Kur’ani Fisnik dhe Pejgamberi alejhis-selam kërkojnë nga besimtarët që ta duan paqen e jo luftën, si dhe të mos zhvillojnë luftë agresive. Sipas tyre, të vetmet përjashtime kur lejohet lufta janë: nëse zhvillohet për mbrojtjen e vet (sendërtimi i së drejtës natyrore në vetëmbrojtje) dhe nëse zhvillohet kundër atyre që bëjnë agresion dhe dhunë mbi të tjerët (kur është ndihmë për ruajtjen e paqes dhe ndaljen e agresionit), ose për të dënuar prishësit e paqes. Kur’ani Fisnik (8:61) thotë: “Në qoftë se ata anojnë kah paqja, ano edhe ti kah ajo.”
Ai gjithashtu urdhëron besimtarët mos ta fillojnë luftën, sepse “All-llahu me të vërtetë (njëmend) nuk i do ata që i fillojnë grindjet (luftën).” (El Bekare: 190)Edhe sureja 47:35 thotë: “Mos u bëni të dobët, por ftoni në paqe kur jeni të fortë.” Kur’ani shprehimisht lejon luftën mbrojtëse dhe luftën për të ndihmuar viktimën e agresionit. Aty thuhet se “i lejohet mbrojtja atyre që të tjerët i sulmojnë, për shkak se iu janë nënshtruar dhunës.”(Kur’an, 22:39; 2:190) Kur’ani (49:9) sugjeron që mosmarrëveshjet duhet zgjidhur me anë të pajtimit, por nëse kjo nuk ka sukses, e njëra palë e fillon luftën, atëherë pala e tretë duhet të ndihmojë palën që është sulmuar (viktimën e agresionit dhe të dhunës). Muhammedi alejhis-selam gjithashtu i këshillonte besimtarët“mos të kërkojnë konflikt me armikun”, por nëse shpërthen lufta, të jenë trima dhe të qëndrueshëm. Për më tepër, është thënë se muslimanët nuk guxojnë ta lëshojnë fushëbetejën nëse armiku nuk ka më së paku dy herë më shumë forca. Kur’ani i urdhëron besimtarët, që në sendërtimin e së drejtës për vetëmbrojtje të jenë të matur dhe mos ta teprojnë. Sipas kësaj, e drejta e vetëmbrojtjes pranohet, por duhet të jetë proporcionale me të këqijat që sjellë agresioni (Kur’an, 2:190).
Nga këto del se Feja Islame e lejon luftën vetëm në raste të jashtëzakonshme dhe vetëm po që se zhvillohet:
1. për mbrojtje dhe për të larguar agresionin e padrejtë;
2. për t’u rezistuar atyre që shtypin dhe persekutojnë muslimanët për shkak të përkatësisë fetare;
3. për mbrojtjen e vendeve të shenjta dhe të faltoreve.
Sipas rregullave, në çdo rast, para se të sulmohet armiku, është dashur ta ftojmë ta pranojë Islamin ose të pranojë të paguajnë një tatim personal. Kjo ftesë duhej të bëhej me shpirtgjerësi dhe të përsëritet.
