Zeri Islam

Shpresoj se nga ky sesion shkencor, në organizim të institucioneve kompetente për kulturë gjuhësore dhe fetare, opinioni shkencorë e kulturorë shqiptarë do të përfitojë shumë dhe do të vihet një gurthemel për ndërtimin e një terminologjie stabile dhe të qartë e korrekte si nga aspekti filologjik ashtu edhe nga aspekti teologjik e kulturor, sepse edhe përdorimi i drejtë i terminologjisë fetare, si pjesë e kulturës së gjuhës, tregon nivelin kulturor të një populli.

Ky rast le të na shërbejë që të vejmë në tryezë publike kapitalin teorik me ilustrime praktike përkitazi me terminologjinë fetare nga të dyja fetë që bashkëjetojnë te shqiptarët me tre ritet e tyre në praktikë.[3] Për këtë qëllim një mbështetje të mirë afron literatura fetare islame në gjuhën shqipe nga fillimi i shekullit njëzet.

Këtu do të theksoj faktin se imitimi, në mënyrë jo kritike, i terminologjisë islame që është përdorur në literaturën[4] e fillimshekullit të njëzet deri kah gjysma e shekullit njëzet, shpie drejt një anarkie terminologjike. Kjo ndodh si pasojë e inferioritetit, nga autorë të cilët pa ndonjë valorizim të pjekur profesional fusin në përdorim terminologji jo korrekte, e cila është përdor në vitet e njëzeta të shekullit njëzet.

Këtu, në asnjë mënyrë, nuk fajësojmë autorët e shkrimeve të shekullit të kaluar, por dëshiroj të vejë në dijeni autorët e sotëm se imitimi i asaj terminologjie dhe përdorimi i termave e nocioneve fetare të atyre kohëve paraqet deformimin e terminologjisë së mirëfilltë islame shqiptare, respektivisht deformimin e terminologjisë fetare shqiptare në përgjithësi.

Për këtë rast, nga një mori shembujsh, të cilët i kam vjelë vite me radhë, zgjodha vetëm disa prej atyre që t`i trajtoj këtu në përputhje me nivelin dhe kohën që e kanë definuar organizatorët e këtij tubimi shkencor.

Jam përqendruar vetëm te disa përdorime të gabuara nga aspekti i terminologjisë islame shqiptare, siç janë: Muhamedanizëm, apo Feja Muhamedane, feja e Muhamedit, ndonjëherë edhe fe turke, fe arabe ( për fe islame) kaptinë, ( për sure të Kur anit); kushtetutë islame, (për Kur anin); kufomë, (për xhenaze); kongres gjithislam, (për haxh); Perendi, (për Zot dhe All-llah) profit, (për pejgamberr dhe profet); revelasion, revelatë, (për Shpallje); verset,frazë, citat, rresht( për ajet); pelegrin-pelegrinazh, (për haxh, haxhi); lutje (për namaz); rruazare, (për tesbih, tespih); parajs, (për xhennet); ferr, (për xhehennem), etj.



* * *



Kur trajtojmë problemin e terminologjisë fetare në gjuhën shqipe duhet, patjetër, të kemi parasysh faktin se terminologjia në përgjithësi nuk është vetëm një nomenklatur e thjeshtë për të emërtuar fenomenet a sendet që na rrethojnë. Termi duhet të shpreh kuptim të caktuar me saktësinë më rigoroze, i cili në parim nuk len hapësirë për implikimin e ndonjë kuptimi asociativ me funksion dytësorë, siç mund të ndodh ndërmjet termit namaz, nëse këtë e përkthejmë me fjalën lutje, apo termin haxhi, nëse e lëmë të përkthyer me termin pelegrin.

Terminologjia shpreh një pikëpamje të caktuar shkencore për botën. Ajo është një shprehje semiologjike e përmbajtjes së caktuar konkrete, prandaj duhen sqaruar në hollësi disa terma nga terminologjia fetare, të cilat dikur janë përdor në shtypin periodik a botimet tjera të veçanta fetare në gjuhën shqipe, në vitet e njëzeta të shekullit njëzet. Nuk duhet imituar në mënyrë jo kritike, literaturën fetare të asaj kohe ngase nuk ka qenë e mbështetur në burimet themelore nga aspekti terminologjik.

