
Në Jemen zejditët formuan shtetin e tyre, e kështu me radhë. Definitivisht me rënien e Bagdadit në duart e mongolëve (656/1258) shënohet fundi i kësaj epoke, por duhet thënë se mongolët vetëm e rëzuan atë që, në realitet, më nuk ekzistonte.[1] Gjatë kësaj periudhe bie vullneti i masave muslimane dhe dobësohet invencioni i dijetarëve. Ja se si e përshkruan këtë periudhë Xhahidhi: “Ky popull ka filluar të posedojë intelektin e masës së rëndomtë, shpirtin e robërve dhe natyrën e kafshëve…”[2]
Derisa dijetarët e mëparshëm, posaçërisht juristët thelloheshin në hulumtime duke e studiuar Kur’anin dhe Hadithin, teoritë e veta nuk i quanin absolute, por thonin nëse gjeni argumente tjera në Kur’an dhe Hadith, teorinë tonë mos e përkrahni. Dijetarët e kësaj periudhe në vend të angazhimit personal dhe qëndri-mit kritik bënë glorifikime të panevojshme dhe vetëm imitonin atë që e kishin gjetur të gatshme. Depërtoi fanatizmi ndër dijetarët e fikhut. Secili filloi të ndiqte autoritetin e medhhebit të vet dhe tjerët i quante të devijuar. Nuk lejohej që të falish namaz pas imamit që i takonte medhhebit tjetër. Jotoleranca u shtua aq shumë sa që në momente të caktuara shkaktohej konflikt ndërmjet pasuesve te medhhebeve të ndryshme.[3] Ndërsa juristi hanefit, Hasan el-Kerhi (vdiq në vitin 340/951) secilin ajet dhe hadith që nuk pajtohej me qëndrimet e hanefitëve e konsideronte të anuluar.[4]
Kah mbarimi i shekullit IV hixhrij u mbyllën dyert e ixhtihadit (angazhimi i juristëve të kualifikuar që në bazë të studimit të Kur’anit dhe Hadithit duke shfrytëzuar aftësitë e tyre shkencore, japin mendime me peshë për ndonjë çështje aktuale).Thuhej se dijetarët deri në këtë kohë kanë bërë shpjegimin e burimeve islame edhe për gjeneratat e ardhshme dhe se nuk mund të ketë dijetarë të kapacitetit të tyre që të mund të japin kontributin më të madh në këtë drejtim. Ky qëndrim e goditi rëndë autoritetin e drejtësisë islame.[5] Situata nuk ka qenë më e mirë as në shkencat e tjera.
Që nga mesi i shekullit VII/XIII filloi priudha e imitimit (taklidi) në shkencën e fikhut, ndërsa shkencat e tjera janë lënë gati krejtësisht pas dore. Në pajtim me taklidin është zhvilluar edhe aktiviteti hulumtues. Vepra origjinale nuk janë shkruar, por janë dhënë komente mbi veprat e mëparshme origjinale dhe komente të komenteve. Shumica e librave të kësaj kohe nuk paraqesin kontribut origjinal, sidomos në shkencën e fikhut. Kjo është quajtur edhe periudha e “komentatorëve dhe glosatorëve”. Kjo periudhë në shkencën e fikhut mbaron kah mesi i shekulli XII/XIX.[6]
Për disa shekuj mendimi islam do të jetë nën ndikimin e vetëm disa dijetarëve të cilët drejtëpërdrejt ose tërthorazi ndikuan në shabllonizimin e shkencave islame dhe në lënien krejtësisht pas dore të atyre filozofike dhe natyrore. Kësaj i ka ndihmuar edhe deklarata e juristit, Shatibi (vdiq 790/1388), për ndalimin e kërkimit të diturive që nuk janë të lidhura drejëpërdrejtë me shkencat islame.[7]
Gazaliu i cili do t’i gjykojë idetë e filozofëve, do ta reformojë mendimin mistik dhe do ta afrojë me shkollën sunite, do të gjejë përkrahje të gjerë ndër muslimanët. Raziu do t’i vë vulë Tefsirit dhe do të ndikojë në shkencat e tjera islame me përvetësimin e logjikës nga sistemet filozofike duke ua shtuar teoritë e veta për fizikën dhe natyrën. Kjo është mirë, por te dijetarët e mëvonshëm sundoi bindja se nuk ka nevojë që të studiohen veprat e tjera filozofike.[8] Në shek. XII/XVII do të dominojë Sadradin Shirazi që ende konsiderohet studiues me cilësi të larta, ndërsa ky kryesisht ka shkruar komente për filozofët e mëparshëm, posaçërisht për Ibni Sinanë.[9]
