
Në kohën e sulltan Pajazitit I (1389-1402) vazhduan luftërat çlirimtare, ku Shkupi ishte qyteti i parë që ra në duart e tij, edhe atë sipas mendimit më të saktë më vitin 1391.
Sa i përket anës perëndimore të Maqedonisë nuk kemi argumente përmes të cilave mund të vërtetohet data e rënies së kësaj ane në duart e osmanlinjëve. Më se e vërtetë është se kjo ka ndodhur në dhejtëvjetëshin e fundit të shek XIV. Në këtë vend bëjnë pjesë qytetet Tetova, Gostivari gjegjësisht lugina e Pollogut dhe Struga. Nga vendet e Maqedonisë perëndimore që nuk kanë rënë drejtëpërdrejrtë në duart e osmanlinjëve në këtë kohë është vetëm Dibra me rrethinën e saj, ku çlirimi i plotë i saj ka vonuar deri në kohën e sulltan Muratit II, kur është nisur drej tokave shqiptare më vitin 1448.
Vërejmë se Maqedonia është një ndër vendet e para që ka rënë nën sundimin osman e që nuk ka zgjatur më shumë se 15 vjet. Shkaku për një fitore të shpejt fshehet në brendinë e fuqisë shpirtërore që mbretëronte te luftëtarët islam, nga fakti se lufta e tyre nuk ishte e lidhur me apetitin për sundim. Këtë mund ta kuptojmë nga porosia e Osmanit që ia bëri djalit të tij Orhanit, porosi të cilën e ka regjistruar historiani osman Ashik اelebiu, në të cilën thuhet: “O biri im, ti e di se qëllimi ynë është pajtimi i Allahut -Zotit të gjithësisë-, dhe se me xhihad përhapet drita e fesë sonë në të gjitha anët dhe arrihet kënaqësia e Allahut. O biri im nuk jemi prej atyre të cilët bëjnë luftë për të arritur në pushtet, sepse me islam jetojmë dhe për islam vdesim”.
Përhapja e islamit në Maqedoni
Më parë cekëm se sundimi osman në Maqedoni u vendos përfundimisht në dekadën e fundit të shek. XIV. Edhe pse ekzistojnë disa të dhëna për ekzistimin e islamit dhe të muslimanëve në trojet ballkanike dhe në Maqedoni para ardhjes së osmanlinjëve, mirëpo një gjë e tillë ka mund të jetë në mënyrë individuale, ndërsa përhapja e tij në mënyrë masive është realizuar vetëm pas ardhjes së osmanlinjëve.
Burimet më të vërteta që sqarojnë rrjedhën e përhapjes së islamit në këto troje janë burimet osmane të cilat gjenden në formë defterësh. Prej këtyre deftereve mund të nxjerrim përqindjen e banorëve muslimanë në krahasim me të tjerët. Defterët osmanë na bëjnë me dije se gjatë shek. XV, regjistrimi i banorëve është realizuar tri herë. Hera e parë ishte në periudhën ndërmjet viteve 1421-1455 në vende dhe etapa të ndryshme. Ky regjistrim sipas të dhënave me të cilat disponojmë është bërë në pesë qytete dhe ato janë: Velesi, Kërçova, Prilepi, Shkupi dhe Tetova. Pas grumbullimit dhe analizimit të kësaj statistike është vërtetuar se përqindja e muslimanëve nga numri i përgjithshëm i banorëve ishte 21,1 %. Regjistrimi i dytë ka ndodhur në periudhën ndërmjet 1465-1468. Ky regjistrim u përsërit në qytetet e mëparshme duke ia bashkëngjitur edhe qytetin e Manastirit. Rezultatet treguan se numri i muslimanëve është rritur në 30.3 %. Sa i përket regjistrimit të tretë që u bë në periudhën 1478-1481, kemi para nesh regjistrimin në katër qytete duke lënë anash Shkupin dhe Tetovën. Ky regjistrim shënoi rritjen e përqindjes së numrit të muslimanëve në 31.7 %. Në nivel të qyteteve mund të vërejmë se qysh në shek XV, numri i muslimanëve ka qenë më i madhë se numri i të tjerëve në dy qytete: Shkup 69 % dhe Manastir 64 %.