Unë mendoj se terminologjia fetare në gjuhën shqipe do të jetë e plotësuar dhe korrekte pasi që të shtrohen e të shqyrtohen në tryeza të ekspertëve të dy profileve: gjuhësor dhe fetar. Fetë që i kanë shqiptarët kanë burime të ndryshme gjuhësore, dhe të dyja gjuhët janë jashtë trungut të gjuhës shqipe.

Në hulumtimet tona kemi shënuar një varg shembujsh të kësaj natyre.

Këtu do të trajtojmë vetëm disa prej tyre, për të cilat kemi bindjen se nuk mund të shkojnë në terminologjinë islame





Terminologji e mbështetur në origjinal – gjuhën e Kur`anit



All-llah-u, është emërtim vetëm për Krijuesin e gjithësisë. Në Kur`an shkruhet kështu, me dy ll-ëja. Në gjuhën shqipe e përdorim Zot, por nuk është përdorim korrekt, ngase në Kur an, kemi termin rabb dhe ilah, të cilat i përkthejmë me termin Zot. Sado që termi zot ka prejardhje greke, për termin rabb dhe ilah mund të përdoret, kurse për All-llah jo. All-llah nuk është termë vetëm i Kur anit dhe nuk është fjalë që ka lind me arabishten e sotme. Është shumë më i vjetër, por gjithsesi e brumit semit. Në librat tjerë të shenjt Tevrat (Tora) dhe në Inxhil ( Ungjill) përdoret forma Eloh[5] për të njëjtin qëllim siç është në Kur` an. Për terminologjinë islame duhet të ruhet forma që është në Kur` an.

Ajet-i, është një pjesë e caktuar e Kur` anit. Ajeti nuk është vetëm një varg poetik. Nuk kufizohet vetëm në një varg, as vetëm në një fjali apo periudhë.

Ajeti në Kur an mund të përfaqësojë, më së paku dy bashkëtingëllore, T/a/ H/a/ ; J/a/ S/in/, e më së shumti një faqe të tërë të Kur` anit me 15 vargje, sipas botimeve standarde të Kur` anit.

Ndonjëherë, termin ajet disa e zëvendësojnë edhe me fjalën rresht dhe citat, që gjithashtu nuk korrespondojnë me domethënien dhe strukturën e ajetit, prandaj ajeti duhet të mbetet ajet. Mund të spiegohet por kurrsesi nuk mund të përkthehet a të zëvendësohet me ndonjë shpikje të dhunshme semiotike e semantike.

Haxh-i, është termë i formuar në Kur` an, me të cilin, në shqip, emërtohet ai që ka kryer detyrën e pestë islame haxhxhin-haxhillëkun. Ky veprim kryhet në muajin e 12 hixhri, muajin e hënës, pavarësisht në cilën stinë bie ai muaj sipas llogaritjes së kohës me kalendarin gregorian. Është e caktuar edhe dita. Kryhet vetëm në Mekke, Arabia Saudite. Nuk është i obliguar për fëmij. Me rastin e vizitës së atyre vendeve duhet zbatuar detyra të caktuara që bëhen vetëm në atë kohë. Është i urdhëruar me Kur`an vetëm për ata që kanë mundësi.

Islam-i, është emërtim për fenë islame dhe është e fiksuar në Kur` an, ve reditu lekumu-l-islame dina.( sureja 5,ajeti 3) Në gjuhën shqipe shoqërohet gjithmonë me fjalën fe. Feja Islame, fenë islame... dhe kjo është më korrekte. Disa e përdorin Islami, pa e shoqëruar me fjalën fe. Kjo fut pak huti te lexuesit pë shkak se në opinionin shqiptarë emri Islam emërton individë, gjë që nuk ndodh në botën arabe.

Në literaturën shqipe islame të viteve 20-30 të shekullit 20, për fenë Islame hasim edhe emërtimin feja Muhamedane, dini Muhammedi. Kështu ka vepruar edhe hafiz Ali Korça, sigurisht për efekte të rimës, kur ka shkruar:

Bolshevizma s` pajtohet kurrë

Me dinin e Muhammedit

Çelët do ta kenë luftën

Gjer ditën e Kijametit[6]

Por ky emërtim nuk shpreh saktësisht atë çka përmban termi fe islame. Madje le hapur mundësinë për manipulim se Muhammedi është themelues i fesë, që nuk është e vërtetë. Ai nuk është themelues, por është një pasues, i cili i përket fesë islame, dhe për dallim nga njerëzit tjerë ai ka qenë i zgjedhur që këtë fe t`ia kumtojë tërë botës. Nuk duhet përdorur fe Muhamedane as Muhamedanizëm.