Periudha prej fillimit të shekullit XVIII miladi e deri në mesin e shekullit XIX konsiderohet më dekadente ndër muslimanët. Është quajtur edhe “nata e Islamit”, kurse politikisht shtrihet deri më 1918, kur asnjë vend islamik nuk ka qenë i pavarur.[10] Asnjë dijetar i dalluar nuk është paraqitur gjatë kësaj periudhe. Janë gjykuar të arriturat e shkencave moderne me paragjykim se kanë tendenca antifetare. Çdo gjë që Perëndimi e zbulonte, Lindja e injoronte. Derisa shumë popuj përparonin të frymëzuar nga mënyra e hulumtimit modern, muslimanët e harxhonin energjinë e tyre në diskutimet e pavlefshme të tyre teologjike dhe transempirike. Në vend që t’i ndjekin rezultatet e shkencës dhe të merren me indukcion, në çka dikur s’e kishin shokun, hulumtonin se a janë në përputhje të arriturat moderne shkencore me parimet fetare.[11]
SHKAQET E PRAPAMBETURISË
Sipas mendimit të disa dijetarëve bashkëkohorë muslimanë, largimi nga burimet kryesore të mësimit islam (Kur’ani dhe Sunneti) ka qenë shkak i krijimit të një politike jostabile; uzurpimi i të drejtave dhe lirive të shoqërisë islame ka çuar në stagnim të përgjithshëm në jetën shoqërore, ekonomike dhe në kulturë dhe, në mënyra të ndryshme, ka shkaktuar mvarësinë nga të tjerët.[12]
Është prishur morali dhe është humbur dinjiteti ndër të gjitha shtresat e shoqërisë muslimane. Duke filluar nga udhëheqësit, shumica e të cilëve kanë menduar se populli është krijuar për ta dhe se me të mund të bëjnë çka të duan dhe i kanë dënuar rreptë të gjithë ata që i kanë këshilluar për të mirë. Nëse ka ndodhur ndonjë udhëheqës i cili ka qenë aderues i shkencës, ai i ka avancuar vetëm ata dijetarë që ua ka pëlqyer idetë, ndërsa tjerët i ka përndjekur e burgosur. Janë gjetur edhe dijetarë që kanë qenë lajkatarë të këtyre udhëheqësve dhe bile kanë dhënë fetfa se duhet të vriten ata që u japin këshilla udhëheqësve që të jenë të drejtë, sepse janë të padëgjueshëm dhe shkëputen nga bashkësia. Këta shkencën e kanë patur profesion të ekzistencës, ndërsa fenë mjet për t’u pasuruar.[13]
Ne këtu do t’i përmendim disa dukuri që shkaktuan dekadencën e muslimanëve, kurse të cilat kanë qenë prezente prej periudhës relativisht të hershme islame e deri në ditët tona. Renditja e tyre nuk don të thotë se edhe historikisht janë paraqitur në atë radhë dhe në të shumtën e rasteve janë edhe të ndërlidhura.
KEQKUPTIMI I KADERIT (CAKTIMIT TË ZOTIT)
Udhëheqësit, që donin me çdo kusht të qëndrojnë në pushtet, edhe pikat e besimit i keqinterpretonin që masën ta bëjnë të dëgjueshme dhe ajo të mos reagojë në paraqitjen e dukurive negative, po ashtu edhe dijetarët që i përkrahnin në këtë drejtim i afronin rreth vetes.
Muavi b. Ebi Sufjani (sundoi 40-60 H./660-680), i cili hilafetin e shndërroi në halifat trashigues, pa kurrfarë mbështetje në burimet islame, kur dëgjoi se një as’hab i Pejgamberit alejhisselam transmetonte një hadith për caktimin e Zotit, ku thuhej: “O Zoti ynë, s’ka pengesë për atë që Ti dhuron dhe s’ka dhurim për atë që Ti pengon, si dhe s’ka përballues për atë që Ti cakton…”, këtë hadith e publikoi para popullit dhe e përsëriste në mëngjes dhe në mbrëmje derisa filloi ta konsideronte si traditë që duhet të përsëritet çdo mëngjes e mbrëmje. Kjo gjë është e mirë dhe përmendja e Zotit të Madhëruar trajtohet pjesë e punës së përditshme, mirëpo problemi thelbësor qëndron në faktin se Muaviu e lidhte këtë çështje me moton: “Çdo gjë që bëj unë ose që punohet në shtet, bëhet për Zotin e Madhëruar dhe Ai është përgjegjës”.
Ky veprim ndikoi që Hasan Basriu, i cili konsiderohej prej imamëve të mëdhenj, t’ia shkruajë një letër të vlefshme pasardhësit të mëvonshëm të Muaviut, halifit Abdulmelik Ibën Mervan dhe ta kritikojë për përhapjen e mendimeve të këtij lloji. Ai i thotë: “Ju dërgoni policinë në popull, ushtroni tirani dhe thoni se ky është caktim i Zotit. Ka funksionarë dhe nëpunës tuaj që konsumojnë alkoolin dhe ushtrojnë dhunë mbi popull, e pastaj thonë se e gjithë kjo është dëshirë e Zotit. ‘Zoti nuk urdhëron të shëmtuarën, a thoni për All-llahun çka nuk dini?”[14]
KEQËKUPTIMI I TEVEKKULIT (MBËSHTETJES NË ZOTIN)
Mbështetja në Zotin (tevekkul) është cilësi e mirë që duhet ta posedojë secili besimtar. Mirëpo nëse largohemi nga angazhimi për jetesë dhe u bëhemi barrë të tjerëve, ose nëse këtë e përdorim si alibi për dobësitë tona, atëherë nuk bën dhe është në kundërshtim me konceptin themelor të Islamit.
