Zeri Islam

1) Jeta



Në etikën islame jeta bën pjesë në vlerat themelore. Jeta është cilësi dhe dhuratë e Zotit:

“Allahu është një, nuk ka zot tjetër përveç Atij. Ai është mbikqyrësi i përhershëm dhe i përjetshëm. Atë nuk e kap as kotje as gjumi, gjithçka ka në qiej dhe në tokë është vetëm e Tij. Kush mund të ndërmjetësojë tek Ai, pos me lejen e Tij, e di të tashmen që është pranë tyre dhe të ardhmen, nga ajo që Ai di, të tjerët dinë vetëm aq sa Ai ka dëshiruar. Kursija e Tij përfshin qiejt dhe tokën, kujdesi i tij ndaj të dyjave, nuk i vjen rëndë. Ai është më i larti, më i madhi”. El-Bekareh, 255.

Zoti jep jetën, Ai ripërtërin, u jep jetë të gjithëve që jetojnë në kozmos, në natyrë, në det, në tokë, në qiej. Kur’ani thotë:

“Edhe jeta edhe vdekja janë vepër e Allahut.” (Ali Imran, 156).

“Thuaj: ‘O ju njerëz! Unë jam i dërguari i Allahut te të gjithë ju. Allahut që vetëm i Tij është sundimi i qiejve e i tokës, s’ka të adhuruar tjetër pas Tij; Ai jep jetë dhe Ai jep vdekje, pra besoni Allahut dhe të dërguarin e Tij, pejgamberin e pashkolluar, që beson Allahun dhe shpalljet e Tij, ndiqeni rrugën e tij që ta gjeni të vërtetën”. (El-A’raf, 158).

“Ai krijon të gjallin prej të vdekurit dhe të vdekurin prej të gjallit. Ai e ngjall tokën pas vdekjes së saj, e po ashtu edhe ju do të nxirreni”. (Err-Rrum, 19).

Jeta e një njeriu ka vlerën e jetës së tërë njerëzisë:

“Për këtë Ne u shpallëm beni israilëve se kush e mbyt një njeri, pa pasë mbytur ai ndonjë tjetër dhe pa pas bërë ai ndonjë shkatërrim në tokë, atëherë është si t’i kishte mbytur gjithë njerëzit. E kush e ngjall është si t’i kishte ngjallur të gjithë njerëzit. Atyre u erdhën të dërguarit Tanë me argumente, mandej edhe pas këtij shumë prej tyre e teprojnë në këtë tokë”. (El-Maideh, 32).

Jeta është e shenjtë, por kjo dhuratë nuk do të thotë se njeriu ka të drejta të pakufizuara ndaj saj. Jeta e vërtetë në islam do të thotë se ajo duhet t’i shërbejë së Vërtetës absolute, së Mirës, Drejtësisë, Bukurisë, Zotit Një dhe të vetmit:

“Thuaj: ‘Namazi im, kurbani im, jeta ime dhe vdekja ime janë thjesht për Allahun, Zotin e botëve”. (El-En’am, 162).

Jeta është vlerë hyjnore, që i është besuar njeriut në emanet dhe për këtë do t’i përgjigjet Zotit[4]. Njeriu duhet t’i respektojë të gjitha nevojat e shëndosha të jetës, dhe të ruhet nga shfrenimet. Ashtu siç thotë Kur’ani, as asketizmi, as shkapërderdhja nuk janë urdhëresë islame:

“Dhe me atë që të ka dhënë Allahu, kërko botën tjetër, e mos lër mangu atë që të takon nga kjo botë, dhe bën mirë ashtu si të ka bërë Allahu ty, e mos bën të këqija në tokë, se Allahu nuk i do çrregulluesit.” (El-Kasas, 77).



2) Amshimi



Atributi i amshimit i përket, në tërësinë e tij, vetëm Zotit, kurse njeriu është krijuar brenda kohës në kohë të caktuar:

“Thuaj: ‘E kujt është e tërë kjo në qiej e tokë?” Thuaj: “Vetëm e Allahut!”. Ai ia përcaktoi mëshirën Vetes. Ai do t’ju tubojë në ditën e gjykimit, gjë për të cilën nuk ka dyshim. Ata që i shkaktuan humbje vetvetes, ata nuk besojnë.” (El-En’am, 12).

Megjithatë, njeriu posedon në vete mallëngjimin e thellë për amshimin dhe për mbretërinë e cila asnjëherë nuk shkatërrohet dhe nuk përfundon:

“Atë e ngacmoi djalli duke i thënë: “O Adem, a do të të tregoj për pemën e pavdekshmërisë dhe të sundimit të pazhdukshëm!” (Ta Ha, 120).[5]





3) Besimi (Tewhidi)



Botëkuptimi islam zë fill në mësimin e tewhidit – monoteizmit. Zoti është Një i Vetmi. Fundamenti, shkaku, burimi dhe mbështetja e botës është Një. Burimi i moralit është Një. Rendi i botës dhe jetës është Një. Tewhidi është rruga e moralitetit njerëzor, i cili, krahas deklarimit se besojmë, duhet të manifestohet me vepra të mira dhe të vlefshme.[6]

Njësia dhe Uniteti i Zotit është një:

“O ju njerëz, vërtetë Ne ju krijuam ju prej një mashkulli dhe një femre, ju bëmë popuj dhe fise që të njiheni ndërmjet vete, e s’ka dyshim se tek Allahu më i ndershmi ndër ju është ai që më tepër është ruajtur (nga të këqijat) e Allahu është shumë i dijshëm dhe hollësisht i njohur për çdo gjë.”. (El-Huxhurat, 13).

Rendi natyror dhe historik i jetës dhe i botës është një dhe i pandryshueshëm:

“Përqendro vetveten tënde sinqerisht në fenë, i larguar prej çdo të kote, feja e Allahut në të cilën i krijoi njerëzit, s’ka ndryshim të asaj natyrshmërie të krijuar nga Allahu, ajo është feja e drejtë por shumica e njerëzve nuk e dinë.” . (Err-Rrum, 30).

“Të mallkuar, kudo që ndeshen do të kapen dhe do të mbyten”. (El-Ahzab, 62).

Zoti si Krijues dhe Sundues i të gjitha botëve dhe të gjithë njerëzve ka hyrë në aleancë (mithak) me të gjithë njerëzit e jo me raca dhe popuj të veçantë:

“Përkujto kur Zoti Yt nxori nga shpina e bijve të Ademit pasardhësit e tyre dhe i bëri dëshmues të vetes së tyre, duke u thënë: A nuk jam Zoti juaj”? Ata thanë: ‘Po, dëshmuam! ” Të mos thoni në ditën e kiametit “Ne nga ky (dëshmim) ishim të panjohur.” (El-A’raf, 172).

Uniteti dhe baraspesha e shpirtërores dhe materiales, individuales dhe shoqërores, kësaj bote dhe asaj bote duhet të bëhen rruga e mesme e bashkësisë myslimane – Ummetit:

“Dhe ashtu (sikur ju udhëzuam në fenë islame) Ne u bëmë ju një popull të drejtë për të qenë ju dëshmitarë ndaj njerëzve dhe për të qenë i dërguari dëshmitar ndaj jush. E kiblen nga e cila ti u drejtove nuk e bëmë për tjetër, vetëm se për të provuar atë që shkon pas të dërguarit, nga ai që kthehet prapa ndonëse kjo ka qenë vështirë (për disa), por jo edhe për ata që Allahu i drejtoi. Allahu nuk është që t’ua humb besimin tuaj. S’ka dyshim se Allahu është shumë i butë dhe mëshirues ndaj njerëzve.” (El-Bekareh, 143).[7]





4) Fuqia



Fuqia si cilësi e Zotit, fuqia si raport aktiv ndaj botës dhe jetës, fuqia si aftësi e formimit të jetës në Të Mirë paraqet në botëkuptimin aktivist islam të moralit vlerë bazore.[8]

Fuqia është e pranishme në botë në të gjitha qeniet dhe ato rrojnë me te, megjithatë nuk disponojnë me fuqinë. Ndryshe nga natyra, njeriu është i vetëdijshëm për fuqinë e vet, për strukturën e saj, për faktorët që mund ta zmadhojnë apo ndërrojnë, si mund ta orientojë në caqe të caktuara.[9] Ai me vetëdije, me vullnet dhe sistematikisht ndikon në botën rreth vetes. Fuqia e njeriut zgjerohet dhe zmadhohet me zgjerimin dhe zmadhimin e diturisë së tij. Kjo rritje merr përmasa të pavlerësueshme dhe të rrezikshme sidomos pas zhvillimit të shkencës moderne dhe ekspansionit teknik. Andaj edhe përgjegjësia është gjithnjë e më e madhe.