Sure-ja, secili nga 114 kapitujt në të cilët ndahet Kur ani.[7] Sigurisht në bazë të këtij spiegimi ka hy në përdorim termi kaptinë, për suret e Kur`anit, ose kapitull. Termi sure është term kur`anor, nuk është term letrar i letërsisë arabe, prandaj nuk mund të përkthehet me kapitinë apo kapitull. Në gjuhën arabe për kapitull dhe kaptinë përdoren krejtësisht terma tjerë, si, bab: fasl,





Terma të ndërtuara nga brumi jo origjinal [8]



Kler-i – është një fjalë greke kleros që do të thotë shenjtëri, person i shenjtëruar. Në fjalorët e gjuhës shqipe për këtë jepet ky spiegim: “... të gjith ata që kryejnë shërbime fetare e që kanë detyra të ndryshme fetare.[9] Ky term që e gjejmë në literaturën fetare islame në gjuhën shqipe edhe sot, nuk mund të përdoret për personelin fetar islam, sado që e gjejmë në botimet e shekullit të kaluar, sepse nuk përkon me konceptim islam lidhur me personelin që kryen shërbime fetare te myslimanët. Ai që kryen shërbime fetare te myslimanët mund të jetë: imami, muezini, myftiu, kadiu. Në hapësirat shqiptare tërë këto i shprehin, shpesh, me termin hoxhë, i cili sado që nuk është adekuat, prapseprap është shumë më afër se sa të thuhet kler. Hoxhë nënkupton parinë islame, ulematë, në asnjë mënyrë nuk e përmban shenjtërin.

Pelegrin-i - ka prejardhje latine: pelegrinus që fillimisht ka kuptimin i huaj, e pastaj edhe “ ai që shkon në vendet e shenjta”. “ Udhëtim në vende të shenjta që bëjnë pelegrinët”. Në fjalorë të shqipes ka edhe spiegim figurativ:” vajtja e një numri të madh njerëzish në një vend historik.”[10]

Këtë e kanë përdor në vend të termit haxh dhe haxhi. Edhe në kohën tonë ndonjëherë e hasim në shkrimet shqipe islame, sigurisht si rezultat i imitimit të literaturës islame shqiptare nga shekulli i kaluar. Në realitet asnjëri nga këto kuptime nuk ka të bëjë me haxhin dhe haxhiun sipas konceptit islam.

Tëra spiegimet që i gjejmë për termin pelegrin janë në kundërshtim me funksionin që e ka termi në thelb. Sipas këtyre spiegimeve shihet se vendet e shenjta nuk janë të caktuar. Kjo nuk përkon as me parimet e fesë së krishterë, ngase edhe ata haxhin e bëjnë në Jerusalem. Nuk është e caktuar as koha, mosha e as rrethana tjera të parapara në bazë të parimeve fetare. Madje figurativisht mund te jetë edhe ndonjë vend historik. Termi haxh në fenë islame shpreh një domethënie të përkufizuar saktësisht, cilin vend, në cilën kohë, në cilën moshë dhe rrethana të tjera, prandaj përdorimi pelegrin në vend të haxhi është krejtësisht jashta kontekstit islam dhe si i tillë duhet lënë jasht përdorimit në terminologjinë islame.

Përveç termit pelegrin, në tekstet islame në gjuhën shqipe, herë herë dalin edhe “gjevahirë” tjerë për të shenjuar termin haxh. Ka rastis disa herë që ky akt fetarë islam të emërtohet Kongres gjithislam, që është krejtësisht pa asnjë mbështetje serioze.[11]

Revelatë-a është përdor shpesh në shkrimet shpiqe islame të shekullit njëzet, me kuptimin shpallje, për Kur anin. Iu bë revelatë... revelata. Ka prejardhje latine[12] dhe do të thotë: zbulesë, që përdoret për librin e shenjt Ungjill.

Terminologjia islame për këtë e ka në Kur an fjalën vahj që përkthehet shpallje. Ka edhe funksion foljor uhije-iu shpallë. Përdoret vetëm për Kur an. Për shpalljet tjera kanë fjalën i` alan. Do të thotë se vaj nuk është vetëm arabe por është term islam. Prandaj nuk përkthehet me revelatë, por me shpallje.