Kufizimet e luftës
Sipas të drejtës islame, veprimet luftarake kanë qenë të ndaluara gjatë dy periudhave të shenjta vjetore në të cilat janë mbajtur panairet (muaji i 7 të dhe i 9 të) dhe mblidheshin frutat, si dhe gjatë tre muajve të tjerë (muaji 11, 12, dhe 1), e që ishin muajt e pelegrinazhit të madh dhe përputheshin me mbledhjen e prodhimeve bujqësore. Në këtë kohë binte edhe pelegrinazhi në Mekë. Arabët njihnin gjithashtu institucionin “besl”, që kishte të bënte me ndalimin e luftës edhe gjatë tetë muajve të tjerë, që bashkë me dy armëpushimet e përgjithshme siguronte paqen gjatë tërë vitit. Këto periudha të paqes rregullisht respektoheshin, e nëse dikush i fillonte armiqësitë, kjo shkaktonte luftë ”për prishje të paqes” (fidzhar). Kjo ndalesë ka të bëjë para së gjithash me katër muajt e shenjtë të kalendarit lunar. Këta janë muajt: Muharrem, Dhul kâda, Dhul hidxha dhe Rexheb (Ramazan). Ky ndalim i luftës ka vlejtur detyrimisht, përveç në rast se luftën e imponojnë nevojat ushtarake. Luftimet kanë qenë të ndaluara edhe gjatë muajve të haxhit Shevvâl, Dhul kâda dhe Dhul hidxha. Për më tepër, praktikohej lindja e paqes për kohë të caktuar (3 ditë) për pelegrinazh në Meke, zakon që i përmbahej Muhammedi alejhis-selam. Për këtë në Kur’an thuhej: “Të pyesin për luftën në muajin e shenjtë, thuaj: “Lufta në te është mëkat i madh.” (2:217)
Lufta ka qenë e ndaluar edhe po qe se ka qenë në kundërshtim me ndalesën e Imamit dhe në fund edhe ndalohej lufta në afërsi të Tempullit të shenjtë (xhamia e shenjtë).
Veprimet e ndaluara
E drejta ndërkombëtare islame ka përmbajtur shumë ndalesa, të cilat kanë pasur për qëllim t’i zvogëlojnë tmerret e luftës. Sipas rregullave ndaloheshin:
1. Vrasjet mizore;
2. Keqtrajtimet dhe dhunimet;
3. Vrasja e grave, madje edhe kur ato i ndihmonin meshkujt (të plagosurit), si edhe të fëmijëve dhe të sëmurëve;
4. Vrasja e atyre që nuk mund të mbrohen, siç janë pleqtë, të verbrit, të paralizuarit, të sëmurët mental dhe femrat;
5. Vrasja e ndërmjetësuesve;
6. Vrasja e armikut tradhtisht (me pabesi) pasi që Imami iu ka premtuar siguri (emân);
7. Sakatimi i të pafeve (prerja e hundës ose e veshëve);
8. Helmimi i burimeve të ujit të pijshëm;
9. Vazhdimi i luftës pa nevojë deri sa të lidhet paqja;
10. Fshehja e presë së luftës etj.
Kur’ani Fisnik dhe Pejgamberi alejhis-selam shpesh herë iu referoheshin këtyre ndalesave. Kështu, All-llahu në Kur’an (2:191,217) shprehimisht ndalon luftën afër Tempullit të shenjtë (Qabesë), përpos në vetëmbrojtje, si edhe keqtrajtimin, që e cilëson si “më të rëndë se vrasja”. Pejgamberi alejhis-selam, po ashtu, e ndalonte qartë vrasjen e grave dhe të fëmijëve, vrasjet barbare (siç është djegia e njerëzve të gjallë), masakrimin dhe sakatimin e viktimave etj. Kështu ishte krijuar një kodeks i luftës që përshkohej me frymën e fisnikërisë. Këtë frymë më së miri e shprehte urdhëresa e famshme e Ebu Bekirit komandantëve ushtarakë. Aty thuhej “Kur të jeni në luftë, luftoni si burra dhe kalorës. Mos lejoni asnjëherë që mbi ju të bjerë njolla e pabesisë dhe tradhtisë. Asnjëherë mos e sakatoni askënd, as për së gjalli mos e mundoni, as për së vdekuri mos e masakroni. Mos i vrani pleqtë, gratë, as fëmijët… Nëse ndeshni në njerëz, të cilët, të tërhequr në qelitë e tyre, i luten Zotit, njerëzit e tillë respektoni dhe kurseni edhe nga shqetësimi më i vogël”. Për më tepër, atëherë ishte krijuar një Këshill i luftës (Divanu l harb) për gjykimin e atyre që do të cenonin rregullat e përmendura.