Rreth regjistrimit të shek. XVI, posedojmë shumë deftere për shumicën e trojeve të Maqedonisë, nga të cilat mund të konkludohet se regjistrimi i banorëve në këtë shekull është realizuar katër herë. Hera e parë ishte në periudhën ndërmjet viteve 1519-1523 që u ba në 10 qytete. Ky regjistrim nxorri në shesh se numri i muslimanëve ka arritur na 36 %. Herën e dytë të regjistrimit në periudhën ndërmjet 1528-1530, numri i muslimanëve nuk pësoi ndryshime nga ai i mëparshmi d.m.th. ngeli në 36 %. Në herën e tretë që u zhvillua deri më vitin 1550 në 12 qytete, ky regjistrim shënoi një rritje të dukshme për muslimanët, e që arriti në 38.2 %. Në herën e katërt që u mbajt në periudhën ndërmjet viteve 1566-1582, numri i muslimanëve kaloi numrin e të tjerëve dhe arriti në 53.3 %. Në këtë shekull numri i muslimanëve kaloi numrin e të krishterëve në 9 qytete dhe atë: Shkupi 73 %, Manastiri 69 %, Kërçovë 66 %, Ohër 51 %, Dibër 51 %, Strumicë 64 %, Tetovë 71 %, Shtip 62 % dhe Kumanovë 71 %.
Pas kësaj pasqyre të përhapjes së islamit në trojet e Maqedonisë, duhet shtruar pyetjen, vallë cilat ishin motivet që ndikuan në përhapjen e islamit në këto troje? Disa hulumtues kanë arritur në disa konstatime se motivet kryesore ishin ushtrimi i dhunës dhe tatimet e larta që duhej të paguanin jomuslimanët. Përgjigjen ndaj këtyre akuzave mund ta gjejmë te dy hulumtues të mëdhenj jomuslimanë. i pari është hulumtuesi dr. Truhellka i cili thotë: “ثshtë mendim i gabuar se islami është përhapur me dhunë. Ekzistojnë argumente të shumta të cilat e demantojnë këtë. Unë mund të përmendi vetëm një, e ai është se në shek. XIX, sikur islami të përhapej me dhunë shtetërore, nuk do të gjendej asnjë i krishterë, e asnjë kishë e manastir në Ballkan”. I dyti është hulumtuesi Tomas Arnold, i cili në librin e tij “Thirrja islame” thotë: “ثshtë e mjerueshme thënia e autorëve krishterë që pohojnë se shqiptarët nën presionin e dhunës dhe të haraçit janë detyruar të ndërrojnë fenë. Këta autorë nuk kanë paraqitur argumente bindëse për akuzat e tyre”.
Mendoj se motivet që kanë ndikuar në përhapjen e islamit janë të shumta. Më të rëndësishmet ndër to janë: 1. Toleranca fetare, 2. Natyra e fesë islame dhe përputhshmëria e saj me natyrën e pastër të njeriut, 3. Civilizimi i lartë osman, dhe 4. Përhapja e diturisë nëpërmjet institucioneve edukativo-arsimore që u përhapën në këto troje.
Ardhja e islamit në Ballkan gjegjësisht në Maqedoni solli me vete edhe kulturën islame që shihej qartë në numrin e madhë të institucioneve edukativo-arsimore dhe humane. Filloi themelimi i xhamive, mesxhideve,mejtebeve, medreseve, bibliotekave, teqeve, karavansarajëve, hanëve, hamamëve, saatkullave etj. Edhe pamja e qyteteve filloi të marrë formën orientale në shtëpitë, tregjet, rrugët etj. Hulumtuesi shqiptar Muhamed Mufaku në lidhje me këtë thotë: “Me stabilizimin e administratës osmane dhe përhapjen e islamit në këto troje ka ndodhur një ndryshim në jetën ekonomike dhe shoqërore. Ky ndryshim mundësoi një rilindje të madhe kulturore. Me ardhjen e llojeve të ndryshme të zejtarisë nga lindja, lulëzuan shumë qytete e posaçërisht ato që kishin pasur rëndësi edhe më parë, gjë që solli një prodhimtari të bekueshme nga fusha e zejtarisë. Me përhapjen e islamit, lulëzoi edhe jeta shoqërore dhe kulturore në këto qytete, të cilat u shndërruan gjatë një periudhe të shkurtër në qendra të ngjashme me ato lindore. Vetëm pas një shekulli prej stabilizimit të administratës osmane dhe përhapjes së islamit, ndryshoi pamja e qyteteve në këto troje, sidomos pas themelimit të objekteve të reja ndërtimore, të cilat u shndërruan në një bazë të sigurt të jetës shoqërore e kulturore”.
