Zeri Islam

Seyd Muhammed al-Naquib Al-Attas


Implikimet e procesit global të sekularizmit [1]


Duhet të jemi të vetëdijshëm për faktin se sekularizmi nuk është i kufizuar vetëm mbi botën e Perëndimit dhe së këndejmi duhet të dimë se përvoja e atij vendi dhe raporti kundrejt kësaj shfaqjeje në të vërtetë janë më këshillues për muslimanët. Islami në këtë rast nuk i ngjason kristianizmit, sepse sekularizmi, i cili, gjithashtu, në mënyrë të caktuar, sot është i pranishëm edhe në botën islame, nuk ka ndikuar dhe nuk do të ndikojë qenësisht në besimin tonë ashtu si ndikon ai në njeriun e Perëndimit. Por, problemet që rrjedhin nga sekularizmi, ndonëse nuk janë të njëjtë sikur ata që e trondisin Perëndimin, sigurisht që kanë shkaktuar mjaft konfuzion në mjedisin tonë. Gjendja në mjedisin tonë mund të konsiderohet, natyrisht, kritike nëse kemi parasysh se shoqëria muslimane përgjithësisht është e pavetëdijshme për implikimet e procesit të sekularizmit. Së këndejmi është me rëndësi esenciale që të fitojmë fotografinë e qartë të sekularizmit pikërisht nga ata të cilët e njohin problemin dhe të cilët janë të vetëdijshëm për të.


Sekularizmi – ‘nxjerrja e njeriut nga kontrolli religjioz dhe metafizik’

Termi sekular, nga latinishtja saeculum qartë përcakton konotacionin dual të kohës dhe të vendit; të kohës që ka të bëjë me tash dhe e tanishme dhe vendit që ka të bëjë me botën dhe botëroren. Kështu, pra, saeculum d.m.th. ky shekull apo koha e tanishme, që ka të bëjë me gjësendet dhe ndodhitë në këtë botë, e po ashtu d.m.th. edhe ndodhitë bashkëkohore. Theksi i domethënies vëhet në kohën apo në periudhën e caktuar në botë, të kundruara në proces historik. Koncepti i sekulares ka të bëjë me gjendjen e botës në këtë kohë apo periudhë të caktuar. Qysh këtu vërejmë embrionin e domethënies e cila lehtë, natyrisht dhe logjikisht është zhvilluar në kontekstin ekzistencial të botës gjithëndryshuese në të cilën ndodh përfytyrimi mbi relativitetin e vlerave njerëzore. Ky konotacion kohoro-hapësinor i përcjellë në koncept të sekulares historikisht është zhvilluar nga përvoja dhe vetëdija të krijuara me fuzionimin e traditës greko-romake dhe judaiste në kristianizmin e Perëndimit. Ky është ai fuzionimi i elementeve ndërsjellësisht kundërshtuese të pikëpamjes heleniste dhe hebraike mbi botën e cila me fuqi është inkorporuar në kristianizëm, që teologët dhe intelektualët modernë kristianë e përcaktojnë si problem. Ata këtë e konsiderojnë problematike për shkak se pikëpamjet paraprake në esencë kanë qenë hapësinor – social, deri sa të tjerët kanë qenë kohor – temporal në anë masë sa që në lidhje me këtë konfuzioni i krijuar është bërë burim i problemeve të tyre epistemiologjike, e me vetë këtë edhe problemeve teologjike. Pasi që bota në kohën më të re gjithnjë e më shumë përcaktohet dhe kuptohet si historik, theksimi i aspektit të saj temporal ka rëndësi gjithnjë e më të madhe. Nga ky shkak ata gjithnjë e më shumë angazhohen në theksimin e koncepcionit të vet të vizionit hebraik të ekzistimit të cilën e konsiderojnë më të përshtatshme me frymën e kohës, deri sa atë heleniste e konsiderojnë si fatale dhe gabim vendimtar.
Sekularizmi është përkufizuar si nxjerrje e njeriut “së pari nga kontrolli religjioz, e pastaj edhe metafizik nga shkaku dhe gjuha e tij” (e marrë nga teologu holandez Cornelis van Peursen, i cili mbanë katedrën e filozofisë të Universitetit në Leiden; Këtë përkufizim e ka cituar teologu harvardas Harvey Cox në veprën e vet Qyteti sekular, New York, 1963, fq. 2). Ky është “çlirimi i botës nga konceptimet religjioze dhe kuazireligjioze të vetvetes, shkapërderdhja e të gjitha pikëpamjeve të mbyllura mbi botën, thyerja e të gjitha miteve dhe simboleve mbinatyrore …”, defatalizimi i historisë, e njohjes së njeriut se bota është në duart e tij dhe se më nuk mund ta fajësojë (jo)fatin për shkak të kësaj që ai vetë bën me botën … Ky është njeriu i cili kujdesin e tij nga botat tjera e orienton drejt kësaj bote dhe kësaj kohe. Sekularizmi nuk përfshinë vetëm aspektet politike dhe sociale të jetës, por ai pashmangshëm përfshinë edhe aspektet e tij kulturologjike. Ai implikon “një proces historik, gati sigurisht ireverzibil, në të cilën shoqëria dhe kultura nga tutoria janë shndërruar në kontroll të religjionit dhe pikëpamjeve të mbyllura metafizike mbi botën.” Ky është ‘përparimi çlirues’, kurse produkti skajor i sekularizmit është relativizmi historik. Së këndejmi, sipas tyre, historia është proces i sekularizmit.