Verset-i, është fjalë latine versus, që do të thotë; varg, varg poetik. Versificatio- vjershërim. E kanë përdor për termin ajet në Kur an. Edhe në kohën tonë e përdorin, njëlloj për atë qëllim, me arsyetimin se e kanë përdor islamistë të shquar të fillimshekullit njëzet, në një anë dhe të prirur që , gjojo të bëjnë pastrimin e gjuhës shqipe nga fjalët e huaja, në anën tjetër.

Është krejtësisht në kundërshtim me konceptin që shpreh termi ajet në Kur an-i kerim.[13]



* * *

Këtu përmendëm disa terma me burim grek e latin, të cilët kanë pas pretendime të inkorporohen në terminologjinë islame shqiptare por pa sukses ngase nuk e mbulojnë as përsëafërmi kuptimin e ekuivalentëve në origjinal.

Do të përmend edhe disa terma, të cilët burimisht janë nga proviniensa islame por jo nga gjuha e Kur anit, për të cilat janë bërë përpjekje që të përkthehen në gjuhën shqipe.

Abdest-i është formuar nga dy fjalë persiane: ab-uj dhe dest- dorë. Në fjalorët e gjuhës shqipe e kanë spieguar: të larët ritual te myslimanët para se të falin namaz.[14]. Ka ndërtuar raporte të caktuara me gjuhën shqipe: ka marrë abdes, mora abdes, u prish abdesi, nuk është për abdes...prandaj duhet të mbetet abdes ose abdest, kuptohet me spiegime më të plota [15]

Namaz-i, ka prejardhje persiane që tregon formën e kryerjes së një obligimi islam të përditshëm, madje pesë herë në ditë. Ky term, në origjinalin e vet, në Kur an është salat, porse në opinionin shqiptarë, turk, boshnjak e ndonjë tjetër, ka arrit me emrin namaz dhe kështu është sot e gjithë ditën.

Në gjuhën shqipe është shoqëruar me fjalën fal dhe kështu paraqet një formim kompakt: folje plus emër, Fala namazin... falshim namazin... falnin namazin etj...

Tentimi për ta përkthyer me fjalën lutje paraqet një dështim profesional. Ata që kanë provuar ta përkthejnë me lutje nuk kanë menduar sa duhet për parakushtet që kërkohen të plotësohen para se të fillohet namazi(salat). Për të bërë lutje nuk kërkohet asnjë kusht i veçantë, mjafton vetëm të të shkoj mendja dhe lutesh sipas shijes e vullnetit personal.

Falja e namazit bëhet në kohë të caktuar, duhet pastrim i caktuar, veshje e caktuar, duhet drejtuar në anë të caktuar të horizontit etj. Prandaj namazi me lutje nuk mund të përkthehet.

Xhenaze është fjalë arabe dhe si term nuk nënkupton vetëm trupin e pajetë të një njeriu, siç e ka kufoma. Termi Xhenaze nënkupton disa veprime të caktuara të domosdoshme dhe disa të preferuara, të cilat sipas normave islame duhet të kryhen nga të gjallët si obligim dhe si nderim për të vdekurin.

Përpjekja për ta zëvendësuar termin xhenaze me kufomë është një përpjekje për formim të dhunshëm në terminologjinë islame.

Xhenazja ka edhe një namaz, i cili duhet kryer nga ata që e përcjellin. Namazi, dihet, kërkon edhe abdest, e pastaj falet namazi i xhenazes. Nuk mund të thuhet falet lutja e kufomës, sepse kjo nuk do të kishte kurrëfar kuptimi. Aty kemi bashkimin e tri fjalëve të tri gjuhëve të ndryshme: shqip, persisht, arabisht.

Rruzare - rruaza në varg, të futura në një pe. Pretendon të zëvendësojë termin tespi , në origj. Tesbih. Është tentim i një formimi të dhunshëm terminologjik. Tepih-u,ët, mund të realizohet edhe pa rruazare fare. Nuk është me rëndësi fare mjeti, por veprimi, çka bëhet dhe çka nënkupton termi tespih. Veprimi që bëhet m e tespih (tesbih) është burimisht nga Kur`ani dhe do të thotë: të madhruarit e All-llahut me shprehjen Subhanall-llah-i lartsuar qofsh o All-llah. Nga folja sebbeha është formuar tesbih, që paraqet infinitivin e llojit të zgjeruar të foljeve. Tesphët si mjet teknik, mund të kenë vetëm 33 kokrra, rruaza, ose 99 ngasae duhen 3x33. As më pak as më shum nuk mundet.