“Kush nga ju sheh një të keqe - le ta ndryshojë me dorë, e nëse nuk mund ta bëjë këtë – atëherë me gjuhën e tij, e nëse nuk mund ta bëjë këtë – atëherë me zemrën e tij, porse ky është imani më i dobët.” (Muslimi) [10].

Fuqia e njeriut në natyrë dhe në shoqëri gjatë historisë, por edhe në kohën moderne, është shndërruar në dhunë. Ky deformim i njeriut është pasojë e politeizmit (shirkut)[11], kurse si pasojë e politeizmit (rritjes së fuqisë së shejtanit) është mosndjekja e monoteizmit. Muhammedi a. s. pohon:

“La jekun ehadukum immeaten jekûlu: ene mea’n-nâsi; in ahsen’en-nâsu ahsentu, we in esâû, ese’tu; we lâkin wettinû enfusekum in ahsene’n-nâsu en tuhsinû, we in esâû en texhtenibû isâetehum.”

“Askush nga ju të mos bëhet i hamendur (i përkulshëm) duke thënë: Unë jam në çdo gjë me botën; e nëse bota bën mirë, edhe unë do të bëjë mirë, e nëse bota gabon, edhe unë do të gaboj. Përkundrazi, ndërtojeni veten tuaj ashtu që nëse bota bën mirë bëjeni edhe ju të mirën, por nëse bota gabon, largohuni nga e keqja e tyre.”. [12]

“Vërtet, ai (shejtani) nuk ka kurrfarë fuqie kundër atyre që besuan dhe i janë mbështetur Zotit të tyre. Mbizotërimi i tij është vetëm mbi ata që e përkrahin atë dhe mbi ata që, për shkak të tij, u bënë idhujtarë”. En-Nahl, 99-100.[13]





5) Dituria



Dituria është cilësi e Zotit dhe paraqet njërën nga vlerat më themelore në islam. Dija është tërësia e njohurive pak a shumë sistematike që dikush ka përvetësuar në një fushë të caktuar, gjithçka që dihet për një fushë të caktuar, gjithçka që dihet për botën që na rrethon:

“Ai është Allahu që nuk ka zot tjetër; vetëm Ai, që e di të fshehtën dhe të dukshmen; Ai është Mëshiruesi, Mëshirëbërësi”. (El-Hashr, 22).

“Nuk ka dyshim, Allahu e di të fshehtën e qiejve e të tokës dhe Ai është që e di se çka mbajnë gjoksat”. (El-Fatir, 38).

Të menduarit dhe dija është ndër detyrimet më të rëndësishme në islam. Dituria është e lidhur me fenë dhe me veprimin moral:

“… Po Allahut ia kanë frikën nga robërit e Tij, vetëm dijetarët. …”. (El-Fatir, 28).

Duaja e Kur’anit qe edhe duaja e Pejgamberit:

“I lartë është Allahu, Sundimtar i vërtetë. Ti mos nxito me Kur’anin para se të përfundojë shpallja e tij te ti, thuaj “Zoti im, më shto dituri ”. (Taha, 114).

Zoti ua ka dhuruar dijen të gjithë pejgamberëve të tij dhe atyre që ka dashur t’ua dhurojë. Ajo në Kur’an cilësohet si e mirë e madhe:

“Ai ia dhuron urtësinë atij që do, e kujt i është dhënë urtësia, atij pra i është dhuruar mirësi e madhe, përveç të mençurëve këtë nuk e kupton kush”. (El-Bekare, 269).

Dija në islam është kusht i veprimit korrekt moral. Veprat gjykohen sipas qëllimeve, por njeriu në veprimet e tij nuk është i liruar nga detyrat që të mendojë dhe ta njoftojë vullnetin e Zotit. Të jetosh, sipas islamit, do të thotë të jetosh me përkushtim ndaj vullnetit të Zotit. Që të arrihet kjo duhet të njihet vullneti i Zotit.[14] Për veprimin moral, për bërjen e të mirave dhe pengimin e të këqijave njeriu duhet të ketë fuqi. Kurse burimi i fuqisë është në diturinë e mirëfilltë. Njeriu me dituri inkuadrohet në dëshmimin hyjnor të së Vërtetës Supreme – monoteizmit të Zotit:

“Allahu vërtetoi se nuk ka zot tjetër përveç Tij, e dëshmuan edhe engjëjt e dijetarët, dhe se Ai është zbatues i drejtësisë. Nuk ka zot tjetër përveç Tij Fuqiplotit e të Urtit”. (Ali Imran, 18).

Dija është dy llojesh:

- Dija që lidhet me jetën materiale e që ka të bëjë me njohuritë për të përmirësuar kërkesat private, shoqërore e shpirtërore, me nevojat për ushqim e veshmbathje, për banim e shërbime, për arsim, kulturë e mbrojtje, dhe;

- Dija që lidhet me jetën shpirtërore, e nevojshme për çdo njeri të veçantë, për çdo popull, për mbarë njerëzinë, për këtë jetë e për jetën e ardhshme[15].

Në lidhje me diturinë etika islame thekson edhe obligimin që dituria t’i transmetohet tjetrit, që të tjerët të mësohen me dije, që të ndihmohet përhapja e diturisë etj.[16]





6) Drejtësia dhe sjellja e drejtë



Drejtësia dhe sjellja e drejtë është cilësi hyjnore, parim hyjnor i baraspeshës kozmike në të cilën zë fill, ekziston dhe vazhdon bota dhe jeta. Zoti është i drejtë dhe islami është i drejtë dhe drejtësi. Kur’ani pohon se drejtësinë duhet ta pranojmë si ideal moral.[17] Zoti i urdhëron njerëzit të bëhen të drejtë njëri ndaj tjetrit:

“Thuaj: ‘Allahu më urdhëroi mua drejtësinë dhe në tërësi kthejuni Atij në çdo namaz dhe adhurojeni Atë duke qenë të sinqertë në lutje vetëm për Të”. (El-A’raf, 29);

“Allahu urdhëron drejtësi, bamirësi, ndihmë të afërmve, e ndalon nga imoraliteti, nga e neveritura dhe dhuna. Ju këshillon ashtu që të merrni mësim.”. En-Nahl, 90;

dhe që duke gjykuar ndërmjet dy njerëzve të bëhen të drejtë:

“Allahu ju urdhëron që t’u jepni amanetin të zotëve të tyre dhe kur të gjykoni, ju urdhëron të gjykoni me të drejtë mes njerëzve. Sa e mirë është kjo që ju këshillon. Allahu dëgjon dhe sheh si veproni” (En-Nisa, 58);

sepse Ai i do ata që gjykojnë drejtë:

“Ne u caktuam atyre në te kundërmasat ndëshkuese: njeri për njeri, sy për sy, hundë për hundë, vesh për vesh, dhëmb për dhëmb, por edhe plagët kanë kundërmasë.…” (El-Maideh, 45).