Procesi i evolucionit të vetëdijes njerëzore nga ‘infantiliteti’ deri te ‘pjekuria’

Komponentat integrale të sekularizmit janë zhdehja e natyrës, desakralizimi i politikës dhe dekonsekracioni i vlerave. Me nocionin ‘zhdehja e natyrës’ - vetë termi dhe koncepti janë marrë nga sociologu gjerman Max Weberi[2] - nënkuptohet çlirimi i natyrës nga ngjyrimet e religjiozes, që kyq edhe mënjanimin e frymës animistike, të hyjnive dhe magjisë nga bota e natyrës, të ndarë prej Zotit dhe distancimi i njeriut prej tij. Kështu njeriu natyrën më nuk mund ta konsiderojë vepër të Zotit që njëkohësisht i lejon që kundrejt saj të sillet lirisht, se e shfrytëzon në pajtim me nevojat dhe planet e veta duke krijuar kështu ndryshime dhe progres historik.
Me nocionin ‘desakralizimi i politikës’ konsiderohet abrogimi i legjitimitetit sakral të fuqisë dhe pushtetit, që është parakusht i ndryshimit politik, me vetë këtë edhe të ndryshimit social, me çka përshpejtohet domosdoshmëria e procesit historik.
Sa i përket termit ‘dekonsekracioni i vlerës’, me këtë nënkuptohet kthimi i kalueses dhe relatives, të gjitha pjesëve të kulturës dhe çdo sistemi të vlerave i cili, sipas tyre, përfshinë religjionin dhe pikëpamjet mbi botën të cilët kanë rëndësi të pashmangshme dhe skajore. Në këtë mënyrë historia – ardhmëria është e hapur për ndryshime, kurse njeriu është i lirë që këto ndryshime t’i krijojë dhe vetveten ta zhyti në atë proces ‘evolutiv’.
Raporti i këtillë kundrejt vlerave kërkon që njeriu – sekularist pjesërisht të bëhet i vetëdijshëm për relativitetin e pikëpamjeve dhe besimit të tij vetjak. Ai duhet të jetojë me njohurinë se principet dhe kodekset e mirësjelljes që kanë udhëhequr me jetën e tij me kohë dhe gjatë brezave do të ndryshohen. Ky raport kërkon atë që ata e quajnë pjekuri, dhe kështu edhe sekularizmi është proces i evolucionit të vetëdijes njerëzore nga gjendja e infantilitetit deri te gjendja e pjekurisë, kurse është definuar si mënjanimi i varësisë juveniliane nga çdo shkallë e shoqërisë…, procesi i “pjekjes dhe presupozimit të përgjegjësisë …, refuzimi i mbështetjes fetare dhe metafizike dhe vënia e njeriut në vendin e vet.” Gjithashtu thonë se ky ndryshim i vlerave është fenomen i ‘konversionit’, i cili përsëritet dhe i cili zhvillohet në “interakcion të veprimit të historisë mbi njeriun dhe të njeriut mbi historinë”, që ata e quajnë përgjegjësi, përkatësisht miratimi i përgjegjësisë së pjekur.


Relativizimi i të gjitha vlerave në religjionin e sekularizmit

Duhet të theksojmë se ekziston dinstinkcioni ndërmjet sekularizimit dhe sekularizmit. Sekularizimi implikon proces të kontinuuar dhe të hapur në të cilin vlerat dhe pikëpamjet mbi botën në mënyrë kontinuitive revidohen në pajtim me ndryshimet ‘evolutive’ në histori. Sekularizmi, si religjion, projekton një pikëpamje të mbyllur mbi botën dhe sistem absolut të vlerave në pajtim me synimin ultimativ historik, të cilat për njeriun janë me rëndësi kapitale. Sekularizmi, sipas tyre përcakton ideologjinë. Ndonëse ideologjia çfarë është sekularizmi, sikur edhe procesi si sekularizimi, gjithashtu e zhdehin natyrën dhe e desakralizojnë politikën, ato kurrë në tërësi nuk i dekonsekruojnë vlerat sepse konstituojnë sistemin e vet të vlerave me qëllim që ai të konsiderohet për absolut dhe përfundimtar, për dallim nga sekularizmi i cili relativizon të gjitha vlerat dhe prodhon ‘çiltëri’ dhe liri të domosdoshme për veprimin njerëzor dhe historinë. Për këtë arsye ata sekularizimin e konsiderojnë kanosje të sekularizmit dhe me këmbëngulje theksojnë se duhet me vëmendje ta përcjellin dhe ta rishqyrtojnë dhe ta pamundësojnë që ai të bëhet ideologji shtetërore. Sekularizimi, sipas mendimit të tyre, shënon veprimet e brendshme të ‘evolucionit’ njerëzor. Konteksti në të cilin ndodh sekularizimi është civilizimi urban. Struktura e jetës së bashkësisë, konsiderojnë ata, ka evoluar prej asaj primitive deri te ajo fisnore – prej fshatrave deri te qytetet dhe metropolat, dhe këtë në faza - nga grupimi primitiv shoqëror deri te shoqëria komplekse të masave. Shikuar në kontekstin e jetës së njeriut, apo evolucionit të njeriut, kjo i korrespondon ‘zhvillimit’ të njeriut nga infantilja deri te pjekuria. Civilizimi urban është kontekst në të cilin ndodh aftësimi i njeriut, duke e trajtësuar formën e civilizimit dhe duke u bë vetëm prej saj e trajtësuar.
Përkufizimi i sekularizmit, i cili perceptimit tonë ia përshkruan karakterin e tij të mirëfilltë, saktë korrespondon me atë që ndodh në jetën shpirtërore, racionale, fizike dhe materiale të njeriut të Perëndimit dhe kulturës dhe civilizimit të tij. Pohimi se sekularizmi ka rrënjët në besimin biblik nuk ka pikëmbështetje në faktet historike. Sekularizmi nuk ka fundament në besimin biblik por në interpretim të besimit biblik nga ana e njeriut të Perëndimit. Ai nuk është fryt i Ungjillit por është fryt i historisë së gjatë të konfliktit filozofik dhe metafizik të pikëpamjes religjioze dhe të pastër racionaliste mbi botën e njeriut të Perëndimit. Ndërvartësia e interpretimit dhe pikëpamjes mbi botën vepron në histori për shkak se për njeriun e Perëndimit e vërteta apo vetë Zoti janë të inkarnuar në njeriun, kohën dhe historinë.


