Zeri Islam

“…(Zoti) u jep/krijon ndyrësi/poshtërsi atyre që nuk mendojnë!” (Kur’ani, Junus,100)

Në kohët e sotme, shumë njerëz fenë me mendjen i shohin si dy pole të kundërta. Një pjesë e tyre e konsiderojnë mendjen si kriter të palëkundshëm dhe një pjesë tjetër interpretimin tradicional fetar e vlerësojnë si burim të vetëm.

Duhen duartrokitur të krishterët nëse me të vërtetë kanë mundur t’i vënë në një bazament logjik parimet fetare të tyre, të cilat i kanë të bazuara në mrekullira, në një zot antropomorfik, në mëkatin origjinal, trinitetin dhe në teori të tjera që të bëjnë të mendosh se “me të vërtetë a ka njeri që ka bindje të plotë për këto?!”

Ndërsa, në besimin Islam të logjikuarit në çështjet fetare është një pjesë e shpjegimit që i bëhet fesë. Këtë e vërejmë edhe tek mënyra e të shprehurit e Profetit, i cili përherë bënte sqarime bindëse me plot shembuj, sipas gradës së intelektit që kishte dëgjuesi.[1] Gjithashtu edhe pas tij, dijetarët nuk kanë bërë ndonjë ndarje mes të arsyetuarit dhe të besuarit. Mirëpo, me sa duket, pasi u vu re se po abuzohej me të logjikuarin duke u munduar të fusnin çdo gjë brenda parametrave të mendjes, duke konkretizuar çdo gjë, madje edhe Zotin, pra me lëvizjet e para të rrymës Xhismijje[2], dijetarët e kohës filluan të bëjnë ndarjen mes besimit dhe logjikës. Por disa prej tyre kultivuan një urrejtje të çuditshme ndaj mendjes saqë logjikën e konsideruan si armik, diçka të poshtër, të pavlerë, një rrugë që të drejton për në xhehennem, e krahasuan me shejtanin, etj. E bënë aq alarmante këtë saqë mbrojtën me fanatizëm idenë se nuk duhej komentuar asgjë me karakter fetar. Dashje-padashje këta u bënë nismëtarët e dogmatizmit në fenë Islame.

Kurse Kur’ani, si përherë u jep njerëzve horizont të gjërë. Fjalën e parë të Tij Allahu e ka filluar duke na urdhëruar të lexojmë/studiojmë(“Ikra!”)[3] që tregon se vetëm duke përdorur mendjen, ju mund të dalloheni nga krijesat e tjera. Zoti na nxit të vëmë në punë këtë veti që na e ka dhuruar vetëm ne duke na parashtruar në ajete të shumta versionet e ndryshme të fjalisë “..pse nuk mendoni?”[4].

Le t’i hedhim një sy verseteve më poshtë se çfarë thotë Allahu për ata që nuk e përdorin logjikën:

“Krijesat më të dëmshme te Allahu janë ata të shurdhëtit(që nuk dëgjojnë të vërtetën), memecët(që nuk thonë të drejtën) dhe ata që nuk logjikojnë.”[5]

“Nuk është e mundur për asnjë njeri të besojë, pos me ndihmën e Allahut. (Zoti) u jep/krijon ndyrësi/poshtërsi/verbërim(“rixhs”) atyre që nuk mendojnë.”[6]

“Dhe thonë: “Sikur të kishim dëgjuar (Profetin/revelacionin) ose të kishim logjikuar, ne nuk do të ishim ndër banuesit e zjarrit”.”[7]

Sidomos dy ajetet e fundit më sipër na tregojnë haptazi se të besuarit dhe të menduarit kanë lidhje me njëri-tjetrin, nuk janë në kundërshtim, madje të logjikuarit ndihmon në besimin e vërtetë. Këtë të vërtetë janë munduar ta përkrahin plot mendimtarë, dijetarë dhe udhëheqës të metodologjive të ndryshme si Maverdi, Ibn Rushdi, Ibn Tejmijje[8], etj.