Në rrafshin shoqëror të jetës së njeriut drejtësia paraqitet si parim nga i cili nuk hiqet dorë, si interes dhe synim i lartë. Andaj, besimtarët miratojnë drejtësinë madje edhe kur ajo është kundër tyre, kundër prindërve të tyre, familjeve dhe farefisit të tyre, pa marrë parasysh statusin e tyre ekonomik: varfanjak apo pasanik. Heqja dorë nga drejtësia bëhet vetëm në rastet përjashtuese dhe atëherë ky qëndrim konsiderohet virtyt më i lartë:

“Në qoftë se doni të merrni hak, atëherë ndëshkoni në atë masë sa jeni ndëshkuar ju, e nëse duroni pa dyshim ai është më i mirë për ata që durojnë”. (En-Nahl, 126).

Drejtësia në shoqëri paraqitet në disa relacione: relacioni i njeriut ndaj njerëzve të tjerë – individëve; relacioni i njeriut ndaj Bashkësisë, i Bashkësisë ndaj individit, i Bashkësisë ndaj bashkësisë, i njeriut ndaj natyrës etj. [18]

Drejtësia kërkon nga njerëzit të jenë të sinqertë në fjalë dhe vepra (Ali Imran, 17), që t’u përmbahen kontratave të kontraktuara dhe t’i përmbushin të gjitha detyrimet (El-Bekare, 177, El-Mu’minun, 8).

Kur muslimanët lidhin kontratë me njerëzit e feve të tjera, ata duhet t’i përmbushin angazhimet e tyre deri në fund dhe të jenë të sinqertë ndaj tyre, sepse është kërkesë e drejtësisë. (Et-Tewbe, 4 dhe 7).[19]



7) Dashuria



Dashuria si ideal dhe vlerë në islam kërkon nga njeriu ta dojë Zotin si burim i plotë i të gjitha virtyteve morale. Ashtu si edhe virtytet e tjera, edhe dashuria është bekim i Zotit dhuruar krijesave, të cilën njeriu e manifeston:

- Përmes besimit të thellë me zemër e me mendje;

- Duke zbatuar kërkesat e Kur’anit;

- Duke vazhduar rrugën që na ka mësuar Pejgamberi a. s.;

- Duke nderuar All-llahun xh. sh. më tepër se çdo gjë;

- Duke bashkëjetuar në harmoni e në mënyrë vëllazërore me tërë bashkësinë islame.[20]

“E nga njerëzit ka asish që në vend të Allahut besojnë idhujt, që i duan (i madhërojnë) ata, sikundër (që besimtarët vërtet e duan) Allahun, po dashuria e atyre që besuan Allahun është shumë më e fortë. E sikur të dinin ata që bënë mizori se kur do ta shohin dënimin (në botën tjetër), do të binden se tërë fuqia i takon vetëm Allahut dhe se Allahu është ndëshkues i rreptë.”. (El-Bekare, 165).

Dashuria është reciproke, ajo bashkon dhe unjëson:

“Thuaj: ‘Nëse e doni Allahun, atëherë ejani pas meje, që Allahu t’ju dojë, t’ju falë mëkatet tuaja, se Allahu është që falë shumë, mëshiron shumë.”. (Ali Imran, 31)

“O ju që besuat! Kush largohet prej jush nga feja e vet (i bën dëm vetes) s’ka dyshim se Allahu do ta sjellë një popull që ai e do atë (popull) dhe ata e duan Atë, (një popull) që është modest dhe i butë ndaj besimtarëve, por i ashpër dhe i fortë ndaj mohuesve që luftojnë në rrugën e Allahut dhe që nuk i frikësohet kërcënimit të asnjë kërcënuesi. Kjo (cilësi e atij populli) është dhuratë e Allahut që ia jepë atij që do. Allahu është dhurues i madh, i dijshëm”. (El-Maideh, 57).

Njeriu duhet të jetë i njerëzishëm dhe t’i dojë prindërit. Kjo dashuri duhet të shtrihet edhe në farefisi, bonjakët, të nevojtarët, fqinjët, të huaj dhe udhëtarët. Është karakteristike e besimtarëve të jenë të mëshirshëm dhe ta duan njëri-tjetrin. [21]

Kurse Muhammedi alejhi's-selam thotë:

“Ëmbëlsinë e besimit e plotësojnë tri virtyte: I pari është dashuria për Zotin xh. sh. Më tepër se për çdo gjë; I dyti është dashuria për të tjerët për hir të Zotit xh. sh. e jo për interesa të afërt; I treti është të ruajturit nga kthimi në mosbesim, ashtu si ruhet njeriu nga hedhja në zjarr.”[22]

Zoti e dëshiron bamirësinë, penduesit, njerëzit e pastër, ata që vetëpërmbahen, të durueshmit, ata që mbështeten në Zotin, njerëzit e drejtë. Por, Zoti nuk e dëshiron rrëmujën, jobesimtarët, tiranët, mendjemëdhenjtë dhe mburravecët, mëkatarët poltronë etj.[23]

Zoti është burimi më i lartë dhe absolut i dashurisë. Dashuria e njeriut ndaj Zotit dhe atributeve të Tij buron nga afërsia e Zotit me njeriun dhe joshja reciproke sekrete, e brendshme. Në etikën islame dashuria ndaj Zotit është tabani i dashurisë ndaj njerëzve të tjerë dhe të gjitha krijesave të Tij.[24]



8) Bamirësia



Bamirësia është atribut i Zotit, e shprehur në shumë emra të Tij të bukur. Ajo ngërthehet në emrin e Zotit të Gjithëmëshirshmit (err-Rrahman) dhe Mëshirëplotit (err-Rrahim), Të Mirit (el-Latif), Bamirësit (El-Berr). Bamirësia e Zotit manifestohet në krijimin e Tij dhe në ekzistimin e botës dhe të jetës, në dashurinë dhe miqësinë e Tij ndaj kriijesave të Tij.[25]

Besimi, devotshmëria dhe ibadeti i njeriut duhet të jenë shprehje e falënderimit për mirësitë e Tij që e nxori njeriun nga joekzistenca në ekzistencë:

“Si e mohoni Allahun, e dihet se ju ishit të vdekur, e Ai ju ngjalli, mandej ju bën të vdisni e pastaj ju ringjall, e mandej tek Ai do të ktheheni? Ai (Allahu) është që për ju krijoi gjithçka ka në tokë, pastaj vullnetin e vet ia drejtoi qiellit dhe i përsosi ata shtatë qiejt. Ai është i gjithëdijshmi për çdo gjë.”. El-Bekareh, 28-29.

“A nuk e dini ju se Allahu nënshtroi për të mirën tuaj ç’ka në qiej e ç’kja në tokë dhe plotësoi ndaj jush të mirat e Tij, të dukshme dhe të fshehta, e megjithatë prej njerëzve ka që polemizojnë çështjen e Allahut duke mos pasur as dituri, duke mos qenë i udhëzuar duke mos pasur libër të ndritshëm”. Lukman, 20.

“Ai është njohës i së fshehtës dhe së dukshmes, i gjithëfuqishmi, mëshirëbërësi. Ai që përsosi krijimin e çdo sendi, e krijimin e njeriut e filloi nga balta. Pastaj bëri që pasardhësit e Tij të rrjedhin prej një pike uji të dobët. Mandej, Ai e formëson atë dhe nga ana e vet i jep shpirt atij dhe Ai është që ju ju pajis edhe me dëgjim, me të parët e me zemër, e pak gjë është ajo që ju falënderoni.” (Es-Sexhdeh, 6-9).

E mira është parim universal në të cilën, me vullnetin e Zotit, ekziston bota dhe jeta, kurse e keqja është gjendje kalimtare në botë e nxitur me veprimin e lirë të njeriut:

“Çfarëdo e mire që të vjen është nga Allahu e çka të ndodh nga ndonjë e keqe është nga vetë ti. Ne të dërguam ty pejgamber për mbarë botën. Mjafton që Allahu është dëshmues për këtë.” (En-Nisa, 79).