Si shembull për zhvillimin e jetës kulturore, shoqërore dhe ekonomike do t’i ceki dy qytete: Shkupin dhe Manastirin. Udhëpërshkruesi osman Evlija اelebiu për qytetin e Shkupit, i cili ishte qyteti më i madh në Maqedoni dhe një ndër qytetet më të mëdha në Ballakan na informon se në të ekzistonin këto objekte kulturore: 2150 duqane, 45 xhami, 75 mesxhide, 20 teqe, 70 mektebe, 5 medrese, 7 hotele falas, 9 restorane falas për të gjithë, mbi 1000 hamama në shtëpi të veçanta dhe ca të përgjithshme. Për banorët e shkupit thotë se janë të arsimuar dhe të ndershëm. Tregun e këtij qyteti e krahason me tregun e Bagdadit dhe të Halepit.
Për Manastirin që luante një rol të madhë ekonomik, thotë se ai ka pasur këto objekte kulturore: 70 xhami, 900 duqane, 40 çajtore duke ia bashkangjitur edhe një grup të madhë mektebesh dhe medresesh.
Karakteristikë e periudhës osmane ishte se ka qenë i përhapur shumë institucioni i vakufit. Kështu nuk kemi qytet apo fshat e të mos ishte vakufuar diçka nga bamirësit musliman. Kjo çështje shihet qartë nëpër qytetet e mëdha. Vakufuesit e ndryshëm themelonin objekte të ndryshme e sidomos ato fetare dhe humane.
Evlija اelebiu, i cili vizitoi disa qytete të Maqedonisë më 1660 na informon për numrin e xhamive që i kishte vërejtur në to. Sipas tij në atë kohë ekzistonin mbi 346 xhami dhe mesxhide. Xhamia më e vjetër në Maqedoni është ajo e Pasha Jegit Beut e njohur ndryshe si xhamia e Meddah Babës në Shkup e ngritur diku ka viti 1397. Prej xhamive më të mëdha dhe më të rëndësishme janë: xhamia e Sunkur اaush beut në Manastir e ngritur para vitit 1434, xhamia e sulltan Muratit II në Shkup e ndërtuar më 1436, xhamia e Is’hak Beut e njohur ndryshe edhe me emrin Allaxha xhamia në Shkup e ngritur më 1438, xhamia dhe mesxhidi i Qebir Mehmed اelebiut na Shkup dhe Tetovë të ndërtuara më 1469, xhamia e Isa Beut në Shkup e ndërtuar më vitin 1475 etj.
Përveç xhamive në Maqedoni ka pasur edhe një numër të madhë të mektebeve, që luanin rolin e shkollave fillore. Mektebej janë themeluar shumë herët pothuaj me fillimin e themelimit të xhamive. Sipas Evlija اelebiut numri i tyre në Maqedino më 1660 ka arritur afër 100 mektebe të shpërndara nëpër gjitha qytrtrt e Maqedoni, nga të cilat 70 prej tyre ishin vetëm në qytetin e Shkupit.
Krahas mektebeve në Maqedoni u themelua edhe një numër i madhë i medreseve që kishin karakterin e shkollave të mesme, bile disa edhe karakterin e fakulteteve. Udhëpërshkruesi Evlija اelebi konfirmon se në Maqedoni më 1660 ka pasur mbi 24 medrese. Themelimi i medreseve ka filluar në filliim të shek. XV. Prej medreseve më të njohura në Maqedoni janë: Medreseja e Is’hak Beut ose El-Is’hakije në Shkup e themeluar më 1445, medreseja e Isa Beut e ngritur më 1469. Themeluesi i saj Isa Beu në vakufnamen e tij thotë: “Do të ndërtoj një medrese, e cila përbëhet prej 10 dhomave”. Evlija اelebija këtë medrese e ka cekur si një ndër medresetë më të njohura të Shkupit.