Ndarja e fetares prej temporales - betejë e humbur kundër forcave sekulare

Nga të gjitha religjionet e mëdha të Botës vertëm kristianizmi selinë e vet nga Jerusalemi e vendosi në Romë, duke simbolizuar me këtë edhe vesternizimin (perëndimizimin) e kristianizmit dhe përfshirjen e shkallërishme dhe suksesive të elementeve të Perëndimit të cilët në histori shkallërisht kanë prodhuar dhe përshpejtuar momentum të sekularizmit. Kanë ekzistuar, dhe ende ekzistojnë, nga pikëpamja e islamit, dy kristianizma: burimor, përkatësisht i drejtë, dhe versioni i tij perëndimor. Kristianizmi burimor dhe i drejtë është në harmoni me islamin. Ata që para shpalljes së islamit besonin në mësimet burimore dhe të mirëfillta të Isait a. s. qenë besimtarë të vërtetë (mu’min dhe muslim). Pas shpalljes së islamit nëse ata e dinin esencën e tij dhe nëse besimi (iman) dhe nënshtrimi (islam) i tyre qenë të vërteta dhe të sinqerta, i janë bashkangjitur ithtarëve të islamit. Ata të cilët nga vetë fillimi ndryshuan mësimet burimore dhe hoqën dorë nga mësimet e vërteta të Isait a. s. qenë iniciatorë dhe themelues të kristianizmit të Perëndimit, kristianizmin çfarë ne e njohim sot. Pasi që shkrimi i shenjtë – Ungjilli (Inxhili) i tyre, pjesërisht është ndryshuar, d.m.th. është shtrembëruar në raport me shpalljen e vërtetë të Isait a. s., Kur’ani i kategorizon si Ithtar të Librit (Ehl’ul-Kitab). Ndër ithtarët e Librit, dhe në raport me kristianizmin e Perëndimit, ata të cilët privatisht mbetën të përkushtueshëm besimit në një Zot dhe në Pejgamberin e Tij Isain a. s., të cilët rregullisht e lutën Zotin dhe vepruan vepra të mira ashtu si ndienin se është në pajtim me besimin, dhe të cilët në besimin e këtillë në të vërtetë nuk ishin të vetëdijshëm për islamin, këta janë ata që Kur’ani sipas dashurisë së All-llahut të madhëruar i quan për mu’minë më të afërm në islam (El-Maidetu, 85-88).
Për shkak të këtij konfuzioni të kushtëzuar me përshkimin e elemeneteve perëndimore, religjioni nga vetë fillimi dhe gjatë zhvillimit të vet në mënyrë rezolute i është kundërvënë duke degëzuar mësimin burimor dhe të vërtetë të kristianizmit. As hebraikët as kristianët burimor nuk e kanë kuptuar as njohur të ashtuquajturin radikalizëm fetar të tanishëm çfarë ne po e njohim në kuptimin modern pas zhvillimit dhe sekularizimit të kristianizmit të Perëndimit. Faktet e padiskutueshme historike kristianizmin e hershëm e paraqesin si kundërshti konzistente sekularizmit, kurse kjo kundërthënëshmëri, e kushtëzuar me përçmimin e natyrës dhe me lakuriqësimin e tij, lakuriqësimin e domethënies së tij shpirtërore dhe teologjike (që është vazhduar gjatë historisë së tij të humbjes së betejës kundër forcave të sekularizmit) paradoksalisht është fortifikuar në vetë themelin e kristianizmit të Perëndimit. Ndarja e kishës prej shtetit – fetares prej temporales – kurrë nuk ka qenë rezultat i tentimit që në një pjesë të kristianizmit të futet sekularizmi. Përkundrazi, ky ka qenë rezultat i qëndrimit sekular filozofik të Perëndimit të orientuar kundër asaj që konsiderohet cenim antisekular i kishës ambivalente, të themeluar në mësimet e religjionit ekletik. Për kristianizmin ndarja ka paraqitur status quo në humbjen e betejës kundër forcave sekulare. Kurse madje (edhe) ky status quo shkallërisht ka eroduar ashtu që sot religjionit i ka mbetur shumë pak hapësirë që të luaj ndonjë ndonjë rol më të rëndësishëm shoqëror apo politik në shtetet sekulare të Perëndimit.