E mira dominon mbi të keqen, siç pohon Allahu në Kur’an:

“Veprat e mira i anulojnë të këqijat.” (Hud, 114).

Jeta në fe është jeta në bamirësi, kurse Zoti për këtë jetë shpërblen shumëfish:

“Kush bën vepër të mirë, qoftë mashkull ose femër, e duke qenë besimtar, Ne do t’i japim atij një jetë të mirë. Do t’u japim shpërblimin më të mirë për veprat e tyre”. (En-Nahl, 97).

Bamirësia ka fushë të gjerë veprimi, nga gjërat e mëdha e deri te gjërat e vogla. Ajo është veti e bukur dhe e vlefshme shoqërore. Kjo veti fillon nga vetja, d.m.th. secili duhet të mundohet t’i japë vetes të mira brenda kufijve të caktuar, të mos dëmtohet me atë çka nuk i pëlqen Zotit xh. sh., si pirja e alkoholit, bixhozi, prostitucioni dhe vese të tjera.[26]

Bamirësia konsiston në besimin e mirëfilltë, në ndihmesën materiale të dobtëve, të pafuqishmëve, farefisit, bonjakëve, varfanjakëve, udhëtarit, lypësit, të përndjekurve. Bamirësia konfirmohet me anë të zekatit, të përgjegjësisë, qëndrueshmërisë, luftës[27]:

“Ne e urdhëruam njeriun t’u bëjë mirë prindërve të vet, ngase nëna e vet me mundim e barti dhe me vështirësi e lindi, e bartja e tij dhe mëndjaa e tij zgjat tridhjetë muaj. Kur arrin pjekurinë e vet dhe kur i mbush dyzet vjet, ai thotë: “Zoti im, më inspiro mua që të të falënderoj për të mirën Tënde, që ma dhurove mua dhe prindërve të mi, që të bëj vepra të mira që i pëlqen Ti dhe m’i bën të mirë pasardhësit e mi, unë pendohem te Ti dhe unë jam me myslimanët.” (El-Ahkaf, 15).



9) Bukuria



Zoti posedon emrat dhe dinjitetin më të lartë dhe çdo gjë që krijon ka bukuri të mrekullueshme:

“Allahu ka emrat më të mirë, andaj Atë thirreni me ata e hiquni nga ata që bëjnë shtrembërime me emrat e Tij. Ata kanë për t’u shpërblyer për veprimet e tyre”. (El-A’raf, 180).

“... Thërrisni: Allah ose thërrisni Err-Rrahman, me cilindo që ta thërrisni, emrat e Tij janë më të bukurit ...”. (El-Isra, 110).

“A e adhuroni Ba’lin dhe braktisni adhurimin ndaj më të mirit që është Krijues?”. (Es-Safat, 125).

Njeriu është krijuar në formën më të bukur:

“E kur t’i shohësh ata, trupat e tyre të mahnisin, e kur të flasin, fjalës së tyre i vë veshin.” (El-Munafikun, 4).

“Ai krijoi qiejt dhe tokën me urtësi të përsosur dhe Ai juve ju dha formën, e formën tuaj e bëri të bukur dhe vetëm te Ai është e ardhmja”. (Et-Tegabun, 3).

Sikurse krijesat e Zotit, edhe Shpallja e Zotit është më e bukura me shpjegimet më të bukura:

“Allahu e shpalli të folmen më të mirë, librin, të ngjashëm në mrekulli, të përsëritur herë pas here ...”. (Ez-Zumer, 23).

“Ne me të shpallur të këtij Kur’ani po të rrëfejmë ty (Muhammed) më të bukurin rrëfim, edhe pse para tij ishte nga të painformuarit.” (Jusuf, 3).

Por, edhe njerëzit të kushtuar Zotit, ferrëfyesit, të drejtit, shehidët dhe të gjithë njerëzit e mirë përbëjnë bashkësinë më të mirë të miqve:

“E kushdo që i bindet Allahut dhe të dërguarit, të tillët do të jenë së bashku me ata që Allahu i shpërbleu: pejgamberët, besnikët e dalluar, dëshmorët dhe me të mirët. Sa shokë të mirë janë ata”. (En-Nisa, 69).

Bukuria në burimet islame më shpesh përmendet me shprehjen el-xhemal dhe el-husn. Me shprehjen el-xhemal kryesisht përcaktohet bukuria estetike, derisa me shprehjen el-husn përcaktohet edhe bukuria estetike edhe bukuria etike.[28]

Sipas mësimit islam, Zoti jo vetëm që dhuroi bukurinë, por Ai edhe e dëshiron atë. Zoti kërkon bukuri edhe nga njeriu. Muhammedi alejhi's-selam pohon se “Zoti është i bukur dhe e do të bukurën.” [29]



10) Mëshira



Mëshira është cilësi e nderuar dhe e lavdëruar në fenë islame, prandaj në Kur’anin e madhëruar përsëritet më se 200 herë.[30] Mëshira shprehet nëpërmjet shumë cilësive të Zotit[31], por më së shumti dhe më së ploti nëpërmjet dy shprehjeve: err-rrahman dhe err-rrahim. Me shprehjen err-rahman shprehet mëshira e Zotit për të gjitha krijesat dhe për të gjitha botët, kurse me shprehjen err-rrahim shprehet mëshira për krijesat e Zotit, veçanërisht për njeriun, në aspekt të dhembsurisë, të faljes së mëkateve.[32]

Çdo sure në Kur’an fillon me bismi’l-lah, në të cilin, nëpërmjet dy shprehjeve të mëshirës err-rrahman dhe err-rrahim vihet raport i bekuar ndërmjet Zotit dhe njeriut. Për besimtarët myslimanë çdo gjë fillon me bismil-lah: ngritja nga gjumi, veshja e rrobave, shkuarja në punë, ushqimi, fillimi i ibadeteve, leximi i librit, ngrysja në gjumë, kujdesi i nënës për foshnjën, i prindërve për fëmijët etj., me qëllim që të jenë afër mëshirës së Krijuesit.[33]

Mëshira e Zotit i përfshin të gjithë:

“… e mëshira Ime ka përfshirë secilin send. Atë (Mëshirën) do ta caktoj për ata të cilët ruhen (mëkateve), e japin zeqatin dhe për ata që argumentet tona i besojnë”. (El-A’raf, 156).

“…dhe i luten Atij t’i falë ata që besuan: Zoti ynë, Ti me mëshirën dhe me diturinë Tënde ke përfshirë çdo send, andaj falu atyre që u penduan dhe ndoqën rrugën tënde, e edhe ruaj ata nga dënimi i xhehenemit!”. (El-Mu’min, 7).

Mëshira e Zotit manifestohet në krijimin e Tij dhe në begatitë që ia dhuron njeriut në botë dhe në ligjësoritë e Natyrës: në pemë dhe perime, në bar e kullota, në katër stinët e vitit, në shikimin e Diellit dhe Hënës, në ujin e ëmbël të burimit dhe ujin e kripur të detit etj.

“Shiko pra, gjurmët e mëshirës së Allahut, se si e ngjall tokën pas vdekjes së saj, e s’ka dyshim se Ai është që do t’i ngjallë të vdekurit, pse Ai për çdo send është i plotfuqishëm”. (Err-Rrum, 50).

“Po nga mëshira e Tij, u bëri ju natën dhe ditën për të pushuar në të dhe për të përfituar nga begatitë e Tij, prandaj, të jini mirënjohës!” (El-Kasas, 73).

“Dhe nga faktet e Tij është që për të mirën tuaj, Ai krijoi nga vetë lloji juaj palën, ashtu që të gjeni prehje tek ato dhe në mes jush krijoi dashuri e mëshirë. ...”. (Err-Rrum, 21).