Gjitha këto medrese nuk kishin karakter të thjeshtë fetar, por në to krahas shkencave fetare që përfshinin Kur’anin, hadithin, fik’hun, usuli fikhun, tefsirin, akiden, përfshinin edhe lëndët gjuhësore në rend të parë gjuhën arabe me degët e saj: morfologjinë, sintaksën dhe retorikën si dhe shkencat logjike që përfshinin: filozofinë, logjikën, matematikën, astronominë, medicinën etj. Përveç këtyre medreseve të përgjithshme kishte edhe medrese për specializim në shkencën e Kur’anit dhe të hadithit që njiheshin me emrin darul-kurra dhe darul-hadith.
Ligjërues në këto medrese ishin profesorë dhe muderriz të ndryshëm që caktoheshin nga ana e vakufuesve. Nga burime të ndryshme vërejmë se në këto medrese në periudha të ndryshme kanë ligjëruar muderrizë që kishin famë botërore. Me këtë rast do të veçoja dy enciklopedistë Ibn Kemal Pashën, autor i mbi 100 artikujve në mesin e të cilëve më i njohur është libri “Tevarihi Ali Othman” në gjuhën turke, si dhe Tashkuprizaden, autor i mbi 30 artikujve, në mesin e të cilëve më i njohur është libri “Esh-shekaikun-nu’manijjetu” në gjuhën arabe, libër të cilin kam pasur nderin ta lexojë fjalë për fjale dhe të nxjerrë prej tij emrat e 15 muderrizëve që kanë ligjëruar në medresetë e Shkupit dhe të Manastirit
Ndër institucionet edukativo-arsimore shumë të rëndësishme ishin edhe bibliotekat, që ishin një risi në ballkan dhe Maqedoni. Bibliotekat janë themeluar në gjysmën e parë të shekullit XV, që kanë qenë të vakufuara për xhamitë, medresetë dhe teqetë. Shumica e këtyre librave ishin në gjuhën arabe e pjesa tjetër në atë turke dhe persiane. Përmbajtja e këtyre librave ngërthente shkencat fetare, gjuhësore dhe logjike. Bibliotekat më të njohura ishin ajo e Is’hak Beut e ngritur më 1445, e Isa Beut më 1469 në Shkup dhe ajo e Is’hak اelebiut më 1508 në Manastir. Biblioteka e Isa Beut ishte një ndër më të mëdhatë në Ballkan, e absolutisht më e madhja në Maqedoni gjatë shek. XV, nga aspekti i numrit të librave që ka përfshirë afro 230 tituj në 320 vëllime, nga sfera e lëmish të ndryshme. Vlera e kësaj biblioteke shihet edhe në atë se ka përfshirë libra nga 16 drejtime shkencore, duke përfshirë shkencat fetare, gjuhësore dhe logjike.
Në institucionet e lartëshënuara, të cilat kanë vazhduar edhe në shekujt e mëvonshëm janë edukuar dhe shkolluar një numër i madh i studentëve, në mesin e të cilëve edhe shumë shqiptarë. Nga këto medrese dhe medresetë tjera kanë lindur shumë shkrimtarë, poetë, vaizë, pedagogë, mësues etj. Gjithë këta intelektualë kanë luajtur një rol shumë të rëndësishëm në ngritjen e vetëdijes fetare dhe kombëtare.
Në vazhdim në mënyrë shumë të shkurtër do të ceki emrat e disa fytyrave më të ndrytshme që kalë luajtur rol shumë të rëndësishëm ne vendet ku kanë jetuar, bile edhe më gjerë.