Personat e mbrojtur në luftë
E drejta ndërkombëtare islame ka pasur mjaft dispozita që i referoheshin robërve të luftës (esir). Stadtmuller shkruante se, robërit në fillim vriteshin ose shiteshin si skllav, kurse më vonë kanë filluar të lirohen, përgjithësisht përmes një shpërblimi ose përmes këmbimit.Thëniet e Pejgamberit alejhis-selam nuk lënë kurrfarë dyshimi në intencë që ata që trajtohen mirë në çdo rast, pos nëse kanë bërë krime. Sipas haditheve, robërit duhet trajtuar mirë, kundër tyre nuk guxon të përdoret dhuna, ata duhen ushqyer dhe veshur sikurse që vishet dhe ushqehet ai i cili i mban, ata nuk guxojnë të ngarkohen me punë që nuk janë të aftë t’i kryejnë etj. Madje, për ta thuhet se “janë vëllezërit tuaj”.
Duke u nisur nga kjo, Pejgamberi alejhis-selam ka rekomanduar lirimin e robërve, qoftë përmes një shpërblimi ose fare pa shpërblim. Kjo e fundit më shumë rekomandohet (është më e dashur për Zotin) dhe këtë ka mundur ta bënte Imami. Robërit janë liruar nëse e kanë pranuar Islamin. Për lirimin e tyre kanë ekzistuar dy procedura: lirimi pa shpërblim ose me anën e një shpërblimi me mjete materiale. Për robërit e Bedrit madje ka qenë paraparë, që nëse nuk kanë pasuri për të paguar për lirim, t’i mësojnë shkrim lexim disa fëmijë të muslimanëve.
ISLAMI DHE E DREJTA NDËRKOMBËTARE (2)
Zhvillimi i së drejtës ndërkombëtare te popujt më të vjetër s’ka qenë as mjaft i hulumtuar e as i njohur. Ky konstatim vlen për të drejtën ndërkombëtare në përgjithësi, por shumë më shumë kur flitet për kontributin e popujve dhe civilizimeve më të vjetra. Studiuesi ka pak vepra në dispozicion, që kryekëput kanë të bëjnë me kontributin e Kinës, Indisë dhe të arabëve, zhvillimit të së drejtës ndërkombëtare. Historianët më të ri të së drejtës ndërkombëtare shprehimisht theksojnë se e drejta arabo‑islame ka burime të shumta, por fatkeqësisht, që nuk janë të hulumtuara mjaft nga pikëpamja e historisë të së drejtës ndërkombëtare.
Kështu, studiuesi objektiv, dashtë e padashtë, s’ka mundësi të njihet me zhvillimin historik të së drejtës ndërkombëtare më të vjetër ndër disa popuj, të cilët nuk i takonin Evropës dhe krishterimit, sado që çdo popull dhe qytetërim ka pasë të drejtën e vet ndërkombëtare, kanë krijuar norma që nuk janë aq larg kuptimit tonë. Këtyre qytetërimeve i takonin Egjipti, Babilonia, Kina, India, Greqia, Roma, Arabët, Majët dhe Inkët (në Amerikën Latine), cikli vital i të cilëve ka zgjatur afro 1000 vjet. Natyrisht, kjo nuk d.m.th. në asnjë mënyrë se e drejta ndërkombëtare e secilit nga këta popuj ka qenë njësoj e zhvilluar, sikurse që as këta popuj nuk kanë qenë në një shkallë të njëjtë të zhvillimit. Normalisht, ndonjë nga këta popuj ka mund të udhëheqë në pikëpamje të aplikimit të së drejtës ndërkombëtare, siç ishte rasti veçanërisht me Kinën disa shekuj para krishterimit.