Këto tendenca fillojnë të paraqiten në mesin e muslimanëve qysh në shekullin e dytë të hixhretit. Janë hapur diskutime ndër sofistët se a duhet njeriu të angazhohet për fitimin e ushqimit apo pa kurrfarë angazhimi të pret furnizim prej Zotit.[15] Kjo është në kundërshtim me praktikën e Muhammedit alejhisselam, sepse kur i është lëvdërur një asket, i cili në emër të All-llahut xh.sh. i kishte braktisur kënaqësitë e kësaj bote, ai pyeti se kush e ruan atë. Kur iu përgjigjën se atë e ruan i vëllai i tij, Muhammedi alejhisselam tha se vëllai i tij është shumë më i devotshëm se vetë asketi.[16]
Nuk mund të konsiderohet i mbështetur në Zotin dhe sabërli ai që pajtohet me dembelinë, prapambeturinë dhe shtypjen pa bërë aktivitet që këto të këqija t’i mënjanojë. Kur erdhi një beduin te Muhammedi alejhisselam, ai e pyeti se ku e ka lënë deven dhe kur ai i tha se ia ka lënë Zotit, atëherë Muhammedi alejhisselam i tha: “Lidhe dhe pastaj lenia Zotit”.
Muslimanët e hershëm pas angazhimit në fusha të ndryshme të jetës mbështeteshin fuqishëm në Zotin se kështu i kishte mësuar Muhammedi alejhisselam. Tregohet se Pejgamberi një herë në një oazë hasi disa njerëz që ishin tërhequr në tërësi t’i kushtohen lutjes dhe ibadetit. Muhammedi alejhisselam u tha: “Sikur ta kishit laruar dhe mbjellë këtë oazë, e me të të bëheshi të dobishëm për njerëzit dhe kafshët, do të ishte shumë më e dobishme dhe më sevab se ky ibadeti juaj.”[17]
KEQKUPTIMI I KAUZALITETIT*
Zoti i Madhëruar i ka lidhur pasojat me shkaqet, dhe, sipas rregullit të Tij, asgjë nuk ndodh në këtë gjithësi pa shkaqe. Zoti i Madhëruar është krijues i shkaqeve dhe i pasojave, ndërsa njeriu dëshiron t’i përfitojë rezultatet pa premisa ose pasojat pa shkaqe. I Madhëruari thotë: “Si shtrues i duarve në ujë për të pirë ujë e që s’mundet dot, ashtu edhe lutja e pabesimtarëve është e humbur” (Ra’d, 14). Nëse dëshiron ujë, shko e pi, e nëse i lutesh Zotit të Madhëruar që uji vetë të vijë në gojë, kjo gjë nuk do të realizohet. Sipas rregullit të caktuar nga Zoti, ti je ai që duhet të shkosh te uji dhe ti je ai që kërkon ujë. Ky ligj mund të ndryshojë vetëm me dëshirën e Zotit me qëllim të konfirmimit të mrekullisë ose kerametit.[18]
Në shekullin XI dhe XII u zhvillua polemikë e zjarrtë ndërmjet dy mendimtarëve më të mëdhenj muslimanë të asaj kohe. Ndërmjet Gazaliut (v.1111 miladi), teolog dhe mistik, dhe Ibni Ruzhdit (Averosi - v.1198 miladi) filozof dhe shkencëtar, pikërisht në këtë temë.
Gazaliu në veprën e tij “Tehafutul Felasifa” (Jokoherenca e filozofëve) në shënjestër e ka edhe teorinë e kauzalitetit, të cilën deri atëherë e kishin zhvilluar filozofët muslimanë. Ai thotë: “Sipas mendimit tonë lidhja ndërmjet asaj që mendohet se është shkak dhe asaj që mendohet se është pasojë nuk është e domosdoshme”.[19] Këtë e argumenton me mrekullinë e Ibrahimit alejhisselam, kur është hedhur në zjarr dhe zjarri nuk e ka djegur, pra zjarri nuk shkaktoi djegien. Ai për shkak të teorisë së kauzalitetit filozofët i padit për mosbesim në mrekullitë e pejgamberëve.[20]
Ibni Ruzhdi iu përgjigj akuzave të Gazaliut me librin “Tehafut el-Tehafut” (Jokoherenca e jokoherencës). Ai konsideron se t’i i studiosh sendet, domethënë t’i njohësh cilësitë e tyre të cilat e caktojnë relacionin dhe ndikimin e tyre njëra me tjetrën dhe njëra tjetrës i janë shkak dhe pasojë. Këtë e argumenton me fjalët “në ligjin e All-llahut nuk mund të gjejsh ndryshim” (Ahzab, 62). Mrekullitë e pejgambe-rëve nuk i mohon as Ibën Ruzhdi, por nuk i merr argument shkencor.[21] Për shkak të mendimeve të tij do të jetë edhe i përndjekur.