1. Said Najdeni:
I lindur në Dibër më 1864. Shkollën e ulët dhe idadijen e ka kryer në Dibër më 1882. Në moshën 18 vjeçare ai shkoi në medresenë e Edrenes për të vazhduar mësimet, mirëpo më 1884 regjistrohet në medresenë Hajdar të Fatihut në Stamboll, të cilën e kreu më 1888. Po në këtë vitë Said Najdeni e hapi shkollën e parë shqipe në Dibër. Aty përveç elementeve të para të shkrim leximit me alfabetin e Sambollit, mësohej diçka nga matematika, nga shkenca natyrore, mësime fetare etj., mirëpo kjo shkollë punoi vetëm një vitë. Në vitin 1893 Said Najdeni e hapi përsëri shkollën, në krye të së cilës ai vendosi Hoxhë Muglicën, që kishte mbaruar medresenë e Elbasanit. Në vitin 1895 u nis për në Stambool, mirëpo atje u arrestua dhe u burgos në burgun e Edrenesë, ku mmë pas u lirua. Më 1900 hapi për të tretën herë shkollën shqipe në Dibër. Said Najdeni pas vete la disa vepra. Ndër më të rëndësishmet janë: “Fe-rrëfenjëseja e muslimanëvet”, e botuar më 1900 në Sofje, e transkriptuar nga dr. Mahmud Hysa më 1993, dhe “Abetare e gjuhës shqipe ndë të folë gegënisht”. Më 1903 pas një sëmuarje, në moshën 39 vjeçare vdiq në vendlindjen e tij në Dibër. Said Najdeni i njohur si Hoxha Voka tanë jetën e shkriu për atdheun, për përhapjen e diturisë, për lëvrimin e gjuhës dhe për hapjen e shkollave. Dr. Mahmud Hysa për te thotë: “Saidi jetoi në kohën e Rilindjes, mendoi si rilindasit, veproi si Rilindas, shkroi si Rilindas, vdiq si Rilindas”.
2. Haxhi Vehbi Dibra:
Haxhi Vehbi Dibra, u lind në Dibër më 1867. Pas kryerjes së studimeve teologjike dhe specializimit në fushën e filozofisë islame, logjikës dhe shkencave jurudike, emërohet mufti i Dibrës, detyrë që e ushtroi deri më 1912. Në vitin 1909 merrë pjesë në Kongresin e Dibrës ku u zgjodh kryetar i tij. Më 1912 shkon delegat në Kuvendin Historik të Vlorës ku zgjidhet kryetar i Pleqësisë. Pas shpalljes së pavarësisë u zgjodh mufti i Shqipërisë, post që e mbajti deri më 1929.
Haxhi Vehbi Dibra ishte një nga komentatorët më të shkëlqyer të Kur’anit në gjuhën shqipe. Ai thoshte: “Injorancën s’mund ta justifikojmë me pleqërinë tona, as me mungesën e shkollave në atdheun tonë sepse jemi urdhnue për të studue deri kur të vdesim, jemi urdhnue me udhtue deri në vendet më të largëta për të studue”. Vdiq në Tiranë më 1937.
3. Rexhep Voka i njohur me emrin Hoxhë Voka.
U lind në fsh. Shipkovicë të Tetovës më 1847. Arsimin fillor e mori te hoxha i fshatit në Shipkovicë, atë të mesëm fetar në qytetin e Tetovës, kurse arsimin e lartë fetar e kreu në Stamboll ku mori ixhazetin e muderrizit. Më 1895 u kkthye në vendlindje dhe më 1903 emërohet mufti i vilajetit të Manastirit që në atë kohë përfshinte rreth 2 mijë fshatra. U aktivizua në tubimin e Bukureshtit të viti 1906, në atë të Ferizajit të vitit 1907 si dhe në Kongresin e Dibrës. Ishte përkrahës i alfabetit shqip me shkronja arabë, i cili pasi përpiloi alfabetin shqip me shkronja arabe, hartoi edhe abetaren po me këto shkronja, të cilën e titulloi: “Abbeja shkip”. Abetarja u botua në Stamboll më 1910 dhe kishte 20 faqe. Më 1911 ai botoi edhe “Gramatikën elementare shqipe” si dhe një tekst mësimor fetar “Ilmihalli i hollësishëm shqip”.