Perëndimizimi i kristianizmit - fillimi i sekularizimit të tij

Për dallim prej sekularizmit, kristianizmi gjithnjë ka predikuar pikëpamjen ‘e mbyllur’ metafizike mbi botën dhe nuk i ka dekonsekruar njëmend vlerat duke i kyqur edhe idhujt edhe ikonat, por i ka asimiluar në karakterin e tij vetjak. Për më tepër, ai vetëdijësisht e ka kyqur veten në legjitimimin sakral të fuqisë dhe pushtetit politik, që është anatemë për procesin e sekularizimit. Perëndimizimi i kristianizmit atëherë kishte domethënie të fillimit të sekularizimit të tij. Sekularizmi është rezultat i aplikimit të shtrembër të filozofisë greke në teologjinë dhe metafizikën perëndimore, qysh në shekullin e XVII. Logjikisht, ky proces solli në revolucionin shkencor të cilin e enuncoi Descartesi, i cili ia hapi dyert dyshimit dhe skepticizmit, kurse suksesivisht, në shekullin XVIII, por edhe në kohën tonë, ateizmit dhe agnosticizmit, utilitarizmit dhe materializmit dialektik, evolucionizmit dhe historicizmit. Kristianizmi u përpoq t’i kundërvihet sekularizmit, por pa sukses, kurse rreziku është në atë që nuk arrinë ta përmbajë e tash teologët influencues modernistë i thërrasin kristianët që edhe vetë t’i bashkangjiten sekularizmit. Pohimi i tyre i supozuar se si procesi historik, i cili botën e bëri sekulare i ka rrënjët në besimin biblik dhe se kjo është fryt i Ungjillit, duhet të perceptohet si një mënyrë mirë e menduar se kristianizmi i Perëndimit të përpiqet të zgjidhet nga dilemat e veta. Ndonëse ky tentim pa dyshim është i shkathët, ai njëkohësisht është edhe vetëdestruktiv sepse ky pohim medoemos shpie drejt akuzës se gjatë dy mileniumeve të kaluara kristianët, duke i inkuadruar edhe apostujt, shenjtorët, teologët, teortetikët dhe dijetarët e tyre shtrembërisht e kuptuan dhe shtrembërisht e interpretuan Ungjillin, duke bërë me këtë mëkat fatal dhe duke i shpënë kristianët në rrugë të shtrembër të historisë së tyre shpirtërore dhe intelektuale. Kurse këtë pikërisht po e flasin ata që këtë pohim po e shqiptojnë. Nëse ajo që ata e thonë akceptohet si valide, atëherë, ata dhe kristianët përgjithësisht, si mund të jenë të sigurtë se kristianët e hershëm dhe ithtarët e tyre gjatë shekujve, të cilët gabimisht e kuptuan, gabimisht e interpretuan dhe gabimisht vepruan kundrejt një çështje të këtillë të rëndësishme, madje vendimtare, sikur që është ai mesazhi sekular i Ungjillit dhe misioni sekularizues i kishës, po ashtu nuk e kuptuan gabimisht, interpretuan gabimisht dhe vepruan gabimisht kur është fjala për çështjet vitale të religjionit dhe vetë besimit, doktrinën e Trinitetit, doktrinën e Ringjalljes dhe të Shpëtimit, dhe formulimin dhe konceptimin e Shpalljes? Meqë për ta do të duhej të ishte absolutisht dhe në mënyrë vitale e rëndësishme të besojnë se si informatat e kristianëve të parë mbi natyrën e Zotit, i cili Vetë u është zbuluar, qenë të sakta, do të ishte e padobishme që të tentojnë ta tejkalojnë këtë problem me besimin në ‘evolucionin’ njerëzor dhe historinë sepse ne nuk mund ta pranojmë përgjigjen të bazuar vetëm në përvojën subjektive dhe të vetëdijes dhe në supozimet ‘shkencore’ ku nuk ekzistojnë kriteret e dijes dhe të sigurisë. Këtë që ata e thonë do të thotë se Zoti Shpalljen e Vet e ka dërguar, apo Vetë i është shpallur njeriut deri sa ai ishte në fazën ‘infantile’ të ‘evolucionit’ të vet. Atëherë ky njeriu ‘infantil’ e interpretoi shpalljen dhe e konceptoi atë në format dogmatike dhe doktrinare duke ua shprehur atyre fenë e tyre. Më vonë, kur është ‘pjekur’ njeriu, ai ka konstatuar se si konceptualizmi dogmatik dhe doktrinar i njeriut ‘infantil’ më nuk janë mjaft adekuate që ta shprehin fenë e tij në kohën e tij, ashtu që ai duhet t’i zhvillojë si i ka zhvilluar. Në të kundërtën ato do të ishin të mangëta, përkatësisht joadekuate. Kështu ata mbesin në qëndrimin se konceptualizimet dogmatike dhe doktrinare kanë ‘evoluar’, por jo për atë se nga vetë fillimi janë medoemos joadekuate, por për atë se, si është ‘zhvilluar’ njeriu, ato bëheshin joadekuate nëse nuk janë zhvilluar në mënyrë përkatëse. Kjo, sipas mendimit tonë, nuk e zgjidh problemin e relativitetit të informimit mbi Shpalljen, për më tepër kjo ka qenë vepër e njeriut “infantil”. Madje, kjo mënyrë e lidhshmërisë së religjionit me teorinë e evolucionit të zhvillimit logjikisht shpie drejt një rezonimi qarkullues. Përse Zoti do të dërgonte Shpalljen apo edhe përse Vetë do T’i zbulohej njeriut ‘anfantil’ e jo atij ‘të pjekur’, veçanërisht kur Ai, i cili njeriun edhe e krijoi, është dashur ta dijë në çfarë stadiumi të zhvillimit ishte njeriu në çastin e Shpalljes? Madje as njeriu një porosi të tillë me rëndësi vitale nuk do t’ia dërgonte infantit, as që do t’i zbulohej atij. Ata do të mund të thonin se si e ka bërë këtë Zoti që te njeriu të inicojë procesin e ‘pjekjes’ dhe që njeriu, kur të ‘zhvillohet’ deri në ‘pjekuri’, të aftësohet ta mësojë natyrën dhe cakun e vet të mirëfilltë. Por as atëherë, në këtë fazë gjoja të ‘pjekurisë’ të kësaj epoke moderne, sekulare, njeriu i Perëndimit nuk ka dije përkatëse mbi Zotin dhe ende sikur i verbëti prek rreth vetes duke E kërkuar. Duket se njeriu i perëndimit i cili beson në këtë version të kristianizmit duhet pa tjetër ose të pranojë se njeriu ende është ‘infantil’, ose që konceptualizimi kristian prej vetë fillimit është medoemos joadekuat. Sa i përket vetë Shpalljes, ata nuk mund t’i shmangen dyshimit se versioni i tyre i Shpalljes është shënuar dhe transmetuar në mënyrë relevante, sepse ekzistojnë edhe burimet tjera, përveç Barnabës dhe etërve paranikejas dhe postnikejas, të cilët janë në kundërthënie me formulimin mbi të cilën zë fill sot versioni ‘zyrtar’ i kristianizmit.