Çështja tjetër që duhet pasur parasysh kur flitet për zhvillimin e së drejtës ndërkombëtare te popujt e vjetër është, se ajo (e drejta ndërkombëtare) është zhvilluar kryesisht midis popujve fqinjë të cilët i takonin një race (përkatësie të njëjtë etnike), që kishin gjuhë të njëjtë, fé të njëjtë etj. Ajo është zhvilluar si e drejtë zakonore, që është krijuar nën ndikimin e madh të religjionit dhe maksimave të shenjta që janë nxjerrë ose mbështeten në shkrimet e shenjta. Nga kjo ka dalë se popujt e vjetër nuk bënin dallim çfarë bëhet sot, midis të drejtës, religjionit dhe moralit. Si e këtillë, e drejta e atëhershme ndërkombëtare ka rregulluar marrëdhënie shumë të kufizuara, të cilat kanë pasur të bëjnë me luftën (arsyet e luftës, shpallja e luftës, kufizimet në luftë, pozita e luftëtarëve dhe joluftëtarëve, ndalimin e luftës, armëpushimin, marrëveshjet e paqes); përfaqësuesit diplomatik (pranimi, roli, paprekshmëria); traktatet (qëllimet, shenjtëria, respektimi) etj. Kjo vlen edhe për kohën e mesme, kur vlerat religjioze i paraviheshin të gjitha vlerave të tjera. Kështu, madje edhe në shekullin XVII, Pufendorf provonte të vërteton se ligji i detyrueshëm dhe ligji moral janë një: ligji i natyrës (ius naturae, law of nature), që është e drejtë racionale që aplikohet mbi të gjithë popujt, “që është njësoj i detyrueshëm në çdo kohë dhe në çdo vend” (Faushille). Ky është ligj absolut, ligj suprem, ligj hyjnor i dhënë nga vetë Perendia, që duhet ta respektojnë qoftë individët, qoftë shtetet si emanacion i vullnetit të një ligjëdhënësi suprem (hyjnor). Atëherë shfaqet ndarja ndërmjet së drejtës së popujve, që është e bazuar në natyrë dhe duhet konsideruar si një ligj i shenjtë që popujt duhet të respektojnë në çdo rast, dhe të drejtës voluntariste, respektimi i së cilës këshillohet për mirëqenie dhe lëverdi (Wattel).
Islami ka lind në gadishullin arabik, të cilin e banonin fiset arabe, që gjëndeshin në një shkallë të ulët të zhvillimit ekonomiko‑shoqëror. Ata jetonin me rregullim fisnor si nomad ose si bujq (shumë më pak) në viset bregdetare. Këto fise i lidhnin raca e njëjtë (origjina semite), gjuha e njëjtë dhe deri‑diku besimi i njëjtë, ngase shumica e tyre ishin idhujtarë. Ata njihnin dhe kishin marrëdhënie me popuj të tjerë të zhvilluar, qoftë si pre e pushtuesve Romak, Bizantin, Persian, Hindus, qoftë përmes lidhjeve tregtare, çka ka ndikuar në përhapjen e prezencës dhe të ndikimit të krishterizmit, zoroastrizmit dhe të judaizmit.
Kur Muhamedi filloi bashkimin e fiseve arabe, krishterimi, judaizmi dhe sekti i hanefitëve kishin filluar të propagandojnë monoteizmin, ekzistimin e vetëm një Zoti të gjithëfuqishëm, që dallonte shumë nga besimi politeist që dominonte.
Islami, që paraqitet atëherë, nuk dallohet shumë nga këto. Ai është rigorozisht monoteist. Por si fé më e re dhe që ka pretenduar të jetë më e përsosur, Islami është ndërtuar mbi një trashëgimi pozitive që ka ekzistuar. Kur’ani jo vetëm që nuk i ka mohuar eksperiencën dhe traditën e popujve dhe të gjeneratave të mëparshme, por përkundrazi, lindjen dhe zhvillimin e vet e mbështet në trashëgiminë e përgjithshme në kuptimin më të mirë. Këtë e dëshmojnë plot ajete kur’anore ose thënie të Pejgamberit. Kur’ani (V: 68) shpall me një gjuhë të prerë:
“Thuaj: “O ithtarë të librit, ju nuk jeni asgjë (në fé) derisa të mos zbatoni Tevratin, Inxhilin dhe atë që ju zbriti nga Zoti juaj”.
Sureja III, ajeti 84 gjithashtu i referohet respektimit të trashëgimisë.