Bota islame pëlqeu mendimin e Gazaliut dhe më tepër u dha pas shkencave fetare dhe misticizmit e që ndikoi negativisht në zhvillimin e shkencave tjera. Mendimet e Ibni Ruzhdit u përqafuan nga evropianët. Ndoshta në këtë ka ndikuar edhe afërsia gjeografike e Spanjës islame, ku jetonte Ibni Ruzhdi, me pjesën tjetër të Evropës. Kjo shkaktoi që ata të ecin para në shkencat natyrore. Mendimi i Ibni Ruzhdit ka ndikuar shumë ose ka qenë vendimtar në hapjen e shtigjeve të reja zhvillimit të mendimit filozofik dhe shkencor në Evropë.[22]
Me fillimin e Rilindjes islame në shekullin XIX fiton në peshë edhe mendimi i Ibni Ruzhdit. Mendim-tari dhe reformatori i madh islam, Muhamed Abduhu thotë: “E pamundshme është për njerëzit e botës islame që ta mohojnë lidhjen që ekziston në këtë botë ndërmjet shkakut dhe pasojës”, duke aluduar në Ibni Ruzhdin.[23]
PARAQITJA E ASKETIZMIT
Si reaksion ndaj jetës joislame të disa kategorive të shoqërisë islame (halifëve, sulltanëve, vezirëve, emirëve, tregtarëve të pasur dhe pronarëve të tokave) do të paraqitet asketizmi dhe misticizmi.[24] Këta njerëz dalloheshin prej të tjerëve, sepse ata lexonin Kur’an shumë, falnin namaz nafile, agjëronin jasht Ramazanit dhe praktikonin edhe dhikre tjera, të gjitha këto në përputhje me Islamin.
Me kalimin e kohës, në mesin e sofistëve fillojnë të paraqiten dukuri divergjente sa që shumë rende të sofistëve, në mënyrën e vet të interpretimit dhe të përjetimit të Islamit, paraqesin fe në fe, bile disa edhe dalin prej feje. Këta konceptin kur’anor të mbështetjes në Zotin (tevekkul) e shpjegojnë si pasivitet total, ashtu që diskutojnë se a duhet njeriu t’i shfrytëzojë shkaqet e rëndomta për të fituar dhe për t’u ushqyer, apo duhet pa këto shkaqe të presë furnizimin prej Zotit duke qenë vazhdimisht në ibadet.[25] Kerametet që janë të mundshme te sofistët e vërtetë, të cilët jetojnë jetë të pastër islame dhe që e adhurojnë Zotin në formën burimore islame, filluan t’ua përshkruajnë edhe njerëzve që nuk e meritonin këtë. Pastaj filluan që mbi vorret e shejhëve të vet të ndërtojnë teqe, e më vonë atyre fillojnë edhe t’u luten.
Këta në vend që t’u kundërvihen me forcë duku-rive negative në shoqërinë islame, të gatshëm që të sakrifikojnë çdo gjë për zhdukjen e tyre, siç vepruan sofistët e hershëm , u tërhoqën nëpër teqe, xhami dhe tyrbe, ku u drejtoheshin të vdekurve dhe përmes duave e meditimeve kërkonin ngushëllim.