Ideja perëndimore mbi përparimin kulturologjik

Njeriu i Perëndimit gjithnjë i ka inklinuar mendimit se kultura dhe civilizimi i tij është produkt i përparimit kulturologjik të njeriut. Kjo është pikërisht ajo mënyra në të cilën ata, duke besuar edhe në teoritë vetjake absurde mbi evoluimin e njeriut, e shohin historinë dhe zhvillimin e njeriut sikur edhe religjionin dhe përvojën religjioze dhe vetëdijen. Ne, ndërkaq, nuk pranojmë që ata kështu dhe në këtë mënyrë flasin edhe në emrin tonë. Sekularizmi i cili qartë e përshkruan natyrën e tij të vërtetë kur e përdorë në përshkrimin e njeriut të Perëndimit dhe kulturës dhe civilizimit të tij nuk mund të pranohet si e vërtetë nëse ajo synon të jetë përshkrim i asaj që ndodh në botë në të cilën ajo gjithashtu aplikohet dhe ka të bëjë edhe në islamin dhe muslimanët, e, madje, mbase, edhe në religjionet tjera orientale dhe në ithtarët e tyre. Islami në tërësi refuzon çfarëdo ngjashmërie me konceptin e sekulares, sekularizimit apo sekularizmit sepse ata nuk janë karakteristikë e tij, dhe në cilin do kuptim tjetër plotësisht i janë të huaj. Këto koncepte janë natyrore dhe i përkasin vetëm historisë intelektuale të përvojës dhe vetëdijes religjioze perëndimore-kristiane. Mendimi se religjioni po përjeton ‘zhvillimin’ së bashku me ‘evolucionin’ e njeriut në rastin e tyre është i saktë vetëm aq sa është i mirëfilltë sekularizmi dhe i konceptuar si zhvillim në përvojën dhe vetëdijen e tyre. (Madje edhe filozofia në Perëndim gjithnjë e më shumë po trajtohet si e pafuqishme ta jap përgjigjen përfundimtare në çështjen e tyre permanente mbi të vërtetën. Filozofia po përpiqet ta sqarojë vetëm perspektivën e të vërtetës së kohës në të cilën kriza apo e vërteta po ndodhin, dhe së këndejmi tash është trajtuar për ‘shkencë të hapur’. Përfaqësuesit e këtij qëndrimi janë në tërësi përfaqësues të frymës së sekularizmit, i cili kërkon ‘hapje’ në çdo vizion të së vërtetës. Shih për shembull: G. A. Rauche, Alternativat bashkëkohore filozofike dhe krizat e të vërtetës, Den Hag, 1970). Këtë e themi nga shkaku që, ndonëse kristianizmi i Perëndimit zë fill në Shpallje, ai nuk është fe e shpallur në atë kuptim në të cilin këtë është islami. Sipas islamit, doktrinat bazore të kristianizmit të Perëndimit si Triniteti, Ringjallja dhe Shpëtimi dhe detajet tjera të dogmës që i përkasin atyre, vetëm janë kreacione kulturore të cilat Kur’ani kategorikisht i refuzon si të frymëzuara prej All-llahut të madhëruar. Dhe jo vetëm Kur’ani, por edhe burimet tjera që burojnë nga vetë kristianizmi i hershëm! Natyrisht, Kur’ani konfirmon se All-llahu i madhëruar i ka dërguar Isait a. s. Shpallje në formën të njohur si El-Inxhil (Ungjilli) njëkohësisht duke kontestuar autenticitetin e shpalljes çfarë është përcjellë nga pasuesit e disa nxënësve të tij. Sipas Kur’anit, Isai a. s. i qe dërguar si kasnec popullit (fëmijëve) të Izraelit me mision që t’i përudhë në mënyrë që ta përmirësojnë shmangien e tyre nga Besëlidhja me Zotin, dhe konfirmimin e atij paraprakut me Besëlidhje të re. Është dërguar që të përcjellë porosinë mbi Lajmin e gëzueshëm (Ungjillin) dhe ardhjen e paraprijësit të fesë universale (islamit) të cilën do ta përcjellë Mësuesi i madh, emri i të cilit është theksuar si Ahmed (Muhammed). Kjo Besëlidhja e dytë do të duhej të vlente deri te shpallja e islamit, kur Shpallja Përfundimtare dhe Komplete do t’i abrogojë të gjitha parapraket (El-Maideh: 49, 75, 78, 119-121; Ali Imran: 49-51; 77-79; En-Nisa’: 157, 171; Et-Tewbeh: 30-31; Err-Rra’d: 38-39; Es-Saff: 6,9; El-Bekaretu: 106, 135-140; Saba: 28). Pra, si është theksuar në Kur’an, All-llahu i madhëruar nuk e dërgoi Isain a. s. të themelojë fe të re të quajtur kristianizëm. Disa nga shokët dhe apostujt e Jezusit, duke e inkuadruar edhe Palin, qenë ata që hoqën dorë nga shpallja burimore dhe mësimi i vërtetë të mbështetur në të dhe të cilët filluan të predikojnë fe të re, duke konstituar edhe themelet e saj, e cila më vonë u quajtë kristianizëm. Në tërë këtë, vetë fakti se kristianizmi nuk ka ligj të shpallur (sheri’at), të shprehur në doktrinë, të folur apo në mënyrë të të jetuarit ose të mirësjelljes të vetë Jezusit (Isait a. s.) është indikacion më sinjifikues se kristianzimi që është zhvilluar në religjion të ri nuk është prezentuar kështu nga themeluesi i tij, as si i tillë është autorizuar nga Zoti i cili e ka dërguar. Për këtë shkak, kristianizmi, i cili në esencë është krijuar nga njeriu, shkallërisht ka zhvilluar sistemin e saj të ritualeve nëpërmjet asimilimit të elementeve nga kulturat dhe traditat e huaja, por edhe duke krijuar fabrikimet e veta. Pasi që nuk posedon Ligj të shpallur, ajo u detyrua t’i asimilojë ligjet romake, e pasi që nuk posedonte koncept koherent mbi botën të projektuar në Shpallje, është dashur të huazojë elemente nga mendimet greko-romake dhe, më vonë, nga kjo të konstruojë teologjinë dhe metafizikën e vet. Ai shkallërisht ka konstrukuar kozmologjinë e vet specifike kristiane, kurse arti dhe shkenca e tij janë zhvilluar brenda një universumi dhe koncepti të veçantë, kristian mbi botën.
Nga vetë fillimi, kristianizmi i Perëndimit, tashmë siç kemi thënë, ka rënë nën ndikimin e Romës, të shkrira me filozofinë dhe pikëpamjen aristoteliane mbi botën sikur edhe me elementet tjera perëndimore të cilët shkallërisht ‘e kanë tëhuajësuar’ natyrën duke ia marrë çdo domethënie shpirtërore. Ky gjymtim dhe lakuriqësim i natyrës, i redukuar në ‘gjësendin’ e pastër pa kurrfarë domethënie sakrale, gjithësesi qe elementi bazor, që e lëvizi procesin e sekularizmit në kristianizmin e Perëndimit dhe në Perëndim.



