtazës/kafshës hahet apo nuk hahet, qoftë është obliguar nga pronari për mirësjellje ose jo. Huazuesi këtë do ta bëjë sipas traditës dhe nevojës së shtazës/kafshës.

E drejta e shtazës/kafshës është edhe në frytin, viçin e saj. Nëse ushqimi (gjiri) i dhënë nuk i mjafton, pronari duhet ta ndihmojë edhe viçin me ushqim. Fjala është për të gjitha shtazët/kafshët katërkëmbëshe që nuk janë të rrezikshme për jetën e njeriut. Madje, edhe bletës dhe krimbit të mëndafshit duhet t’i ndihmojmë.

Muhammedi s. a. v. s. ka thënë:

حَدَّثَنَا قُتَيْبَةُ بْنُ سَعِيدٍ عَنْ مَالِكِ بْنِ أَنَسٍ فِيمَا قُرِئَ عَلَيْهِ عَنْ سُمَىٍّ مَوْلَى أَبِى بَكْرٍ عَنْ أَبِى صَالِحٍ السَّمَّانِ عَنْ أَبِى هُرَيْرَةَ أَنَّ رَسُولَ الله -صلى الله عليه وسلم- قَالَ:«بَيْنَمَا رَجُلٌ يَمْشِى بِطَرِيقٍ اشْتَدَّ عَلَيْهِ الْعَطَشُ فَوَجَدَ بِئْرًا فَنَزَلَ فِيهَا فَشَرِبَ ثُمَّ خَرَجَ فَإِذَا كَلْبٌ يَلْهَثُ يَأْكُلُ الثَّرَى مِنَ الْعَطَشِ فَقَالَ الرَّجُلُ لَقَدْ بَلَغَ هَذَا الْكَلْبَ مِنَ الْعَطَشِ مِثْلُ الَّذِى كَانَ بَلَغَ مِنِّى. فَنَزَلَ الْبِئْرَ فَمَلأَ خُفَّهُ مَاءً ثُمَّ أَمْسَكَهُ بِفِيهِ حَتَّى رَقِىَ فَسَقَى الْكَلْبَ فَشَكَرَ الله لَهُ فَغَفَرَ لَهُ ». قَالُوا يَا رَسُولَالله وَإِنَّ لَنَا فِى هَذِهِ الْبَهَائِمِ لأَجْرًا فَقَالَ: «فِى كُلِّ كَبِدٍ رَطْبَةٍ أَجْرٌ».

Ebu Hurejre radijallahu anhu thotë se Pejgamberi sal-l’All-llahu alejhi ve sel-lem ka thënë:

“Duke ecur rrugës një njeri ishte i etur shumë dhe kur e gjeti një pus, zbriti në të, piu ujë dhe doli nga atje. Kur në këtë kohë qeni e zgjati gjuhën dhe hante dheun e lagët. Ky njeri tha se qenin e ka kapur etja sikur që më kapi edhe mua” dhe hyri në pus, e mbushi këpucën e tij dhe i dha ujë qenit. Allahu i madhërishëm e falënderoi dhe ia fali mëkatet.” As’habët thanë: “O Pejgamberi i Zotit, vallë edhe në mirësinë ndaj shtazëve kemi shpërblim?”, ndërsa ai u përgjigj: “Në mirësinë ndaj të gjitha shtazëve të gjalla njeriu ka shpërblim.”[5]

E drejta e shtazës/kafshës në pastërti, vendbanim

Edhe pastërtia është ndër të drejtat e shtazës/kafshës nga pronari. Në këtë të drejtë kuptohet vendi ku qëndron shtaza/kafsha, enët e ushqimit dhe pijes, ajrosja e stallës etj. Nëse shtaza/kafsha nuk mund ta pastrojë veten në mënyrë të natyrshme, është detyrë njerëzore ta bëjë këtë. Këtu hynë në plan edhe shëndeti i shtazës.[6] Nëse shtaza/kafsha helmohet ose thyen këmbën, ose ndonjë e papritur tjetër, është detyrim fetar që të kujdesemi maksimalisht duke e dërguar te veterinari ose së paku te mjekët alternativë.