Në këtë kohë shumë është folur, shumë pak është punuar. Është ikur nga ajo që është dashur të sakrifikohet për të. Për sevapet gjërë e gjatë është diskutuar dhe janë dhënë këshilla të shumëta, por jo për sevapet që fitohen duke luftuar të keqen, që kërkojnë flijim, por për ato që fitohen me anë të lutjes, duasë, dhikrit, leximit të Kur’anit, vyrdeve të ndryshme etj, por për ato që fitohen duke ndejtur pa kurrfarë rreziku. Njerëzit i kanë porositur të këndojnë duanë, apo ajetin e caktuar nga Kur’ani që të arrijnë atë që dëshirojnë dhe të shpëtojnë nga çdo fatkeqësi.[26] Kur’ani në këtë periudhë është përdorur më së shumti si hajmali e cila bie fat, është kënduar në ujë për të sëmurit bile edhe në kripë e kanë fry që kafshët të japin më shumë qumësht. Ishte harruar Kur’ani si udhërrëfyes sipas të cilit duhej të jetohej praktikisht.[27]
Asketizmi do të përshkojë gjithë periudhën dekadente të Islamit, do t’ua presë hovin bëmirësve muslimanë në përkrahjen e studimeve për këtë botë, do të ndalet kreativiteti në fushën e fikhut, po ashtu intelegjencia do të largohet nga studimi i shkencave natyrore, ashtu që super intelektualët muslimanë do të merren me çështje të asketizmit[28] dhe spiritualiz-mit, ndërsa masat muslimane do ta kenë të mjegulluar vizionin e Islamit për çështjet shoqërore – politike.[29]
Është interesant se kështu veproi edhe dijetari i njohur Gazaliu, gjurmët e të cilit me shekuj do t’i ndjekë bota islame. Në rastin kur hordhitë kryqtare shkretonin Shamin (Sirinë e Palestinën), ai u tërhoq në një qeli të dervishëve, dhe askund në veprat e tij nuk përmendet ky rrezik i madh që i kanosej Islamit. Ai atëherë pat ikur nga bota reale në atë mistike.[30]
Të gjitha ibadetet në Islam, krahas afrimit te Zoti, kanë për qëllim që të edukojnë njeriun dhe ta nxitin në aktivitetet e gjithmbarshme pozitive. Edhe Kur’-anin nëse e lexojmë pa u thelluar në mesazhin e tij, nuk do të na sjell dobi, sepse All-llahu xh.sh. në Kur’an thotë: “A nuk e studjojnë me vëmendje Kur’anin? Por jo, ata janë zemra që kanë drynat e vet!” (Muhammed, 24). Në pajtim me këtë ajet kur’anor janë sjellë shokët e Pejgamberit alejhisselam. Ibni Umeri kaloi shumë kohë duke e mësuar vetëm suren Bekare, ashtu që kur e mësonte një ajet, nuk kalonte në tjetrin pa e kuptuar tërësisht mesazhin e tij. Ndërsa Ibni Mesudi thonte:” Kur ndonjëri prej nesh i mësonte 10 ajete, nuk i mësonte 10 të tjera derisa mos ta kuptonte domethënien e tyre dhe punën në pajtim me to”.[31]
Edhe vetë Muhammedi alejhisselam i kishte paraparë tiparet që do t’i ketë shoqëria muslimane gjatë periudhës së dekadencës. Në Muvetaun e Mali-kut gjindet hadithi në të cilin Muhammedi alejhisse-lam i drejtohet Ibni Mes’udit duke i thënë: “Ti jeton në një kohë në të cilën ka shumë prej atyre që njohin domethënien e Kur’anit e pak prej atyre që e lexojnë; shumë prej atyre që i zbatojnë dispozitat e tij e pak prej atyre që kujdesen se si shqiptohen germat e tij; pak ka prej atyre që kërkojnë e shumë prej atyre që japin. Shumë ka prej atyre që punojnë e pak prej atyre që llafosen. Por, do të vijë koha kur do të ketë më tepër prej atyre që e lexojnë Kur’anin se sa prej atyre që e kuptojnë, më tepër prej atyre që kujdesen për shqiptimin e harfeve se sa prej atyre që dëshirojnë të jetojnë sipas dispozitave të tij; më tepër prej atyre që kërkojnë se sa prej atyre që japin, më tepër prej atyre që llafosen se sa prej atyre që punojnë vetë”.[32]
INJORIMI I SHKENCËTARËVE DHE INSTITUCIONEVE SHKENCORE
Muslimanët gjatë kësaj periudhe e lanë pasdore obligimin kolektiv (farzi kifaje), kërkimin e diturisë dhe hulumtimin në fusha të ndryshme siç janë ajo industriale, ushtarake, astronomike etj. Harruan se dituria është gjë e humbur e muslimanit dhe se ai ku ta gjejë, atë duhet ta marrë. Harruan se pa hulumtimin e këtyre fushave s’mund të ruhet fuqia e muslimanëve dhe roli i tyre udhëheqës ndër popujt për çka i obli-gon All-llahu xh.sh., bile do të shohim se ndonjëherë ishin edhe destruktivë në këtë drejtim.
Si trajtoheshin shkencat ekzakte do të na tregojë shkrimtari turk, Katib Çelebiu, i cili thotë: “Shumë njerëz jointeligjentë… mbetën të palëvizshëm si shkëmbinj të shtanguar në përkrahjen e verbër të vjetërsive. Ata pa logjikuar fare i hudhën shkencat e reja, bile edhe i mohuan. Ndërsa këta konsiderohe-shin njerëz të ditur, edhe pse gjatë gjithë kohës ishin injorantë të cilët admironin që ta nënçmojnë atë që e quanin “shkencë filozofike”, ndërsa për tokën dhe qiellin nuk dinin kurgjë. Vërejtja: “Pse ata nuk shikojnë në mbretërinë e qiejve dhe tokës…” (El-A’raf, 184), tek ata nuk lente kurrfarë përshtypjeje, ata mendonin se “të vështruarit botën dhe qiejt”, do të thotë, t’i shikosh ata sikur kafsha”.[33]
Rrënimi i observatoriumit në Gallatë
Observatoriumi në Gallatë ka qenë institucioni i vetëm i këtij lloji në botën islame. Atë e ka themeluar astronomi Mehmed Tekiuddini në vitin 1578, i cili për të arritur precizitetin më të madh në observim konstruktoi disa instrumente të reja, ndër të cilat edhe një orë astronomike. Ky observatorium nuk mbetej aspak pas atij të Tiho Brahijevit, i cili në atë kohë ishte observatoriumi më modern në Evropë. Një grup i ule-mave të asaj kohe marrjen me astronomi e quante të kobshme dhe antireligjioze. Shejhulislami e shfrytëzoi paraqitjen e murtajës si arsye për t’i dërguar letër Sulltanit duke i argumentuar se pikërisht përpjekja për të depërtuar në fshehtësitë e Zotit e ka shkaktuar murtajën. Dhe në vitin 1580 një grup i jeniçerëve e rrafshoi observatoriumin për tokë.[34]
Largimi i Hasan Tahsinit nga posti Rektor i Universitetit të Stambollit
Hasan Tahsini (Hoxhë Tahsini) u lind më 1812 në katundin Ninat të Çamërisë. Mësimet e para i mori te babai i tij e pastaj shkoi në Stamboll, ku e kreu medresenë.