Edhe një arsye tjetër pse nuk mund të përkthehet tespih me rruzare është se rruzaret i varin për qafe fëmijtë, ose mund t i vejn për dore etj., kurse tespihët janë një mjet teknik ndihmës për të adhuruar All-llahun



***



Në fund dëshiroj të theksoj se literatura shqiptare islame e shekullit të kaluar e ka kryer funksionin dhe ka hap rrugën e terminologjisë fetare, ashtu sa ka mund . Sigurisht se akoma mund të jetë pikë referuese për terminologjinë islame në gjuhën shqipe, porse tani duhet marrë parasysh edhe literaturën e re fetare, e cila duhet, gjithsesi të vështrohet me sy kritik, ngase ndonjë herë kanë imituar terminologjinë e vjetër që nuk është mbështeturë në burime të dorës parë. Çdo send me kohën dhe vendin e vet që të kemi një terminologji fetare stabile dhe jetëgjatë multikonfesionale, pa insistim të zëvendësimit të termave të huaj me terma dyfish të huaj.

Të përkujtojmë me këtë rast edhe konstatimin e prof Eqrem Çabejit i cili nuk thoshte kot se purizmi i tepruar mund t` i sjellë dëm gjuhës shqipe, dhe unë mendoj se pjesë e gjuhës shqipe është edhe terminologjia fetare, prandaj kërkohet prej nesh dhe institucioneve kompetente që të kenë parasysh rrugën e zhvillimit të gjuhës, e sidomos terminologjisë si faktor me rëndësi për komunikim të qartë ndërfetar e ndërkulturor për të dhënë një zgjidhje të qëndrueshme dhe afatgjate. (Kumtesë e prezantuar më 6 qershor 2005, në Tiranë, në simpoziumin: Terminologjia fetare dhe gjuha shqipe). (Botohet me leje të autorit).









--------------------------------------------------------------------------------

[1] Gjuha shqipe nuk e ka problemin që e kanë gjuha turke, gjuha boshnjake, etj., me tingujt th, dh, andaj në shqip duhet të shkruhet, dhe mund të shkruhet, hadith, Ebu Dherr, etj.

[2] Drejtshkrimi i gjuhës shqipe, Prishtinë, 1974, fq.37.

[3] Këtu është fjala për fenë Krishtere, e cila nga shekulli njëmbëdhjetë gjallon me dy rite: ritin Ortodoks dhe ritin Katolik, si edhe për fenë Islame.

[4] Këtu kam parasysh revistat Islame si Zani i Naltë, Kultura Islame, etj. Pastaj edhe botimet e veçanta, si Libri i së falmes, Ajka e kuptimeve të Ku`r ani Qerimit, dhe tjera. Aty gjejmë termat: pelegrinazh, revelatë, verset, profit, feja Muhamedane...

[5] Kështu e theksojnë studjuesit e proveniences së krishter. Kur shkruhet me shkrimin arab, i cili ka trung të përbashkët me ebreishten, si gjuhë semite, mund të lexohet edhe Ilah. Me këtë formë e hasim edhe në Kur an, dhe bashk me termin rabb, i kemi përkthyer Zot.

[6] Hafiz Ali Korça, Bolshevizmi është shkatërrim I njerëzimit, Prishtinë, 2001.

[7] Fjalor i gjuhës shqipe, Prishtinë, 1965. ( Ribotim i fjalorit të viti 1954 – Tiranë)

[8] Kështu i trajtojmë tëra ata terma që nuk kanë mbështetje në gjuhën arabe, sepse Kur ani në origjinal është në gjuhën arabe.

[9] Fjalori i fjalëve të huaja, Prishtinë, 1988( Inst.Albanologjik).

[10] Fjalori...

[11] Këtë formulim e hasim shpesh, në kohë të fundit, madje edhe në revistat e profesionalizuara për islamistikë Botuesit e tzre sigurisht nuk kan; menduar fare se [far; kuptimi ka kongresi....

[12] Fjalor latinisht-shqip, Prishtinë,1980.

[13] Shih më pare, te ajet.

[14] Fjalori i gjuhës shqipe, Prishtinë, 1965.

[15] Kjo formë e të larit është e definuar në Kur` an, sureja 5 ajeti 6, prandaj duhet të përshkruhet saktësisht.