Shtazët/kafshët kanë nevojë për pushim dhe fjetje, prandaj, pronari duhet ta sigurojë vendin adekuat për këtë. Nëse vendi nuk është i përshtatshëm, ky veprim i pronarit konsiderohet mundim i shtazës/kafshës. Juristët vendin për pushim të shtazës/kafshës e fusin në kategori me ushqimin. Për më tepër, kur nuk dimë se jashtë shtëpisë shtaza/kafsha a është e sigurt a jo nga shtazët/kafshët tjera apo nga njerëzit dëmtues.

E drejta e shtazës/kafshës në drejtësi, riprodhim dhe mosmundim

Ndaj shtazës/kafshës duhet të sillemi drejt, sikur që këtë duhet ta bëjmë edhe ndaj njerëzve, bimëve etj. Mundimi i shtazëve/kafshëve është veprim i përbuzur dhe i urryer. Shtazët/kafshët bartëse nuk mund të ngarkohen më shumë se që është normale dhe në rrugë më të gjata se normale, pa pushim e ushqim. Shtazët/kafshët kanë të drejtë të mos mundohen dhe të mos abuzohen nga pronarët e tyre. Fjala vjen, nuk mund të theret një shtazë duke e shikuar shtaza tjetër. Urdhri i Muhammedit a. s. ishte që mos të prehet shtaza/kafsha me thikë joadekuate dhe me mënyra të mundimshme, por:

“Vërtet Allahu ka përcaktuar mirësi në çdo gjë. Kur vrisni, këtë bëjeni në mënyrën më të mirë, kur terni, bëjeni këtë në mënyrën më të mëshirshme. Ai që nga ju do të presë (një kafshë), le ta mprehë thikën që t’ia lehtësojë kafshës së vet.”

Madje, shtazët/kafshët meritojnë kujdes edhe në gjerat shumë më të vogla. Nuk duhet të milet shtaza/kafsha deri në pikën e fundit, as personi që e mjelë të ketë thonj të mëdhenj.

Buhariu dhe Muslimi e transmetojnë një hadith nga Ibn Omeri r. anhuma se Muhammedi s.a.v.s. ka thënë:

“Gruaja është dënuar për shkak të maces. E ka mbajtur të mbyllur derisa nuk ka ngordhur, dhe për këtë shkak ka hyrë në xhehenem. Nuk e ka ushqyer as dhënë ujë pasi e ka mbyllur, as e ka lënë të lirë të ushqehet me zvarranikë dhe insekte nëpër tokë.”

Rasti tjetër shpjegon një gjendje shumë të prekshme. Abdullah ibn Xhaferi tregon:

“Pejgamberi hyri në kopshtin e një medinasi. Në kopsht gjendej deveja dhe posa e pa Pejgamberin klithi dhe lotoi. Ai iu afrua, e përkëdheli nëpër veshë kurse ajo heshti ... Atëherë pyeti: ‘E kujt është kjo deve? Një djalosh, medinas, tha: E imja o Pejgamber i Zotit. Kurse Pejgamberi a. s. tha: A nuk i frikësohesh Zotit për këtë kafshë të cilën ta ka dhënë në dispozicion? Ajo mu ankua se po e mban të uritur dhe se skajshëm po e përndjek.”[7]

Shtazët/kafshët kanë të drejtë në riprodhim/ shumëzim. Pronarët nuk kanë të drejtë në paaftësimin e tyre seksual, domethënë në kastrimin e tyre. Po ashtu, është i ndaluar armiqësimi i shtazëve/kafshëve mes veti, zënka qensh, duke iu krijuar njerëzve çaste dëfrimi. Shtazët/kafshët meritojnë kujdes më të madh sesa ajo që ndodh deri tash.