Njeriu duhet të provojë t’i afrohet sa më shumë mëshirës së Zotit dhe atë nëpërmjet nënshtrimit

“E bindjuni Allahut dhe të dërguarit, ashtu që të mëshiroheni”. (Ali Imran, 132),

vetëpërmbajtjes

“Dhe ky është libër, dobiprurës. Ne e zbritëm, përmbajuni këtij, ruajuni ashtu që të mëshiroheni”. (El-En’am, 155).

Duke jetuar nën mëshirën e Zotit, duke ndjekur atë, besimtarët edhe vetë janë të mëshirshëm:

“Të cilët vetë bëjnë koprraci dhe me koprraci i këshillojnë njerëzit. E kush largohet prej dhënies, le ta dijë se Allahu është i begatshëm, i lavdishëm”. (El-Hadid, 24);

“Muhammedi është i dërguar i Allahut, e ata që janë me të janë të ashpër kundër jobesimtarëve, janë të mëshirshëm ndërmjet vete, ti i sheh ata kah përulen... .”. (El-Feth, 29);

“E pastaj të bëhej prej atyre që besuan, që këshilluan njëri-tjetrin për durim dhe që këshilluan për mëshirë.” (El-Beled, 17).

Të bëhesh i mëshirshëm ndaj të tjerëve do të thotë të bëhesh i fuqishëm, i pushtetshëm. Mëshira që njeriu e manifeston ndaj njerëzve të tjerë dhe ndaj të gjitha krijesave, florës dhe faunës, botës së dukshme dhe të padukshme është shenjë dhe shprehje e mëshirës së Zotit.[34]

Është fakt se besimtarët e trojeve tona e kanë kuptuar shkëlqyeshëm çështjen e mëshirës: baballarët tanë në të kaluarën kanë treguar mëshirë duke lënë vakufe, duke ndihmuar xhamitë, medresetë, spitalet, jetimoret, njerëzit e pastrehë, të sëmurët etj. Këtë ritëm do të duhej vazhduar edhe në të ardhmen, që çdo brez të japë kontributin e vet.[35]



11) Virtytet



Virtyt (el-fadileh – arab. / virtus, lat.) - burrëria, në kuptimin terminologjik do të thotë “tipar pozitiv i karakterit dhe i vullnetit të njeriut”, prirje konstante drejt së mirës, së drejtës dhe së moralshmes, prirje konstante e vullnetit të individit drejt së mirtës, së drejtës dhe së vullnetshmes ... prirje kjo që brendapërbrenda një morali të caktuar, çmohet, respektohet, lavdërohet dhe dëshirohet.”[36]

Dijetarët ndajnë mendimin rreth perceptimit të virtyteteve. Por, tri kategori janë më të theksueshme: 1. Virtytet fetare, 2. Virtytet individuale dhe, 3. Virtytet shoqërore.[37]

Virtytin e gjejmë qysh te Platoni, Aristoteli, stoikët, në kristianizëm (tri virtytet kryesore: 1. besimi, 2. dashuria, 3. shpresa), dhe më vonë te Spinoza, Kanti, Hegeli etj.[38]

Në mesin e virtyteve më të rëndësishme për të cilat flitet në Kur’an dhe në Hadith, virtyte këto që në masën më të madhe e kanë karakterizuar Pejgamberin Muhammedin a. s., por edhe shokët e tij dhe të gjithë besimtarët e mirë, bëjnë pjesë: drejtësia, mirësia, modestia, mëshira, durimi, këmbëngulja, falënderimi, shpresa, kënaqësia, mbështetja në Zotin, bujaria, gatishmëria që të fitohen miq të rinj dhe të ruhen miqtë e vjetër, mirësia dhe dhembshuria ndaj qenieve të gjalla, sinqeriteti, falja, përgjegjësia për kohën, për detyrimet e marra, shëndeti, pasuria, dashuria ndaj familjes, farefisit, diturisë, punës, xhematit, vendlindjes dhe pastërtisë etj. [39] Në vazhdim do të trajtohen disa nga virtytet:



1. Durimi

Durimi dhe përballimi i vështirësive, shqetësimeve, vuajtjeve e fatkeqësive është aftësi e njeriut dhe cilësi e respektuar dhe e lavdërueshme në fenë islame. Kur’ani i kushton një rëndësi të veçantë durimit, duke e trajtuar 27 herë[40] për raste të ndryshme: në jetën private e shoqërore, në raporte me miq e armiq dhe mosha e gjini të ndryshme: prindi duron fëmijën derisa të rritet, i sëmuri duron sëmundjen, i varfri duron skamjen, punëtori lodhjen, agjëruesi urinë e etjen, i urti grindavecin e tiranin.[41] Shembuj kemi shumë, por rasti i Ejubit a.s., i Jusufit a.s. dhe i Muhammedit a.s. janë shembuj të shkëlqyeshëm të durimit pejgamberik, shembullor, të cilin duhet ta ndjekim edhe sot.[42]

Allahu në Kur’an pohon:

“O ju besimtarë, bëni durim, bëhuni të qëndrueshëm kundër armikut, rrini të përgatitur dhe, që të shpëtoni, ruajuni dënimit të Allahut.” (Ali Imran, 206).

“Ti ec pas asaj që të shpallet dhe bëhu i durueshëm, derisa Allahu të gjykojë. Ai është më i mirë i gjykatësve.” (Junus, 109).

Konsiderohet se Muhammedi alejhi's-selam ka bërë tri lloje durimesh dhe këtë praktikë e ka vijuar gjatë tërë jetës. Mirëpo edhe shokët e tij vazhduan me këto lloje durimesh:

1) Të bëjnë punë të mira pa u mërzitur;

2) Të pranojnë të këqijat pa u mërzitur;

3) Të pëlqejnë çka ka dhënë Zoti xh. sh.[43]

Allahu ka urdhëruar që këto veti të bukura e të domosdoshme të bëhen shprehi njerëzore, sepse sigurojnë shpërblim e shpëtim në të dy botët.[44]



2. Shpresa

Shpresa është besimi i njeriut se do t’i plotësohet një dëshirë, një qëllim a një synim. Ajo ka lidhje me zemrën dhe është pjesë përbërëse kryesore e mirësjelljes; shpresa është ushqim i shpirtit, dhuratë e Zotit për qetësi në shqetësim dhe dritë në errësirë.[45] Mungesa e shpresës në zemrat e besimtarëve do të shkaktonte kaos, rrëmujë në jetën e besimtarëve dhe atë do ta bënte pa kuptim, pa objektiv[46]:

“... O robërit e Mi, të cilët e keni ngarkuar me shumë gabime veten tuaj, mos e humbni shpresën ndaj mëshirës së Allahut, pse vërtet, Allahu i fal të gjitha mëkatet, Ai është që shumë fal dhe është mëshirues. Dhe, kthehuni te Zoti juaj dhe përuljuni Atij para se t’u vijë dënimi, se pastaj nuk do të ketë kush t’ju ndihmojë.” (Ez-Zumer, 53-54).

“... Askush nuk e humb shpresën në mëshirën e Zotit të vet, përveç atyre që janë të humbur”. El-Hixhr, 56.



3. Mbështetja te Allahu



Mbështetja tek Allahu xh. sh. (tewekkuli) është një prej virtyteve më të larta të besimtarit që do të thotë të mjaftohesh me atë që vjen nga Allahu e të mos kesh lakmi për gjëra të tjera që kanë njerëzia. Ky nuk është mësim fatalist, por realitet i thellë dhe autokton që përkon me besimin, bindjen dhe përpjekjen tonë. Kjo do të ilustrohej me faktin se nuk pranohet braktisja e punës, e studimit, e tregtimit, e mjekimit dhe e veprimtarive të tjera njerëzore, duke pritur në mënyrë pasive, pa angazhim, ndihmën e Allahut.[47] Në këtë kuptim kemi hadithin e Muhammedit a. s., kur një njeri shkoi në xhami për t’i shtruar disa pyetje Pejgamberit a.s. Pas përfundimit, i tha Pejgamberit a. s. se e ka lënë devenë jashtë të zgjidhur, sepse i ishte mbështetur Allahut për t’ia ruajtur. Muhammedi alejhi's-selam iu përgjigj: “Lidhe devenë, pastaj mbështetu te Zotit xh. shj.”[48].