Desakralizimi i politikës

Sipas mendimit tonë, koncepti perëndimor i religjionit nuk bën pjesë në kategorinë e fesë së shpallur në kuptimin strikt çfarë mund të aplikohet kur është fjala për Islamin. Nuk mund ta pranojmë (do ta cekim një shembull scientistik) kategorizimin e kristianizmit Nathana Soedrebloma, i cili, sipas tipologjizimit të vet të religjionit, kristianizmin e shpjerë nën kategorinë e religjioneve të shpallura (shih veprën e tij Natyra e Shpalljes, Londër, 1933.). Feja e shpallur, sipas konceptimit tonë, nga vetë fillimi është komplete dhe e përkryer (për njerëzinë). Edhe Kur’ani thotë se islami tashmë është komplet dhe i përkryer për njerëzinë, dhe ky citat është substancuar në histori nga vetë fillimi i tij. Emri islam fesë i është dhënë prej fillimit, sikur që emri muslim(an) prej vetë fillimit ka përcaktuar pasuesit e tij. E vetë Shpallja është kompletuar gjatë jetës së Pejgamberit a. s., i cili atë edhe vetë e ka aplikuar dhe parimet e së cilës i ka ndërtuar në doktrinën, idenë, fjalët dhe veprën e vet (sunnet). Madje edhe as’habët dhe bashkëkohësit e tij kanë jetuar dhe janë sjellur asisoi që kjo u bë standard dhe kriter për brezat e ardhshëm. Për çdo gjë që nuk e kishin të qartë dhe që u interesonte ata e pyesnin menjëherë, deri sa ishte ndër ta, ashtu duke i përmbledhur nevojat e njeriut, kurse ai u ka dhënë përgjigje të tilla që do ta kënaqin njeriun (dhe brezet) në të gjitha kohët e ardhshme. Ata me mirësjelljen dhe veprimin e tyre kanë theksuar se janë të vetëdijshëm se ajo është Shpallja përfundimtare nga All-llahu i madhëruar, dhe për njeriun është fe e padiskutueshme, dhe se Muhammedi a. s. është pejgamberi i Tij i fundit. Kjo periudhë në histori u bë kriter për ardhmëri dhe, pasi që të vërtetat dhe vlerat të cilat ai i ka rezultuar janë gjithnjë të pranishme, islami dhe koha e Pejgamberit a. s. gjithnjë janë relevante, gjithnjë adekuat, ‘modern’ ose të rinj, gjithnjë para kohës, sepse e transcendojnë historinë. Ndonëse disa nga ne në kontekst të islamit i përdorin termet tradita dhe tradicionale, ata megjithatë nuk nënkuptojnë atë lloj të traditës e cila është produkt i veprimtarisë njerëzore krijuese e cila ka evoluar në histori dhe e cila përmbanë kulturën. (Këtu mendojmë në konceptin e nakl-it.) Pasi që islami është fe që transcendon ndikimet e evolucionit njerëzor dhe historicizmit, vlerat të personifikuara në të janë absolute, që do të thotë se islami posedon vizionin e vet absolut të Zotit, Universumit, Realitetit, Njeriut, interpretimin e vet ontologjik, kozmologjik dhe psikologjik të realitetit. Islami me të vërtetë i dekonsekron të gjitha vlerat joislame, të gjitha vlerat që janë të kundërta me islamin dhe të vërtetat të cilat pjesërisht mund të takohen në religjionet tjera botërore, shoqëritë dhe traditat e tyre (el-ma’ruf). Çështja e njëjtë është edhe kur është fjala mbi desakralizimin e politikës e cila në islam nuk është vetëm ide të cilën