E drejta e shtazëve/kafshëve në respekt dhe mbijetesë

Edhe pse kemi të drejtë t’i shfrytëzojmë qumështin e shtazëve/kafshëve, mishin e tyre ose prodhimet e tyre, megjithatë duhet t’i respektojmë si shtazë/kafshë, sikurse mosgoditja në kokë, mosgoditja në përgjithësi etj. Nuk kemi të drejtë as në sakatimin e shtazëve/kafshëve ose rrahjen e tyre pa ndonjë arsye të madhe.

Kjo mund të shtrihet edhe në një rrafsh tjetër: Nëse pronari nuk kujdeset për shtazën/kafshën e vet, dhe e lë në vend ku shtaza/kafsha nuk mund të ekzistojë vetë, këtë mund ta bëjë dikush tjetër dhe pronësia i takon atij që kujdeset, siç ndodh me tokën e papunuar, ai që e punon atij i përket.

Pronari nuk ka të drejtë që ta keqpërdorë shtazën/kafshët. Fjala vjen, shtazët/kafshët për bartje dhe ngarkim nuk bënë të përdoren ashtu që jemi mbi kalë dhe flasim për një kohë të gjatë me dikë tjetër. Pra, duhet të zbresim dhe bisedën ta bëjmë nga toka e jo nga shpina e shtazës/kafshës së caktuar.

Shtaza/kafsha ka të drejtë të mos bëhen objekt gjuetie jashtë nevojave njerëzore, fjala vjen, për rekreacion, sport, apo për nevoja luksi, sikur lëkura dhe gëzofi i tyre. Muhammedi s. a. v. s. qartë e ka ndaluar gjuetinë që si motiv ka sportin, rekreacionin apo argëtimin.[8]

Madje, Muhammedi s. a. v. s. përmes porosisë “Mos vini nën shënjestër asgjë që ka shpirt!”, ka ndaluar që kafshët të bëhen objekt i stërvitjeve të gjuajtjes, ka ndaluar prerjen e organeve të tyre për qëllime të kota, shkurt, ka ndaluar torturimin e botës animale.[9]

Po e theksojmë edhe një shembull nga jeta pejgamberore. Muhammedi a. s. thotë:

“Një të dërguar të Zotit e kishte pickuar një milingonë, kurse ky urdhëroi ta ndezë folenë e milingonave. Në këtë rast Allahu i shpalli këtij pejgamberi duke e pyetur vallë e ke ndezur një popull të tërë i cili e lavdëron Zotin për shkak se e ka pickuar milingona.”[10]

Në vend të përmbylljes

Të gjitha pikëpamjet që kemi theksuar në këtë shkrim dhe shumë të tjera të patheksuara[11] qartë tregojnë se Allahu edhe shtazëve të egra apo të buta iu ka dhënë të drejta, të cilat njeriu nuk ka të drejtë t’i rrezikojë apo shkelë. Kjo e drejtë shtrihet edhe në botën bimore dhe çdo gjë të krijuar. Muslimanët e hershëm kësaj teme i kanë kushtuar rëndësi të madhe, madje kanë kultivuar shtazë/kafshë të caktuara për nevoja konkrete, sikur për punë, transport, rekreacion etj. Janë të njohur kuajt e racës me emrin arap, pëllumbat postierë, qentë besnikë, devetë, macet etj. Ky kujdes ka qenë në nivel të kënaqshëm, madje edhe në kohën kur feja nuk njihej dhe nuk respektohej sa duhet, sepse ishte mbyllur vetëm si traditë familjare e private. E keqja është se kohëve të fundit, kur vlerat fetare janë nëpërkëmbur ka rënë edhe kujdesi ndaj shtazëve e kafshëve, apo kujdesi për shtazët/kafshët ka kaluar në një rrafsh tjetër, atë të modës, trendit të caktuar, maniakizmit (hobit) të individëve e jo më si detyrim njerëzor ndaj krijesave të ndryshme. Është për të shpresuar se vlerat do të kthehen në vendin e vet, kurse trojet tona shqiptare muslimane kanë përvojë të mjaftueshme për të qenë shembull për rajonin e më gjerë.