4. Turpi



Turpi është një ndjenjë e fortë, që shprehet kur bëjmë diçka të pahijshme e të pandershme, kur gabojmë, kur nuk kemi sukses në ndonjë ndërmarrje, kur dikush na fyen ose kur dikush tallet me ne. Turpi është edhe droja nga dikush, droja nga paraqitjet publike. Me fjalë të tjera, turpi është ndrydhje e shpirtit për t’u larguar nga veprimet e liga, nga fjala e keqe, nga puna e keqe dhe nga sjellja e keqe. [49]

Një fjalë e urtë arabe thotë se sa të jetë gjallë shpirti ekziston edhe turpi; mungesa e tij shkakton vdekjen e shpirtit e të ndërgjegjes.

Nga Ebu Hurejreh transmetohet një hadith se Muhammedi alejhi's-selam ka pohuar:

“Besimi manifestohet në shtatëdhjetë e disa veprime – Më i larti është shqiptimi i fjalës se nuk ka zot tjetër pos Allahut, kurse më i ulëti është të heqësh diçka nga rruga, që pengon kalimtarët.” [50]

Virtyti i turpit nuk i pengon myslimanit ta thotë të vërtetën, të fitojë dituri, bëjë thirrje për të mirë dhe të pengojë të keqen dhe të veprojë mirë në çdo aspekt.



12) Mëkati



Nuk ka asnjë religjion që nuk flet për mëkatet dhe që nuk i gjykon ato. Sipas intensitetit të përdorimit të çështjes së mëkatit në tekstet e shenjta në të tri religjionet qiellore, do të mund të përfundohej se ekzistimi i mëkatit, kushtimisht, është arsyeja e ekzistimit të religjionit.

Mëkatin Sokrati e përkufizon si “padije”[51], duke mos e përcaktuar më përafër, Aristoteli e përkufizon si “largim të shpirtit nga vetvetja”[52], kurse krishterimi e përkufizon si: “Vendimi personal i secilit prej nesh, rezistencë e thellë që t’i përgjigjet Zotit, indiferencë para dashurisë reale.” Filozofi i njohur i krishteri S. Kirkegori, sipas bidnjes së tij fetare mëkatin e përkufizon jo si nocion moral (etik), të kundërt me virtytin, siç ishte rasti sidomos me trajtimin antik, por si element konstituiv të njeriut, diç që e sjellim me lindjen, si një komponent të personalitetit tonë.[53]

Mëkatin Kur’ani e përkufizon si sjellje rebeluese (El-Kur’an, 14, 34), tërbimi (El-Kur’an, 96, 6-7) dhe mosmirënjohëse (El-Kur’an, 100, 6), kurse një dijetar islam e përkufizon si: “Mendim të keq që mugullon në shpirt.”[54]

Mëkatin Ibn Xhevzij e quan “të rrezikshëm për shpirtin si helmi për trupin.”[55]

Krijuesi në natyrën universale të njeriut ka mbjellë perceptimin mbi rrugën e së mirës dhe së keqes.

“Dhe i sqaruam atij të dy rrugët.” (El-Beled, 10).

Njeriu nuk është engjëll. Atij Zoti i ka dhuruar lirinë, e ka sprovuar me lirinë, që, në gjuhën fetare do të thotë se liria e njeriut manifestohet në mëkat dhe pendim. Të jetosh në fe nuk do të thotë të jetosh me jetë të përkryer. Kur themi se njeriu është qenie e lirë kjo njëkohësisht do të thotë se njeriu është edhe qenie e gabueshme, arenë e luftës ndërmjet së mirës dhe së keqes. Prandaj, herë-herë njeriu bie në sprovë të gabimeve, të urrejtjes, inferioritetit, hidhërimit, zilisë, mendjemadhësisë e mangësi të tjera.[56] Këto gjendje, ndërkaq, nuk e largojnë njeriun prej Zotit në mënyrë fatale, as nuk mund ta rrënojnë tërësinë kozmike.[57] Në islam ekzistojnë dy rrugë nëpërmjet të të cilave njeriu mund t’i rivendosë lidhjet me Krijuesin e tij: Allahu vendos për çdo gjë pa marrë parasysh njeriun dhe rrethanat e tjera dhe institucioni i pendimit. Por njeriu, nën ndikim të ndërgjegjes si dhuratë të Zotit, mund të pendohet, por edhe të përmirësohet. Njeriu, pra, ka dy prirje: të besojë dhe të bëjë mirë dhe në këtë të shohë kuptimin e jetës së tij, por po ashtu edhe të gabojë, të shkasë, të ndjekë udhëzimet e djallit dhe të bie në “greminat më të ulëta të gabimit”.[58] Të gjitha veprat njerëzore ndahen në dy grupe: të mira dhe të këqija dhe të gjitha këto janë të vendosura në tri raporte:



1) Veprat njerëzore në raport me Zotin;

2) Veprat njerëzore në raport me vetveten dhe;

3) Veprat njerëzore në raport me njerëzit e tjerë.



Nëse njeriu bën mëkat ndaj njeriut, këtë njeri Zoti nuk e fal. Kjo e drejtë i takon palës së dëmtuar. Nga ana tjetër, çdo mëkat që i shkaktohet ndonjë njeriu është njëkohësisht mëkat i dyfishtë: ndaj njeriut tjetër dhe ndaj Zotit (sepse paraqet shkelje të dispozitave të Zotit), dhe kjo gjendje imponon që shkaktuesi i dëmit t’ia plotësojë palës së dëmtuar dëmin, t’i kërkojë atij hallallëk dhe t’i lutet Zotit për falje.[59] Zoti ka vendosur Rrugën e drejtë (sirat’un mustekim) dhe kriterin (el-furkan), i cili e ndanë qartë të mirën nga e keqja në manifestimin e tyre të jashtëm derisa gjykimin përfundimtar e merrë Zoti në pajtim me fjalët e Muhammedit a. s. se “Veprat vlerësohen sipas qëllimit …”. [60]

Në etikën islame mëkatet rëndom ndahen në mëkate të jashtme dhe të brendshme.[61] Në mëkatet e jashtme bëjnë pjesë të gjitha ato mëkate që manifestohen në kuptimin fizik dhe në botën e jashtme. Në mëkatet e brendshme bëjnë pjesë mëkatet që ndodhin në shpirtin e njeriut. Për mëkatet e brendshme në të drejtën islame nuk janë paraparë sanksione të kësaj bote dhe ato më tepër përcaktohen si sëmundje të shpirtit dhe zemrës.

Që t’u bëhen njerëzit idealë, Allahu i ka bërë ferrëfyesit e Tij të pagabueshëm (përndryshe nuk ka njerëz të pagabueshëm as nuk ka mëkat të trashëguar). Njeriu është qenie që përpiqet, që bën mirë dhe keq, por që edhe pendohet për mëkatin e bërë. Në anën tjetër, Zoti është më i mëshirshmi prej njeriut më të mëshirshëm. Emrat e Tij Rrahman, Tewwab, Afuw, Gaffar e të tjerë flasin mjaft për këtë:

“Kur ata më parë e mohuan atë dhe prej së largu thoshin me hamendje (s’ka ringjallje, s’ka përgjegjësi)”. (Sebe’, 53).