shkallërisht duhet realizuar gjatë historisë. Ajo qysh nga fillimi është dalluar si e tillë dhe ky proces ka filluar me vetë shfaqjen e islamit. Islami, natyrisht, e desakralizon politikën, por jo në masën për të cilën këtë kristianët mendojnë, sepse vetë islami është i bazuar në autoritetin Suprem. Për këtë arsye, çdo musliman individualisht, muslimanët si shoqëri apo si bashkësi (ummeti), të gjithë ata kujtdo qoftë, cilës do qoftë qeveri apo shtet ia kontestojnë legjitimitetin sakral nëse individi, qeveria apo shteti nuk i nënshtrohen përudhjeve dhe ligjeve të All-llahut të madhëruar. Po kjo vlen edhe për zhdehjen e natyrës, që, në të vërtetë, është edhe komponenta fundamentale e sekularizmit. Para kristianizmit, në epokën antike olimpike, natyra nuk ishte e ndarë prej hyjnive. Por, kur erdhi deri te degjenerimi dhe dekadenca e religjionit te grekët, hyjnitë shkallërisht qenë ndarë prej natyrës, e cila atëherë shkallërisht mbeti dhe u privua nga domethënia shpirtërore. Burimisht, kozmologjia greke, sikur edhe kozmologjitë e popujve tjerë antikë, ka qenë e përshkuar me forcat shpirtërore që dominojnë në univerzum dhe e ruajnë baraspeshën e saj. Filozofët e tyre kanë gjurmuar drejt principit vendimtar – të cilin e kanë quajtur arche – substancë shpirtërore e cila është bazë e çdo gjëje reale. Kur hyjnitë janë persekutuar nga domenet e tyre në natyrë, filozofia greke përjeton transformim duke u bërë gjithnjë e më shumë e preokupuar me definimin e natyrës me terme të pastra materialiste dhe racionaliste duke e reduktuar prejardhjen dhe realitetin e saj në shkaqet dhe forcat e pastra natyrore. Kristianizmi edhe vetë bën pjesë nën ndikimet e këtilla dhe ndaj tyre është përgjigjur me zhvlerësimin e Mbretërisë së natyrës dhe duke mohuar kontemplacionin serioz në dobi të Mbretërisë së Zotit e cila nuk ka kurrfarë lidhje me botën natyrore. Për këtë shkak lidhja e vetme që në kristianizëm do të mund të konstituohej ndërmjet këtyre dy Mbretërive është lidhja mbinatyrore, kurse rezultat i këtij konfrontimi religjiozo-filozofik ka qenë teologjia kristiane në të cilën dija dhe siguria, që të dyja aspekte të një të vërtete dhe të cilat paraqesin vetë esencën e intelektit, janë reduktuar në njëfarë statusi të brendshëm kundrejt teologjisë së pastër racionale. Sipas botëkuptimeve tona, ndërkaq, inteligjencia është të dyja - intelekti (el-akl) sikur edhe projekcioni i tij në mendjen njerëzore e cila krijon dhe i udhëheq aktivitetet e tij mentale, përkatësisht ratio të cilin ne gjithashtu e përcaktojmë sikur el-akl, që do të thotë se ndërmjet këtyre dy nocioneve nuk ka dallim. Kur’ani qartë thotë se natyra e tërësishme është sikur libri i madh, i hapur të cilën duhet kuptuar dhe interpretuar, kurse ata njerëz që posedojnë inteligjencë, konceptim, dije mund ta arrijnë domethënien e atij libri sepse natyra është libri i cili na fletë mbi krijuesin e vet, libri i cili njeriut ‘i fletë’ si Shpallje e Zotit.