Kah mesi i shekullit XIX me një grup studentësh shkoi edhe Tahsini në Paris për t’i studiuar “Shkencat e reja”. Pasi u kthye nga Franca u angazhua në themelimin e Universitetit të parë turk në Stamboll (Darul-Funun) dhe u zgjodh rektori i parë i tij. Ligjërata e tij hyrëse në të cilën foli mbi arsyet e prapambeturisë së botës islame dhe për nevojën e studimit të shkencave natyrore nuk u pëlqeu qarqeve konservative fetare, e sidomos Shejhulislamit. Në Universitet ai ligjëronte për kosmografinë, astronominë, psikologjinë dhe barazimet. Ky rilindas yni është njohur dhe ka bashkëvepruar me dy reformatorët më të mëdhenj të botës islame në atë kohë, Xhemaludin Afganin dhe Muhamed Abduhunë.[35]
Nga fundi i vitit 1879, erdhi në Stamboll ideologu i njohur i panislamizmit, Xhemaludin Afgani dhe mbajti një ligjëratë në universitet, e cila nuk u pëlqeu as qarqeve fetare e as Sulltanit. Për këtë shkak universiteti u mbyll, kurse Hoxha Tahsini u pensionua me një pension të vogël.[36]
Ndërkaq, sipas versionit tjetër, në netët e Ramazanit të vitit 1870, Hasan Tahsini do të mbajë një tribunë shkencore për frymëmarrjen para dijetarëve, hoxhallarëve dhe studentëve. Ai këtë do ta demonstrojë me një pëllumb të futur në kuti prej qelqi, prej të cilës e nxjerr ajrin dhe pëllumbi ngordh. Me këtë rast protestojnë disa hoxhallarë duke thënë se sot e mbyt një krijesë të pafajshme, ndërsa nesër mund të zbulosh diçka që t’i mbysë edhe njerëzit. Kjo u mor si shkas dhe Hasan Tahsini më 11. 12. 1870 largohet nga posti rektor i universitetit.[37]
S’ka dyshim se kjo ishte një humbje e madhe për të gjithë arsimdashësit në botën islame, sepse Hasan Tahsini, sipas mendimit të Sami Frashërit, ka qenë njeriu më i ditur i kohës së vet në tërë Perandorinë Osmane.[38]
DËFRIMI I TEPËRT
Jeta e shfrenuar dhe dhënia pas luksit e shkatërrojnë moralin dhe e ulin autoritetin dhe dinjitetin njerëzor. Nëse këto dukuri paraqiten te njerëzit në pushtet, atëherë pasojat janë edhe më të rënda. Çdo shoqëri që është dhënë pas jetës së shfrenuar dhe luksit është shkatërruar. Para se të binte Perandoria Persiane, banorët e saj visheshin me tesha shumë të shtrenjta dhe merreshin me hobi të shumta.[39] Para se të shkatërrohej perandoria romake, parulla e tyre ishte: “lojëra dhe bukë”.[40] Edhe muslimanët në Andaluzi (Spanjë) gjatë periudhës së fundit bënin jetë të shfrenuar,[41] s’ishin të gatshëm për sakrifica, por vetëm bënin plane kah t’ia mbajnë për të shpëtuar kokën e tyre. Ja si shprehet autori T. Mudevveri: “Spanjollët (e krishterë) s’e kanë rikthyer vendin nga muslimanët, por nga vajtuesit, që i kishin zemrat përplot frikë”.[42]
Kështu ishte situata edhe me Perandorinë Osmane. Në shekujt e fundit në vend që të pakësoheshin robërit, sepse një gjë e tillë rekomandohej nga mësimet islame ata shtoheshin. Përveç robërve të luftës, sepse këta ishin të imponuar, disa sulltanë blenin robër edhe nëpër tregje, posaçërisht robëresha. Në Topkapi Saraj në një moment ka pasur 400 robëresha, ndërsa Rustem Pasha në momentin e vdekjes ka pasur 1700 robër.[43]