13) Tiparet e këqija dhe të ligat morale



Kundrejt virtyteve të cekura më lart ekzistojnë disa vese, që në Kur’an simbolizohen me Shejtanin ose Iblisin. Ai është përshkruar si rebelues i përhershëm, gjithnjë i gatshëm të mashtrojë njerëzit dhe të lajthitë nga rruga e ndershme. Ai mbjell farën e armiqësisë dhe të urrejtjes dhe krijon dëshira të këqija.[62] Mirëpo, edhe pse fuqia e shejtanit është tepër e madhe kundrejt të dobtëve dhe mendjelehtëve, ai nuk mund të ketë kurrfarë ndikimi në personalitetet komplete morale, siç pohon edhe Kur’ani në suren 16 ajeti 99.[63]

Vetëdija mbi të lejuarën (hallallin), që paraqet një rreth të gjerë dhe vetëdija mbi të ndaluarën (haramin), që paraqet një rreth të ngushtë, në Islam është postullat normativ me destinim edukativ. Këtë çështje Allahu i madhëruar e shpjegoi si vijon:

“Thuaj: ‘Zoti im i ndaloi të këqijat e turpshme, të hapta ose të fshehta, ndaloi mëkatin, ndaloi shtypjen e tjetrit pa të drejtë, ndaloi t’i bëni shok Allahut pa pasur për të kurrfarë argumenti dhe ndaloi të thoni për Allahun atë që nuk e dini.” El-A’raf, 33).

Veset më të shprehura për të cilat flitet dhe të cilat gjykohen në Kur’an dhe Sunnet, e të cilat shpesh diskutohen në etikën islame janë: mosdija, mendjemadhësia, urrejtja, mallkimi, përgojimi dhe përcjellja e fjalëve të huaja, hidhërimi, vetëdashuria, koprracia, egoizmi, dyfytyrësia, pakënaqësia, josinqeriteti, tradhtia, teprimi dhe shkapërderdhja, shfrenimi, inferioriteti, këmbëngulja në mëkat, kokëfortësia, keqdashja, mburrja, mendimi i shëmtuar mbi tjetrin, smira, nepsi, poltroneria, mëria, rrena, vjedhja, papastëria, përtacia, papërgjegjësia, mosbesimi, sharja, të folurit e keq, përqeshja, fyerja dhe nënçmimi i tjetrit, prirja për të dhënë betim të rrejshëm, dredhia dhe nxitimi i tepërt.[64]

Në vazhdim do t’i cekim disa tipare të këqija dhe vese të liga:



1. Shkatërrimi i jetës



E kundërta e jetës është shkatërrimi i saj, prirja e njeriut të bëjë rrëmujë dhe të derdhë gjak, e simbolizuar me mbytjen e parë të paligjshme dhe jo të drejtë në historinë e njerëzisë, nga pasardhësi i parë i Ademit a. s.:

“...Kur Zoti yt u tha engjëjve: “Unë po krijoj në tokë një zëvendës! Ata thanë: ‘A do të vëshë në të atë që bën çrregullime dhe që derdh gjaqet, e ne të madhërojnë Ty me lavdërimin Tënd dhe plotësisht të adhurojmë’! Ai tha: ‘Unë di atë që ju nuk e dini!”. (El-Bekare, 30).

“Dënimi i atyre që luftojnë Allahun dhe të dërguarin e Tij dhe bëjnë shkatërrime në tokë, nuk është tjetër vetëm se të mbyten ose të gozhdohen, ose (të gjymtohen), t’u priten duart dhe këmbët e tyre të anëve të kundërta, ose të dëbohen nga vendi. ...” (El-Maideh, 33).

Duke marrë parasysh se jeta është e shenjtë, njerëzve u ndalohet të vetëvriten, të vetëmbyten apo të vrasin dikë (VI, 151; XVII, 33). Po ashtu, ndalohet të vriten edhe fëmijët nga frika e varfërisë (VI, 15; XVII, 31), sepse jeta është e shenjtë, kurse çdo vrasje e padrejtë është identike me vrasjen e tërë gjinisë njerëzore:

“O ju që besuat! Kijeni frikë Allahun dhe kërkoni afrim te Ai, luftoni në rrugën e tij që të gjeni shpëtim.” (El-Maideh, 35).

Të gjitha tendencat që e dobësojnë qëndresën e jetës së njeriut janë të ndaluara me Kur’an. Njerëzit qortohen që të mos frikësohen, të mos bien në dëshpërim dhe zhgënjim ose të mospërfillin Mëshirën e Allahut. Njeriu nuk bën t’i shmanget jetës, arenës luftarake, të bëhet koprrac, e të marrë vese të tjera, sepse këto veprime janë kundërislame, d.m.th. kundërnjerëzore.



2. Gjërat kalimtare



Përkundër synimit të lindur (kongenital) për amshimin, njeriu nga mosdija herë-herë mallëngjehet me jetën e përkohshme, e cila do të zhduket dhe e cila paraqet lojë dhe argëtim (X, 45; XVI, 96; X, 7;VI, 32). Nuk është e pëlqyeshme të kënaqemi me gjërat kaluese, afatshkurtëra. Qëllimi i vërtetë i njeriut është amshimi – vendi i paqes, kënaqësisë dhe sigurisë (X, 7; XVII, 18; XLIII, 70; XLIV, 51).



3. Mungesa e unitetit



Refuzimi i unitetit të Njëmendësisë më të Lartë (kufri) dhe rivaliteti ndaj Zotit (shirku), pastaj mosuniteti, mospajtimi dhe mosharmonia në jetën e njeriut dhe shoqërisë paraqesin disa nga të ligat që e shoqërojnë njeriun dhe shoqërinë kur nuk respektohen urdhrat e Krijuesit dhe prirjet natyrore (Ali Imran, 32). Ky është atribut i forcave negative që veprojnë te njeriu, po që do të gjykohen në këtë dhe në botën tjetër (El-A’raf, 12).



4. Apatia



Apatia është e kundërta e fuqisë dhe paraqet ves që është në kundërshtim me natyrën e fesë. Manifestimi i apatisë (inercisë), vullnetit për jetë, zhgënjimi nga jeta në ballafaqim me vështirësitë paraqet qëndrim në kundërshtim me fenë. Por, ekzistojnë të këqija edhe nga përdorimi i gabueshëm i fuqisë, siç është shtypja e të pafuqishmëve, e bonjakëve, pastaj kalimi i kotë i kohës, shfrenimi dhe arroganca ndaj Krijuesit dhe krijesave të Tij. (XIII, 42; XIX, 62; LXIII, 5).

Disa individë dhe grupe përpiqen të kamuflojnë abuzimin e vet me determinizëm:

“E ata që i shoqëruan Zotit, do të thoshin: ‘Sikur të donte Allahu nuk do t’i bënim shok, as ne, as prindërit tanë, e as nuk do të ndalonim asnjë send ....” (El-En’am, 148);

“Ata që i bënin shok Zotit thanë: ‘Sikur të kishte dashur Allahu, as ne, e as prindërit tanë nuk do të adhuronim asnjë send pos Tij, dhe nuk do të ndalonim asnjë send pod Tij. ...”. (En-Nahl, 35);

por, këtë qëndrim Kur’ani e refuzon plotësisht si jorealist:

“...Allahu ka argumentin më të plotë dhe po të donte, Ai do t’ju vinte në rrugë të drejtë të gjithëve”. (El-En’am, 149);

sepse njeriu ka mundësi ta formësojë fatin e vet në dritën e së vërtetës së Shpalljes:

“…Dilni prej aty që të gjithë, e ju gjithqysh do t’ju arrijë udhëzim prej Meje, e kush pranon udhëzimin Tim, për ata nuk ka as frikë as që do të brengosen”. (El-Bekareh, 38).



