Zeri Islam

Filozofi Ebu Velidi u lind në Kordobë dhe mësoi drejtësinë, matematikën dhe medicinën. Është marrë me gjyqësi në Sevilë dhe Kordobë dhe në kontinuitet i është përkushtuar hulumtimit, studimit dhe shkrimit. Ibn Abbari e përshkroi me fjalët: “Në Endelus nuk është rritur askush që, në kohën e tij, ishte i barabartë me të sipas përgatitjes, origjinalitetit dhe zellit. Madhështinë e tij njerëzit e çmonin shumë dhe i tregonin kujdes të madh: ishte i interesuar për shkencë prej fëmijërisë deri në pleqëri. Tregohet se nuk e braktisi leximin dhe meditimin kurrë në jetën e vet pos asaj nate kur i vdiq babai. Shkroi, shënoi, revidoi dhe hartoi rreth dhjetë mijë faqe. Ndiente simpati ndaj diturive natyrore ashtu që nuk kishte të denjë në kohën e tij. Pikëpamjet e veta për medicinën dhe mendimet e veta juridike i ka argumentuar me formën e bukur e letrare të shprehjes.”

Në Evropën latine Ibn Rushdi ishte i famshëm me emrin “Komentues”, komentuesi i veprave të Aristotelit. Në atë aspekt, vendi i tij aspak nuk është zvogëluar nga vendi i Aleksandër Afrodiziut dhe Temistiut. Ibn Tufejli ishte ai që e propozoi Ibn Rushdin t’i komentojë veprat e Aristotelit. Me fjalë të tjera, atë e drejtoi te Ebu Ja’kub El-Muvehhidiu (557-579). Po e transmetojmë gojëdhënën e Abd‘ulvahid El-Marakeshit mbi shkakun e kësaj: “Më njoftoi Ebu Bekr Bendud Ibn Jahja, nxënësi i Ibn Rushdit: E dëgjova Ebu Velidin disa herë se si përsërit: “Hyra te emir‘ul-mu’minin, Ebu Ja’kubi dhe e gjeta me Ebu Bekr Ibn Tufejlin. Ishin të vetëm. Kur iu bashkangjita atyre, Ebu Bekr filloi të më lavdërojë, që ta përkujtojë shtëpinë time dhe të parët e mi. Kësaj i shtoi edhe shumë gjera tjera për të ciilat nuk isha i denjë, që nuk i meritoja. Pasi më prezentoi, më theksoi emrin e babait dhe emrin e familjes, më pyeti për atë se çka mendojnë filozofët për qiejt, a janë ata të krijuar apo të amshueshëm. Në këtë pyetje më kaploi turpi dhe fillova ta qortoj dhe mohoj punën e preokupimit me filozofi. Deri sa i flisja këto, nuk dija çka kanë folur, diskutuar ata për këtë. Pasi që halifi vërejti se jam shqetësuar dhe më kaploi turpi, Ibn Tufejli m’u drejtua mua dhe filloi të diskutojë mbi çështjen që m’u shtrua. Citoi çdo gjë që kanë pohuar Platoni, Aristoteli dhe të gjithë filozofët, dhe citoi akuzat e filozofëve muslimanë të drejtuara atyre. Atëherë pashë mbamendje të vëllimshme që nuk kam menduar se e posedon dikush…”

Më njoftoi nxënësi i tij, më herët i theksuar, se Ibn Rushdi tha:

“Një ditë më ftoi Ebu Bekr Ibn Tufejli dhe më tha: “E kam dëgjuar një emir‘ul-mu’minin se si ankohet në vështirësitë e të shprehurit të Aristotelit, përkatësisht në vështirësinë e interpretimit të përkthyesve të tij, dhe, duke cekur pakuptueshmërinë e qëllimeve të tij, tha: Duhet të gjendet dikush që do t’i rezimojë dhe sqarojë veprat e Aristotelit dhe, pasi që mirë do t’i kuptojë, domethënien e tyre do t’ua afrojë njerëzve. Pastaj Ibn Tufejli shtoi: Nëse ndihesh i aftë, bëre këtë punë. Shoh se posedon interesim të madh për këtë, duke e marrë parasysh se ai e di se je inteligjent, talent dhe se posedon dëshirë të fuqishme për filozofinë. Në këtë punë më ka nxitur pikërisht dija e tij, kujdesi i tij së cilës me të madhe duhet t’i jam mirënjohës”, thotë Ebu Velid Ibn Rushdi.

Ky ishte shkaku që t’i përkushtohem komentimit të veprave të Aristotelit. Ibn Rushdi e barti këtë barrë. I shpjegoi dhe i rezimoi veprat e Aristotelit. I bëri tri lloje komentesh: i vogli, i mesmi dhe i madhi.