Klasa sunduese në këtë perandori, këshilltarët e Sulltanit, ushtarakët dhe ulemaja bënin harxhime të mëdhaja për jetë luksoze.[44] Sulltanët pas Sulejman Kanunit, jetonin të zhytur në jetën e epsheve, të dhënë pas jetës materiale dhe të mbyllur nëpër pallate, vetë nuk e udhëhiqnin ushtrinë e as që e mbanin barrën e ushtrisë ashtu siç vepronin stërgjyshërit e tyre, pastaj martoheshin me evropiane që luanin me interesat dhe politikën e shtetit, futnin grindje mes vëllezërve dhe shkaktonin gjakderdhje. Injoranca dhe morali i dobët i shumë vezirëve, e në anën tjetër ambiciet e tyre të mëdha shkaktonin përhapjen e rushfetit dhe amoralitetit në mesin e burrave të shtetit dhe nëpunësve shtetërorë.[45] Kjo solli deri te paraqitja masive e dhunës, ryshfetit dhe anarkisë së përgjithshme. Ja se si e përshkruan historiani, Selaniku, këtë gjendje: “Raja më nuk i nënshtrohej urdhërit të Sulltanit; ushtarët u kthyen kundër Sulltanit të tyre. Ithtarët më nuk i respektonin përfaqësuesit e pushtetit dhe nuk i sulmonin vetëm me fjalë, por edhe me shuplaka. Secili sillej ashtu si dëshironte. Banorët e provincave, prej kur filloi të rritej tirania dhe padrejtësia, filluan të ikin në Stamboll. Na lëshoi neve rendi dhe harmonia e vjetër. Kur këto do të largohen përfundimisht, patjetër do të vijë shkatërrimi.[46]
PËRÇARJET (POLITIKE) BRENDA MUSLIMANËVE
Muslimanët prej kohësh janë kujdesur që të mos i hidhërojnë armiqtë, nëse ju ndihmojnë vëllezërve të vet. Kështu Sulltan Pajaziti II (1481-1512), kur e thirri në ndihmë njëri prej udhëheqësve të fundit të Spa-njës, el-Muntesiri, sepse rrezikohej prej mbretit kastilian, Filipit, edhe pse kishte fuqi të madhe dhe autoritet të lartë që t’i ndihmojë, pasi e urdhëroi flotën t’i shkojë në ndihmë dha urdhër që të kthehej nga kujdesi që Evropa ende e dezintegruar, të mos mendojë se një aksion i tillë paraqet bashkimin e muslimanëve kundër Evropës.[47]
Sulltan Sulejman Kanuni, në periudhën kur Perandoria ishte në kulmin e fuqisë ushtarake dhe ekonomike, bëri marrëveshje nënçmuese me Francën. Me marrëveshjen e lidhur në muajin shkurt të vitit 1536, qytetarët francezë që vinin në Perandori për qëllime të ndryshme gëzonin benificione të shumta në krahasim me vetë shtetasit e Perandorisë. Kjo i ngjante shkresës së zotëriut dërguar shërbëtorit.
Si duket Sulltani ka qenë i rrethuar nga politikanë naivë dhe kjo periudhë nga shumë historianë evropianë dhe osmanë konsiderohet fillim i dobësimit politik të Perandorisë Osmane.[48] Derisa tregohej kjo tolerancë e madhe ndaj qytetarëve të huaj, ndaj popujve muslimanë joturq të Perandirisë, të cilët kërkonin që në mënyra të ndryshme të manifestojnë individualitetin e tyre, në periudhën e mëvonshme ishin jotolerantë dhe shpesh madje i përndiqnin.