5. Lajthitja



Lajthitja, hamendja dhe fantazia janë ligësi të cilat Kur’ani në disa ajete i gjykon si të pavërteta dhe gënjeshtra: “Madje për shkak të thënies së tyre: ‘Ne e kemi mbytur mesihun, Isain, birin e Merjemes, të dërguarin e Allahut’. Po ata as nuk e mbytën as nuk e gozhduan, por atyre u përngjau. Ata që nuk u pajtuan rreth mbytjes së tij, janë në dilemë për të e nuk kanë për të kurrfarë dije të saktë, përveç iluzionit. E ata me siuri nuk e mbytën atë.” (En-Nisa, 157);

“Dhe nga ajo që krijoi Ai prej të lashtave dhe prej kafshëve shtëpiake, ata e ndanë një pjesë për Allahun dhe thanë: ‘Kjo është për Allahun, si mendonin ata, e kjo është e idhujve tanë’. ... ”. (El-En’am, 136).

Po ashtu, miratimi i lajmeve pa verifkimin e burimit të tij, përgojimi, trillimi i qëllimshëm i gënjeshtrës, aprovimi i besëtytnisë (supersticionit), hipokrizia, paraqitja e rrejshme e shumë vese të tjera, janë tregues se individi apo shoqëria ku dominojnë këto vese janë në rrugë të gabuar dhe do të gjykohen nga Krijeusi suprem (XLIX, 6; IX, 12; IV, 112; II, 12; IV, 38; II, 254 etj).



6. Padrejtësia



Vesi i padrejtësisë dhe i shkeljes së rregullave të mjedisit është mëkat i rëndë, kurse Kur’ani kërkon që njerëzit të mos u nënshtrohen ndikimeve të dëshirave të kota dhe të heqin dorë nga e vërteta deri sa reciprokisht gjykojnë. Mëkat është edhe shtrembërimi i drejtësisë, mosnjohja e drejtësisë njerëzve vetëm pse i ke armiq:

“O ju që besuat! Mos zini miq as jehuditë as të krishterët. Ata janë miq të njëri-tjetrit. E kush prej jush i miqëson ata, ai është prej tyre. Vërtet Allahu nuk vë në rrugë të drejtë popullin zullumqar. E ata që në zemrat e tyre kanë sëmundje, i sheh se ngarendin te ta duke thënë: ‘Po frikësohemi se mos po na vjen ndonjë e keqe’. Po Allahu do të sjellë fitoren, ose diç tjetër nga ata e Tij, e atëherë do të pendohen për atë që e mbanin të fshehtë në shpirtin e tyre Ata që besuan ju thonë: ‘A këta ishin që u betuan në Zotin me betimin më të fortë të tyre se ishin me ju? I shkatërruan veprat e veta dhe aguan të dëshpëruar.” (El-Maideh, 51-53);

“Atyre që besuan dhe bënë vepra të mira, Allahu u premtoi falje për mëkate dhe shpërblim të madh.” (El-Maideh, 9).

Mëkat i padrejtësisë është edhe grumbullimi i pasurisë, 104, 2-3; IX, 34, ashtu si edhe shkapërderdhja e saj. Islami gjykon teprimin si në ushqim, pije, veshje (VII, 31; V, 10) etj., si edhe në ritualet fetare (IV, 171), rekomandon mesin (XXX, 67).



7. Urrejtja dhe vrazhdësia



Antipodi i dashurisë është urrejtja, vrazhdësia dhe ashpërsia ndaj të tjerëve. Njerëzve u rekomandohet që prindërve, bonjakëve dhe lypësve të mos ua thonë asnjë fjalë të panjerëzishme:

“Zoti yt ka dhënë urdhër të prerë që të mos adhuroni tjetër pos Tij, që të silleni me bamirësi ndaj prindërve. ...”. (El-Isra’, 23);

“Pra, mos e përul jetimin! As lypsin mos e përzër”! (Ed-Duha, 9-10);

Besimtarët nuk do t’i shajnë, mallkojnë e blasfemojnë as ata që jashtë Zotit kërkojnë ndihmë:

“Ju mos ua shani ata (zota) që u luten, pos Allahut, e të fyejnë Allahun nga armiqësia, duke mos ditur. ...”. (El-En’am, 108).





8. E keqja



E keqja, përkatësisht bërja e veprave të mëkatit dhe të turpshme është e gjykuar në Kur’an. Prostitucioni është vepër e mëkatshme që u hap rrugë edhe gabimeve të tjera:

“Dhe mos iu afroni imoralitetit, sepse vërtet ai është vepër e shëmtuar dhe është një rrugë shumë e keqe.” (El-Isra, 32).

Edhe vera dhe lojërat e fatit janë vepra djalli:

“Të pyesin ty për verën dhe bixhozin. Thuaj: ‘ Që të dyja janë mëkat i madh, e ka edhe dobi në to për njerëz, por dëmi i tyre është më i madh se dobia e tyre. ...”. (El-Bekareh, 219);

“Ata që besuan dhe bënë punë të mira, nuk kanë mëkat për atë që u ushqyen derisa ata ruhen, besojnë dhe bëjnë vepra të mira. Mandej ruhen dhe bëjnë mirë. Allahu i do ata që bëjnë mirë”. (El-Maideh, 93),

andaj Kur’ani të gjitha veprat e turpshme dhe të mëkatshme i përfshin me shprehjen fahisheh (e shëmtuar) dhe dhunë (tirani):

“Kur ata bëjnë diçka të shëmtuar, thonë: ‘Ne i gjetëm që kështu prindërit tanë, edhe Allahu ua urdhëroi këtë (vizitën rreth Qabes lakuriq). Thuaju: “Allahu nuk urdhëron të shëmtuarën, e thoni për Allahun çka nuk dini?”. (El-A’raf, 28);

“Allahu urdhëron drejtësi, bamirësi, ndihmë të afërmve, ndalon nga imoraliteti, nga e neveritura dhe dhuna. ...”. (En-Nahl, 90).

Kur’ani flet për tendencat e ndryshme djallëzore te njeriu, siç janë mosmirënjohja, urrejtja, dëshpërimi dhe mosbesimi në kohën e fatkeqësisë, kurse mendjemadhësia dhe mburrja në kohën e begatisë, grindjeve, arrogancës, nepsit, koprracisë, përvetësimi i pronës së huaj. Këto tendenca i çojnë njerëzit në forma të ndryshme të veprimit dhe duhet të pengohen nga të gjithë që mendojnë korrektësisht.[65]





--------------------------------------------------------------------------------

[1] Normat morale paraqesin tërësi të rregullave të krijuara historikisiht që shprehen si kërkesa, rregullla, kodeks, parime, që në një formë mundësojnë kontrollin e sjelljes së individit ndaj të tjerëve. Kësisoj, normat paraqesin urdhëresa dhe një lloj instrumenti për vlerësimin e sjelljes morale të individit. Së këtejmi normat morale paraqesin detyrim, kërkesë, sanskion, formim të shprehive për të respektuar rregulla, parime, kodekse, të cilat lejojnë lirinë e vullnetit dhe të veprimit moral. Etj. Sipas: Xheladin Murati, Pedagogjia e përgjithshme, Shkup, 1998, fq. 317-318.

[2] Shih: Halid Buljina, Ahlak – Islamska etika, Glasnik Rijaseta Islamske Zajednice u Bosni i Hercegovini, nr. 9-10/1997, Sarajevë, fq. 827.

Për parimet suplementare shih sidomos: Farabi, Kahëzimi në rrugën e lumturisë, Tetovë,1419 h./1999, fq. 23-51 ose librin origjinal: Tenbihu ala sebil’is-se’adeh, një nga veprat e fundit të El-Farabiut që trajton çështje sociale, etike dhe politike.

[3] Këtë dhe hadithe të tjera nga Buhariu dhe muhadithët e tjerë, sipas: Ebu Hamid Muhammed El-