Në Komentin e vogël Ibn Rushdi sakt i kategorizon nocionet e Aristotelit, i transmeton pikëpamjet e tij personale që manifestojnë drejtimin e tij, ndonëse e imiton mësuesin e parë. Shumë komente të tij momentalisht gjenden në shtyp, e shumë të tjera janë tubuar në përmbledhjen që është botuar në Indi: Komenti në veprën mbi Qiellin dhe Botën, mbi Fizikën, mbi Ekzistimin dhe Shkatërrimin dhe mbi Shpirtin [1] e Metafizikën.[2]

Komenti i mesëm është ai në të cilin Ibn Rushdi fillon me fjalët “ka thënë” duke aluduar në Aristotelin. Në këtë koment Ibn Rushdi herë-herë kënaqet me këtë e herë-herë ekscepton kaptina të veçanta të teksteve të Aristotelit, e pastaj kalon në komentim dhe rezimim. Në gjuhën arabe janë botuar komentet që kanë të bëjnë me Kategoritë dhe me Retorikën.

Komenti i madh, që është botuar në gjuhën arabe në pesë vëllime, ka të bëjë me metafizikën. [3]

Konsiderojmë se ai që dëshiron ta studiojë drejtimin e Ibn Rushdit pavarësisht nga Aristoteli është i obliguar të drejtohet në Komentin e vogël. Shkroi komente, po ashtu, në shumicën e veprave logjike, fizike dhe etike të Aristotelit. Shumica e këtyre komenteve ekzistojnë në përkthimet latine dhe hebraike. Ata në dorëshkrimet arabe janë zhdukur. Kjo mjaft flet në ndikimin e madh që e ka bërë Ibn Rushdi në mendimin evropian dhe botëror.

E para me të cilën filloi të merret ishte fikhu. Në botën islame ndikoi shumë në këtë disiplinë. Vepra e tij Bidajet ‘ul-muxhtehidi ve nihajet ‘ul-muktesidi është mirë e njohur. Kjo udhëzon se Ibn Rushdi ishte posedues i doktrinës së tij në fikh sikur që ishte posedues i drejtimit të tij në filozofi.

Pas kësaj Ibn Rushdi përparoi dhe u bë mjek. Vendi i tij në medicinë nuk është aspak më i vogël se vendi i Ibn Sinait në Lindje. Mbi medicinën shkroi veprën El-Kul-lijjat që është përkthyer në latinishte dhe e cila është studijuar në universitetet evropiane krahas El-Kanunit të Ibn Sinait. Në këtë vepër Ibn Rushdi është kufizuar në atë që është themelore, e jo në degët një nga një dhe aplikimin. Dha shenjë në shokun e tij Zuherin që shkroi vepër mbi medicinën ku diskuton mbi gjerat margjinale. Vetë e lavdëroi veprën si njërën prej përmbledhjeve më të përshtatshme që e “shkroi në kohën tonë Mervan Ibn Zuheri. Në këtë libër jam thirrë dhe kam përshkruar disa gjera.”

Shkroi vepra mbi astronominë në arabishte, që janë humbur, kurse janë ruajtur komentet në hebraishte. Kjo është dëshmi që shpie në atë se Ibn Rushdi i takoi asaj klase të filozofëve që filozofinë e tyre e mbështetën në shkencë.

Filozofia e tij mund të kuptohet nga përgjigjja e tij Tehafut ‘ul-felasifeh të El-Gazaliut në veprën Tehafut ‘ut-tehafut, që është përkthyer në latinishte dhe nën ndikimin e së cilës ishte Toma Akuini.

Në rrafshin e pajtimit të fesë dhe filozofisë Ibn Rushdi shkroi dy vepra të vogla vlera e të cilave është e madhe: El-Keshfu an menahixh ‘il-edil-leh dhe Fasl ‘ul-mekali fi ma bejne ‘l-hikmeti ve ‘sh-sheri’ati min’ el-ittisal[4].

Në momentet e fundit të jetës së vet Ibn Rushdin e goditi problem i madh kur juristët intervenuan te halifi dhe nxitën urrejtjen ndërmjet tij dhe Ibn Rushdit. Halifi u zemërua në të dhe e internoi në qytezën afër Kordobës, në Lucenë. Pastaj e lëshoi atë qytezë dhe kaloi në Marakesh te Ebu Ja’kubi. Vdiq në vitin 595 hixhrij. Pas vdekjes së tij, filozofia nuk arriti lartësi të tillë. Një nga shkaqet që e pamundësoi zhvillimin e filozofisë është edhe ajo që liria e mendimit qe eliminuar në emër të fesë.