Shkurtimisht, duhet theksuar se mendja është dhurata që Zoti i Madhëruar ka vendosur në fitratin/natyrën e njeriut dhe të logjikuarit nuk bie në kundërshtim me principet fetare, por arsyetimet e shëndosha ndihmojnë për një besim më me rrënjë dhe të palëkundshëm. Të mbrosh idenë se nuk duhet besuar logjikës përveçse tregon informimin e gabuar apo të mangët rreth qëndrimit që ka feja Islame –kryesisht Kur’ani- ndaj arsyes, kjo tendencë është rënie ndesh me natyrën njerëzore, pra, do të thotë të zgjedhësh të mos kesh dallim prej krijesave të tjera.

2. Kufijtë e mendjes

Siç e cekëm dhe më lart, mendja është dhurata më e çmuar që na është programuar. Prandaj njeriu përballë çdo situate mundohet të gjejë dimensionin e arsyeshëm të ngjarjeve. Njeriu –ngaqë është mësuar- ka nevojë t’i gjykojë gjërat nga aspekti shkak-pasojë, sepse e di që çdo gjë në botë është krijuar në një mënyrë që duhet ta ketë shkakun patjetër; nëse bie diçka, është bërë shkak diçka për të rënë; nëse lëviz diçka, ka qenë diçka që e ka bërë të lëvizë. Njeriu e ka të vështirë të perceptojë diçka të pavarur nga fenomeni kohë, të pranojë ekzistencën e diçkaje të paformë apo të pangjyrë, aq më tepër diçka që nuk mund ta shohë. Pra, njeriu është i prirur të pranojë si të vërteta të vetme vetëm ato gjëra që ia arrijnë shqisat e tij dhe çdo gjë që e rrethon e komenton nga këndvështrimi që i kanë fiksuar këto shqisa. Porse, nganjëherë me këtë “programin” njeriu mund të bjerë në një pozicion qesharak sikur tregohet në këtë anekdotë të shkurtër:

Kohë më parë, kur radiot sapo kishin dalë në treg, një fshatar bleu një radio dhe e mori me vete në fshat. Bashkëfshatarët normalisht nuk ia kishin haberin asaj. Pasi ndezi radion ai, ata u habiten se si mund të fliste diçka pa pasur gojë e gjuhë dhe u përpoqën të gjejnë se ku mund ta kishte gojën, ngaqë ashtu ishin mësuar, çdo gjë që fliste normalisht kishte gojë…

Njeriut i janë dhënë disa shqisa dhe ai gjithmonë sipas këtyreve mundohet të përdorë mendjen duke u përpjekur të perceptojë çdo gjë që e rrethon, që dëgjon apo lexon. Po mirë, vallë mendja a ka ndonjë fushë ku nuk mund të funksionojë si duhet? Normalisht që po. Janë disa pika ku dilet jashtë mundësive të mendjes. Disa nga këto pika që Zoti nuk na ka dhënë shqisë që t’i perceptojmë si duhet gjërat janë këto katër:

1. Formën e Krijuesit(dhe krijesave që tregohen nëpër tekstet fetare, të cilat janë jashtë fuqisë dhe optikës sonë). Ngaqë ne jemi krijuar me një formë, mendojmë se çdo gjë duhet të ketë formë. Ashtu siç e trajton edhe Ibn Tufejli[9] në librin e tij “Hajj Ibn Jakdhan”[10], një mendje e shëndoshë mund të arsyetojë gjer në mundësinë e ekzistencës së Zotit, në cilësitë e Tij(dituri absolute, kontroll i përsosur, etj) dhe në madhështinë e Tij, por, nëse kërkohet që patjetër Ai të ketë një formë, kjo është metodë e gabuar, ngase formë kanë vetëm gjërat që janë materie dhe vetëm të kufizuarat janë materie. Përderisa Zoti nuk është objekt dhe nuk është i kufizuar në diçka, atëherë përpjekjet e njeriut për një gjë të tillë janë absurde.