Muslimanët në Spanjë, kur kishin një halif, ishin të respektuar nga Franca fqinje dhe popujt e tjerë evropianë, ndërsa kur te ta u paraqit zilia, fanatizmi fisnor dhe provincial u bënë 20 halifate, 50 provinca dhe dhjetra vilajete. Vazhdimisht sulmoheshin nga fqinjët e tyre të krishterë. Që të jetë tragjedia më e madhe, nga shkurtpamësia politike dhe verbërimi me interesa të imta lokaliste, bënin marrëveshje me fqinjët e tyre të krishterë, kundër njëri tjetrit. Kështu ata e humbën vendin, u vranë e u masakruan, u detyruan të krishterizohen, ose të shpërngulen përtej detit, ashtu që në periudhën prej vitit 1492 deri më 1609 nga Spanja në Afrikën Veriore u shpërngulën mbi tre milionë muslimanë, bile prej Spanje u përzunë edhe hebrenjtë.[49]
Po ashtu në shekullin XVIII edhe shtetet islame të Lindjes ishin në luftë ndërmjet veti si në nënkontinentin indian, po ashtu edhe në Gjirin Persik. Luftërat e vazhdueshme që i zhvillonte Perandoria Osmane me monarkinë persiane, Safavidët, gjatë shek. XVI-XVIII ishin shkaku kryesor që të pësojë humbje edhe në frontin evropian. Këto shtete për të dominuar njëra tjetrën kërkojnë ndihmë prej aleatëve evropianë dhe kështu ia çelin dyert kolonializmit evropian në këto toka.[50]
Edhe popujt muslimanë nën Perandorinë Osmane në vend që t’i zgjidhin problemet e hapura në kuadër të këtij shteti, kah fillimi i shek. XX u ngritën kundër osmanlinjve dhe iu bashkuan fuqive aleate në Luftën e Parë Botërore. Megjithatë, ata nuk e fituan pavarësinë e premtuar dhe ranë nën okupimin e drejtpërdrejtë evropian në emër të Sistemit Mandatar.[51]
Edhe historia jonë kombëtare është përplot me aso raste kur prijësit tanë patriotë kanë bashkëpunuar me fqinjët sllavë dhe grekë për të luftuar kundër Peran-dorisë Osmane. Në fakt këta kanë qenë vegla të lojës politike të këtyre shteteve të cilat në prapaskenë ekzistimin e shtetit shqiptar e kishin fshirë nga harta e Ballkanit. Kështu, sipas planit të tyre, shqiptarët e dobësuar në luftë me Perandorinë Osmane më lehtë mund të pushtohen. Kjo tezë u vërtetua pasi që tokat shqiptare nën Perandorinë Osmane përbënin vilajete kompakte me popullësi shqiptare dhe me shkallë të lartë të autonomisë, ndërsa me fitimin e pavarsisë territoret më të pasura dhe me popullatë kompakte shqiptare mbetën nën sundimin e këtyre shteteve fqinje. Kosova mbeti në Serbi, e Çamëria në Greqi.[52]
[1] Fikret Karçiq, Istorija šeriatskog prava, f. 71, Sarajevë 1987.
[2] Dr. Taha Xhabir Ulvani, Kriza e mendimit bashkëkohor, f. 43, Shkup 1997.[3] Fikret Karçiq, Istorija sheriatskog prava, f. 73, Sarajevë 1987.
[4] Po aty, f. 78.
[5] Dr. Jusuf el-Kardavi, Islamsko pravo, f. 67, Sarajevë 1989.
[6] Fikret Karçiq, Istorija šeriatskog prava, f. 81, Sarajevë 1987.
[7] Fazlur Rahman, Duh islama, f. 157, Beograd 1979.
[8] Po aty, f. 259.
[9] Po aty, f. 262.
[10] L.S.B., Pse muslimanët janë të prapambetrur, f. 123, Takvim, Prishtinë.
[11] M. M. Sharif, Historija islamske fillozofije II, f. 421, Zagreb 1988.
[12] Nijaz Shukriq, Povijest Islamske Kulture i Civilizacije, f. 96, Sarajevë 1989.
[13] Shekib Arsllan, Zašto su muslimani zaostali a drugi su napredovali, f. 37, Zagreb 1995.
[14] Dr. Taha Xhabir Ulvani, Kriza e mendimit bashkëkohor, f. 41, Shkup 1997.
[15] Fazlur Rahman, Duh islama, f. 187, Beograd 1979.
[16] Husein Gjozo, Islami në kohë, f. 194, Shkup 1993.
[17] Po aty, f. 195.
* Lidhje midis shkakut dhe pasojës (shkakëri).
[18] Dr. Taha Xhabir Ulvani, Kriza e mendimit bashkëkohor, f. 48, Shkup 1997.
[19] M. M. Sharif, Historia islamske fillozofie, pjesa II, f. 35, Zagreb 1998.
[20] Daniel Buçan, Nesuvislost nesuvislosti, hyrje, f. XLIX, Zagreb 1988.
[21] Po aty, f. 418.
[23] M. M. Sharif, Historia islamske fillozofie, pjesa I, f. 553, grup autorësh, Zagreb 1998.
[31] Dr. Muhamed El-Mes’ari, Në botën e mendimit, f. 57, Shkup 1994.
[32] Husein Gjozo, Islami në kohë, f. 182, Shkup 1993.
[33] Cituar sipas F. Rrahmanit, Duh Islama, f. 259, Beograd 1979.[34] Halil Inalxhik, Perandoria Osmane, f. 259, Shkup 1995.
[35] A. Maqellari, A. Pango, “Hasan Tahsini”, Tiranë 1980.
[36] Hasan Kaleshi, Kontributi i shqiptarëve ne dituritë islame, f. 70.
[37] A. Maqellari, A. Pango, “Hasan Tahsini”, Tiranë 1980.
[38] Hasan Kaleshi, Kontributi i shqiptarëve ne dituritë islame, f. 70.[39] Ebul Hasan En-Nedevi, Kriza vjerovanja i morala, Takvim 1991, Sarajevo, f. 50.
[40] Izbor Hutbi i Vazovi, Sarajevo.