Drejtimin e Ibn Rushdit do të mund ta rezimonim si racionalist, se lartëson arsyen, se e konsideron të shenjtë dhe se nëpërmjet saj e komenton njohjen dhe ekzistencën.

Arsyeja në bazë mbështetet në nocionin universal, nën patronatin e së cilave inkuadron margjinalitë e llojllojshme. Në mesjetë gufoi shqyrtimi i gjatë rreth universalive, mbi atë se a janë ato emërtime abstrakte apo kanë ekzistencë reale jashtë, mendojmë jashtë mendjes, apo janë iluzione mendore?

Ibn Rushdi është i qartë dhe i vendosur në atë se universalitë janë iluzione mendore, përkundër Ibn Sinait i cili pranon qëndrimin e mesëm.

Në veprën e vet Telhisu ma ba’de‘t-tabi’a Ibn Rushdi pohon: “Kur parashtrojmë se këto universali ekzistojnë jashtë shpirtit, atëherë është e domosdoshme të ekzistojnë universalitë tjera jashtë shpirtit me anë të të cilave universalia e parë bëhet mendore, e dyta bëhet e treta dhe deri në pafund. Dyshimi i këtillë nuk do të na kaplonte kur ta marrim parasysh se universalia ekziston në mendje.”[5]

Filozofi që është përfaqësues i drejtimit racionalist, siç është ky Ibn Rushdi, është e domosdoshme të besojë në lidhshmërinë e gjerave me lidhje të domosdoshme të shkaqeve dhe pasojave. Besimi në ekzistimin e kausalitetit është baza e diturisë natyrore dhe baza e filozofisë racionaliste. El-Gazaliu u orvat ta rrënojë idenë mbi lidhshmërinë e domosdoshme të shkaqeve dhe pasojave në mënyrë që ta lirojë vendin për fuqinë e Zotit. Filozofët e sulmoi në librin e vet Tehafut ‘ul-felasifeh për shkak se përfaqësonin principin e kausalitetit. Atij iu përgjigj Ibn Rushdi: “Të mohohet ekzistimi i shkaqeve eficiante që vrojtohen në gjerat ndijore është sofizëm, kurse ai që i mohon ose mohon me gjuhën e vet atë që është natyrore në mendjen e tij ose është i entuziazmuar me dyshimin sofistik që e kaplon në këtë …”. Pastaj shkaqet i redukon në katër, për të cilat foli Aristoteli: material, formal, eficient (veprues) dhe final. Për këtë thotë: “Të mohohen këto gjera d.m.th. të atakohen dhe refuzohen dituritë.”

Ibn Rushdi si racionalist, fenë e komenton racionalisht, duke u thirrur në Kur’an. Në veprën e vet Fasl‘ul-mekal bejne‘l-hikmeti ve‘sh-sheriati konsideron se njohja e Zotit është e mundur me spekulim mbi qeniet aq më tepër që ato shpiejnë deri te njohja e ekzistimit të Krijuesit. Zoti, sipas Ibn Rushdit, në Librin e vet ka cekur dy dëshmi, përkatësisht i ka rezimuar në dëshminë e providencës dhe në dëshminë e krijimit. Një nga ato ajete që shpie në krijim është, për shembull, edhe ky: “Ata të cilët ju i adhuroni, përveç Allahut, nuk mund të krijojnë as sa një mushkonjë, qoftë edhe të tubohen për këtë…”, kurse nga ato ajete që dëshmojnë providencën është edhe ky: “…Edhe kodrat se si janë vendosur! Edhe tokën se si është shtruar! …” (El-Gashijetu, 19 - 20).

Ndikimi i Ibn Rushdit në Evropë ishte i madh. Në këtë aspekt mendimtarët janë ndarë në ata që e mbrojnë dhe në ata që e atakojnë. Kjo lëvizje në historinë e filozofisë është i njohur si ‘avicenizëm latin’. Kjo është për shkak të pikëpamjes mbi harmoninë ndërmjet fesë dhe filozofisë.

Përktheu: N. Ibrahimi

--------------------------------------------------------------------------------
[1] Shih: Telhis kitab en-nefsi li Ibni Rushd, publikoi Ahmed F. El- Ehwani, Mektebet ‘un-Nahdati.
[2] Shih: Telhis ma ba’de ‘t-tabi’a, publikoi Osman Emin, Mektebetu Mustafa El-Halebijj.
[3] E publikoi Ebu ‘l-Buvejxhi në Bejrut.
[4] Fasl’ul-mekal është përkthimi që po ia ofrojmë lexuesit në gjuhën shqipe. Redaktori N. Ibrahimi.
[5] Telhisu ma ba’de ‘t-tabi’a, fq. 55.