2. Gjithashtu mbi kufijtë e mendjes është të mendosh rreth “pafillimësisë dhe pafundësisë”. Kur thuhet se “Zoti është i pafillimtë, i pafund” a e kuptojmë për çfarë po bëhet fjalë? Po kur themi se në botën tjetër njeriu do të jetë deri në pafundësi në xhennet/xhehennem? E kemi kuptuar ne se ç’do të thotë të jesh i pavdekshëm? Njeriu është brenda fenomenit kohë, është i krijuar bashkë me të dhe për njeriun duket si e pamundur(-ose ndoshta më saktë- duket shumë e vështirë) të perceptojë gjërat që janë jashtë kohës, siç është Zoti përshembull, ngase vetë Ai e ka krijuar kohën dhe është më se absurde të kërkohet mjeshtri brenda produktit të vet. Ne kemi të programuar në mendje çdo gjë me fund; diçka lind, rritet dhe pas një kohe të caktuar vdes, apo çdo gjë që fillon, përfundon. Është e pakapshme për logjikën të qenurit “jo i lindur” dhe “i pavdekshëm” apo “i pafillimtë” dhe “i pafund”. Kur të kuptojmë se çfarë është “koha” në të vërtetë, atëherë do e kuptojmë mirë se ç’do të thonë konceptet që janë jashtë saj[11].

3. Bashkangjitur me këtë është edhe fenomeni i “hapësirës/vendit”. Pyetja “Ku ndodhet Zoti?” formulon qartë se si njeriu ka nevojë të percoptojë çdo gjë me veglat që i janë pajisur. Mirëpo, duhet të dimë se hapësira/vendi është i lidhur me objektin. Aty ku nuk ka objekt nuk ka as hapësirë/vend. Shprehjet “majtas, djathtas, poshtë, lart” marrin kuptim vetëm kur përdoren për një objekt. Zoti përderisa nuk është objekt është e pamundur të bëhet fjalë për vendin e Tij.[12]

4. Një tjetër çështje është “çdo gjë që i përket pas vdekjes”. Ngaqë bëhet fjalë për parametra të tjera. Mendja mund të arsyetojë mundësinë e të qenurit të një bote tjetër deri në vlerat e asaj bote, por pastaj –siç kanë bërë shumë filozofë[13]- njeriu detyrohet t’i dorëzohet teksteve fetare. Kjo është e njëjtë sikur një peshore të peshojë deri në 20 ton dhe kur i ngarkohet një peshë mbi tonët që mund të peshojë, shigjeta e peshores arrin deri në maksimumin e saj, me të cilën tregon se është një peshë mbi kapacitetin e saj, por nuk mund të të japë ndonjë të dhënë tjetër.

Gjithashtu duhet besuar se çdo gjë që na thuhet në tekstet autentike Islame nuk është jashtë aftësisë së mendjes, sepse vahji/revelacioni është dërguar i qartë, që të kuptohet, e jo i pakuptueshëm, që të ngelë i paarritshëm për njeriun. Madje, revelacioni është futur në atë formë nga Zoti që njeriu ta kuptojë sa më lehtë fjalën e Tij. Nëse aktualisht kemi diçka të paqartë nga Kur’ani, kjo tregon se nuk kemi metodë të rregullt në të arsyetuar dhe kur të përdoret kjo metodë atëherë do të bëhet e kuptueshme. Si shembuj mund të marrim ato ajete që ishin të paqarta për popujt e mëparshëm, të cilët mundoheshin të jepnin shpjegime sipas imagjinatës së tyre. Mirëpo, me kalimin e kohës dhe me zhvillimin e shkencës këto gjëra dolën në pah. [14] Kjo tregon universalizmin e Kur’anit dhe vërtetësinë e fesë Islame.