Rexhep Voka thoshte: “Shkollat t’i hapim dhe në mos paçim mundësi të ndërtojmë ndërtesa të mëdha, në kolibe me kashtë t’i tubojmë fëmijët vetëm që të mësojnë”. Po ashtu thoshte: “Ne shqiptarët është turp të mbesim më poshtë se popujt e tjerë”. Rexhep Voka vdiq më 1917 në Stamboll.
4. Abdulhaqim Hiqmet Dogani:
U lind në Gostivar në vitin 1880. Babai i tij Idrizi ishte mufti në Gostivar. Shkollën fillore e kreu në Gostivar. Shkollën e mesme në Stamboll. Ishte regjistruar në Fakultetin e Farmacisë në Stamboll, mirëpo pas dy vjet studimesh për shkaqe financiare detyrohet të kthehet në vendlindje. Pas kthimit në Gostivar emërohet si mësues i parë aty. Abdulhaqimi më 1946 kishte botuar një abetare shqip me alfabet arab. Edhe pse nuk kishte të kryer shkollë fetare ai merrej me shkrime me karakter fetar. Veprat më të njohura fetare të tij janë: “Feja Islame”, “Hyrje në mësimin e Kur’anit Famëlartë”, “Sistemi i ri i mësimit fetar sipas parimeve pedagogjike” disa pjesë. Vdiq më vitin 1955.
5. Ataullah ef. Kurtishi
U lind më 1874 në fsh. Studeniçan të komunës së Shkupit. Mësimet e para i mori më mektebin e fshatit. Më pas vazhdoi mësimet e tij në Shkup ku mësoi gramatikën e gjuhës arabe. Shkollën e mesme e kreu në medresen Fatih në Stamboll. Falë aftësive të tij të larta dhe kapacitetit të tij intelektual emërohet profesor në këtë institucion arsimor islam. Më vitin 1924 kthehet në vendlindje dhe në vitin 1925 themelon medresenë e Medahut, të cilën e udhëhoqi deri më 1937. Prej vitit 1937 e gjer më vitin 1941 Ataullah ef. Kurtishi ishte kryetar i Shoqatës së Ulemave të Maqedonisë. Kishte vuajtur shumë në burgjet e Serbisë. Ishte kategorikisht kundër emigrimit të shqiptarëve nga vendi. Edhe në momentin e fundit derisa po jepte shpirtë, të pranishmëve u la emanet që të ndikojnë ndër popullatën islame të këtyre trevave që të mos braktisin trojet e tyre të cilat me gjak i mbrojtën stërgjyshërit tanë. Ai që e shet tokën e vet me para, thoshte hoxhë Ataullahu, le të mbahet mirë se me çfarë fytyre do të dalë para Allahut xh.sh. Nga medreseje e Medahut të cilën e udhëhiqte doli një numër i madhë hoxhallarësh të cilët bartën flamurin e islamit në këto troje, në mesin e të cilëve ishin edhe: Fetah ef., Mehmed ef., Hafëz Shaban ef., Hafëz Nexhat ef. dhe shumë të tjerë. Vdiq më 1946.
6. Xhemail ef. Emini:
U lind në fsh. Nakushtak të komunës së Kumanovës. Mësimet e para i kishte marrë në mektebin e fshatit. Mësimet i vazhdoi në medresenë e Kumanovës te hoxhë Nuhi efendiu. Pas kryerjes së mësimeve në këtë medrese ai shkoi në Shkup ku vazhdoi mësimet e tij në medresenë e Medahut të cilën e udhëhiqte Ataullah ef. Kurtishi. Në këtë medrese kishte mësuar prej vitit 1927 deri më 1940, të cilën e kishte kryer dhe kishte marrë ixhazetin në shkencat islame. Gjatë luftës së dytë botërore Xhemail ef. ishte shumë aktiv, ishte këshilltar politik i Sulë Hotlës dhe vaiz në ushtrinë e tij në rrethinën e Karadakut. Edhe krahas humbjes që pësoi ushtria e Sulë Hotlës nga ana e komunistëve, Xhemail ef. vazhdoi aktivitetin e tij dhe u antarësua në Organizatën Nacionale Demokratike Shqiptare, që ishte me qendër në Shkup. Më vitin 1947 arrestohet nga organet shtetërore dhe akuzohet për tradhëti ndaj shtetit dhe luftim kundër tij. U gjykua me gjashtë vjet e gjysëm burgim. Pasi kreu afatin e burgimit u pyet nga njëri nga përgjegjësit e burgit: A po e ndien veten se ke gabuar? A je penduar për atë që e ke bërë? Ai u përgjigj: Nuk kamë gabuar, për atë edhe nuk kam nevojë që të pendohem. Përgjegjësi i thë: Ky qëndrim ytë do të kthejë përsëri në burg. Xhemail efendiu është përgjigjur: Koha do ta vërtetojë se a do të kthehem përsëri në burg apo jo.