Islamizimi – çlirimi i plotë i njeriut

Ekuivalenti më i afërm konceptit të sekulares është përcaktuar me konceptin kur’anor el-hajat ‘ud-dunja: jeta e kësaj bote. Kjo botë na ndanë nga pikësynimi ynë skajor, asaj që pas saj vjen – el-ahiretu – ahireti. Kur’ani thotë se ahireti është më i mirë se kjo botë, duke mos e deroguar me këtë vetë këtë botë, por duke theksuar vetëm kalueshmërinë e saj. Ajo që këta dy bota i bashkon është jeta (në këtë dhe në botën tjetër), ashtu që bota dhe natyra nuk janë për njëri tjetrin të huaj sikur në konceptin e sekulares. Sekularizmi përgjithësisht nuk është vetëm skajërisht shikim i gabueshëm mbi botën por është edhe i orientuar kundër islamit. Paraprakisht tashmë kemi theksuar komponentat integrale në dimensionet e sekularizmit: zhdehja e natyrës, desakralizimi i politikës dhe dekonsekracioni i vlerave. Të kundruara në dritën e tyre të vërtetë, ato, në të vërtetë, janë edhe komponenta integrale të islamit sepse reflektojnë një nga elementet themelore të vizionit islam të realitetit dhe të qenurit duke i dhënë islamit karakter të manifestimit të mirëfilltë historik, kurse ato janë krijimi i efekteve të cilat e revolucionojnë pikëpamjen e njeriut mbi botën. Së këndejmi këto komponente mund të quhen edhe komponente të islamizimit. Islamizimi është çlirimi i njeriut së pari nga tradita magjike, mitologjike, animistike dhe nacional-kulturore, e pastaj edhe nga kontrolli sekular i synimit të ekzistimit të tij. Në islam njeriu është çliruar edhe nga pikëpamja magjike edhe nga pikëpamja sekulare mbi botën. ‘Evoluimi’ i tij në drejtim të perfeksionit është progresi i tij në drejtim të mësimit të natyrës dhe frymës së tij burimore.
Nëse, megjithatë, vjen deri te paraqitja e ndjenjës së dyshimit në aspekt të islamit dhe relevancës së tij kundrejt situatave, kjo ndjenjë iluzore në të vërtetë nuk krijohet për shkak se islami është i papërshtatshëm për kohën apo për shkak se do të ishte jorelevant, por është produkt i harresës (nisjan) i cili prodhon padije (xhehl) e cila mund të evitohet me mësim dhe me përkujtim. Padija krijon konfuzion (dhulm), kurse padija dhe konfuzioni janë rezultat të deislamizimit i cili në histori ndodh ndër muslimanët. Deislamizimi është imputimi i koncepteve të huaja në mendjet e muslimanëve, ku ata edhe mbeten duke ndikuar në mënyrën e tyre të të menduarit dhe të rezonuarit. Kështu vjen deri te harresa e islamit dhe obligimi i muslimanëve drejt All-llahut të madhëruar dhe Pejgamberit të Tij, që është padrejtësi (dhulm) edhe ndaj vetëvetes, përkatësisht kthimi traditës paraislame – kurse ky është poashtu sekularizëm.


Përktheu: N. Ibrahimi

--------------------------------------------------------------------------------
[1] Syed Muhammed al-Naquib al-Attas, i lindur më 1931 në Bogor në Javë, është shkencëtar bashkëkohor malajas, profesor universiteti, autor dhe aktivist islam me famë ndërkombëtare. Teksti i përkthyer paraqet shkëputje nga libri i Al-Attasit ‘Islam and Secularism’ (Islami dhe sekularizmi), Kuala Lumpur, 1978. Përkthimin shqip e bëmë nga: Islam i Sekularizam, Sarajevë, 2003. Përkthyesi N. Ibrahimi.
[2] Frazën “zhdehja e botës” e ka përdorur Friedrich Schiller, kurse e ka cituar Weberi; termi tjetër të cilin e përdorë Weberi në lidhje me këtë është racionalizmi; shih Esetë e Weberit në sociologji, New York, 1958, sikur edhe Sociologjinë e religjionit të tij, Boston, 1964; shih poashtu edhe shpjegimin e konceptit të tij të racionalizmit të cilin në hyrje të kësaj vepre e ka dhënë Talcot Parson.