*Autori është zv/drejtor në Medresenë “Haxhi Sheh Shamia”, Shkodër
_________________________
[1] Për metodat logjike në komunikimin me njerëzit që ka bërë Profeti Muhammed shih. Ali Yardim, Hadis I-II, Shtëpia Botuese Damla, Bot. III, Istanbul 1997, f. 100-106
[2] Fraksioni që disa veresete muteshabih/figurativ (si Fet’h, 10; Araf, 54, etj..) i komenton duke ngjasuar cilësitë e Zotit me të njeriut, pra, rryma që pranon një Zot antropomorfik. Ky grup ndryshe quhet edhe “Muxhessime” edhe “Kerramije”. (Suleyman H.Bolay, Felsefesi Doktrinler ve Terimler Sozlugu, Shtëpia Botuese Akçag, Bot.VIII, Istanbul 1999, f. 68-69
[3] Alak, 1.
[4] Në Kur’an në 14 vende kalon shprehja “pse nuk mendoni?”, në 8 vende “që ju të mendoni”, në 9 vende “për një popull që mendon” dhe në mbi 100 vende kalon fjala “mendje/logjikë”.
[5] Enfal, 22.
[6] Junus, 100.
[7] Mulk, 10. (Lidhësja “ev” që do të thotë “ose/apo”, që kalon në këtë verset tregon qartë se si bindja ndaj vahjit/revelacionit ashtu edhe të logjikuarit njeriun e shmang nga xhehennemi.)
[8] Ibn Tejmijje ka një vepër volumoze me titull “Der’u te’arudi’l-Akli ve’n-Nakli” që e ka shkruar për të mbrojtur idenë se Akli dhe Nakli (mendja dhe burimi fetar) nuk bien në kundërshtim me njëra-tjetrën.
[9] Ibn Tufejl(1106-1185) ishte një filozof iluminist/ishraki mysliman me origjinë nga Andoluzia, i cili ashtu sikur Ibn Sinai (Avecena), u mundua të paraqesë një botëkuptim të ri duke gërshëtuar urtësinë e Orientit me diturinë e Greqisë.(De Boer, Islam Felsefe Tarihi, f. 229; H.Ziya Ulken, Islam Dusuncesi, f. 320; Necip Taylan, Anahtarlariyla Islam Felsefesi, f. 238)
[10] Hajj Ibn Jakdhan(I gjalli biri i të zgjuarit) është tregimi filozofik i Ibn Tufejlit. Gjurmët e këtij libri duken qartë në librin “Kritika” e Baltazar Grasyan-it, në “Atlantikun e ri” të Francis Bacon-it, në “Robinsone Cruseo” të Daniel Defoe, në “Xhunglën” dhe “Pyllin” e Rudyard Kipling. (M.Riza Hakimi, Islam Bilim Tarihi, f.212)
[11] Për informacion të detajuar rreth fenomenit “kohë”, shih. Harun Jahja, “Esenca e Vërtetë e Lëndës”.(Kapitulli i kohës.)
[12] Për informacion më të gjërë rreth “vendit” të Zotit, shih. “Ku ndodhet Zoti”, Drita Islame, Viti XV i Bot, Nr.6, Tetor 2005.
[13] Si Farabiu, Ibn Sinai, Gazali, gjithashtu dhe Jack Maritain, etj.. (shih. Mehmet S.Aydin, Din Felsefesi, Shtëpia Botuese Izmir Ilahiyat Vakfi, Bot. X, Izmir 2002, f. 235-244)
[14] Fjala vjen, mjafton t’i hidhet një sy komenteve klasike të Kur’anit që janë bërë rreth “dy deteve” (Furkan, 53; Neml, 61; Rahman, 19; Fatir, 12), do të kuptohet se sado që janë përpjekur ta komentojnë se ç’mund të ishin këto “dy dete”, në mendjen e njerëzve mund të kenë lënë bindje jo të plotë, derisa në shekullin 20. u vërtetua shkencërisht se bëhet fjalë për dy dete që nuk bashkoheshin.