Sa i përket sferës së arsimit, Xhemail ef. pas kryerjes së medresesë së Medahut kishte punuar një vit imam dhe vaiz në fsh. Ramanli të Kumanovës, më pas kishte punuar imam, vaiz dhe mualim në fsh. Grushinë të Shkupit ku kishte vazhduar katër vite deri më 1947, në këtë vitë ishte burgosur. Pas daljes së tij nga burgu më 1953 kthehet përsëri në fshatin Grushinë dhe vazhdon me punë deri më 1963. Më pas është shpërngulur në qytetin e Kumanovës dhe punoi si mualim në xhaminë e qytetit. Mirëpo organet shtetërore e ndalojnë nga ky veprim dhe largohet definitivisht nga arsimi. Shpërngulet në qytetin e Shkupit dhe më 1997 vdes dhe varroset në vendlindjen e tij në fsh. Nakushtak.
Përveç dijetarëve islam që i cekëm më lartë ka pasur edhe një numët shumë të madhë të dijetarëve siç janë: Haziz Lila, Hoxhë Muglica, Vildan Faik Dibra, Haxhi Hafiz Ismet Dibra, Mulla Idris Gjilani, Vejsel Xheladin Guta, Hajdar Jashari, Sadik ef. Haliti, Xhafer ef. Azizi, Ferat ef. Hirda etj.
Në mënyrë të shkurtër aktivitetin dhe angazhimet patriotike të këtyre hoxhallarëve dhe dijetarëve islam të tjerë mund t’i përshkruajm në këto pika:
-Pjesëmarrja aktive në Lidhjen e Prizrenit
-Pjesëmarrja aktive në të tri kongreset në lidhje me alfabetin e gjuhës shqipe
-Angazhimet e tyre në jetën politike
-Angazhimet e tyre në jetën edukativo-arsimore
-Rezistenca patriotike ndaj okupatorëve dhe pjesëmarrja në lëvizjet ushtarake
-Qëndrimet e tyre ndaj shpërnguljes jasht vendit
-Qëndrimet e tyre ndaj heqjes së ferexhës
-Ekzekutimet dhe burgimet e ndryshme ndaj tyre
-Si frut i gjithë këtij aktiviteti është lindja e një numri të madhë të teologëve islam që kishin kryer studimet e mesme dhe ato universitare në vende të ndryshme të botës islame. Gjithë ky ingazhim u kurorëzua me rihapjen e medresesë së Isa Beut në Shkup më vitin 1984, nga i cili i kanë kryer mësimet e mesme gjer më tani qindra nxënës dhe nxënëse. Kjo u kompletua me hapjen e Fakultetit të Shkencave Islame në Shkup më 1997.
Në fund fjalimin tim e përfundoj më një hadith të Muhamedit a.s. dhe një ajet kur’anor:
Muhamedi a.s. thotë: “Dy grupe njerëzish nëse përmirësohen, i tërë populli është i përmirësuar, po nëse prishen i tërë populli është i prishur, ata janë: dijetarët dhe prijësit shtetëror”
Allahu xh.sh. thotë:
“Prej besimtarëve kishte burra që vërtetuan besën e dhënë Allahut, e disa prej tyre realizuan premtimin duke dhënë jetën, dhe ka prej tyre që janë duke pritur dhe ashtu nuk bënë kurrfarë ndryshimi” El-Ehzab: 23.
Vel-hamdu lil-lahi rabbil-alemin.