“Thuaj: “Ne i kemi besuar All-llahut, edhe asaj që na u zbrit neve, edhe asaj që i është zbritur Ibrahimit, Ismailit, Is’hakut, Jakubit dhe pasardhësve. Edhe asaj që i është dhënë Musait dhe Isait, edhe asaj që i është zbritur të gjithë pejgamberëve nga Zoti i tyre. Ne nuk bëjmë kurrfarë dallimi në mes tyre dhe ne vetëm Atij i jemi dorëzuar”.
Siç po shihet, Islami, si fé e mëvonshme që është paraqitur në një kuadër të caktuar hapësinor dhe kohor, ka vlerësuar dhe pranuar mësimet dhe të arriturat e të dërguarve të mëparshëm dhe të popujve të tjerë. Por Islami shkon më larg, sepse pretendon në krijimin e një bashkësie jo të ngushtë (të përkufizuar gjeografikisht dhe etnikisht), por të një bashkësie gjithënjerëzore (universale, të pëgjithshme) dhe të një rendi fetar, moral e social shumë më harmonik, me barazi njerëzore dhe drejtësi sociale. Për këtë Muhamedi [alejhis-selam] ka thënë: “Para meje të dërguarit (profetët) i janë dërguar ndonjërit prej popujve, e unë jam dërguar gjithë njerëzimit”. Mësimi i Muhamedit [alejhis-selam] është fundi dhe kurora e të gjitha ligjeve të mëparshme fetare, përmbajtja (respektimi) i tij shpëton nga bredhjet dhe gabimet. “Ju kam lënë dy sende ‑ ka thënë ai ‑ nëse i pranoni, nuk do të bredhni. Këto janë Libri i All-llahut (Kur’ani) dhe Sunneti im (fjalët dhe veprat e mia”. Kjo është përsëritur edhe në fjalimin lamtumirës të mbajtur në Arafat, më 8 mars 632: “Unë po ua lë Librin e All‑llahut - Kur’anin, i cili, nëse i përmbaheni, gjithnjë do t’ju ruajë që të mos e humbni rrugën e drejtë, rrugën e drejtësisë dhe të vërtetës. Kur’ani është Libër i qartë dhe i shenjtë, vepër e vërtetë e All-llahut, Fjalë e Tij, në vërtetësinë e të cilit nuk ka dyshim.
Pas vetes e keni tërë jetën time, fjalët dhe veprat e mia. Gjithçka që kam folur dhe punuar jam përpjekur që ato të jenë në përputhshmëri të plotë me urdhërat e All‑llahut. Ju me të vërtetë nuk do të lajthoni përderisa t’i përmbaheni Kur’anit dhe Sunnetit tim”.
Burimet e së drejtës islame
Burimet kryesore të së drejtës islame janë përcaktuar në shekullin e parë të Islamit. Autorët që merren me të drejtën islame janë dakord përsa i përket rendit të burimeve të së drejtës islame, por dallohen përsa i përket numrit të tyre. Sipas shumicës së autorëve, burimet kryesore të së drejtës islame janë:
1. Kur’ani (vahji) ose shpallja e Zotit, Fjala e Perëndisë, Libri (Ummul Kitâb) ose Libri (El Kitab). Ai është fundi dhe kurora e të gjitha ligjeve të mëparshme fetare, nuk mund të ndryshohet as të anulohet, ngase “pas Kur’anit s’do të ketë më Libër, e as pas Muhamedit [alejhis-selam] s’mund të ketë të dërguar”. Ai ka “bashkuar, korrigjuar dhe definitivisht ka formësuar shpalljet që i kanë regjistruar të dërguarit e mëparshëm”. Si i tillë, ai është Ligj i Perëndisë (sheri’a), i drejtohet gjithë llojit (gjinisë) njerëzor dhe llogaritet si i përjetshëm, i pandryshueshëm dhe i përsosur.
2. Sunna ose ixhtihadi, që përkufizohet si “gjykimi i të Dërguarit të Zotit” dhe përmban të thënat, veprimet dhe vendimet e Pejgamberit Muhamed në çështje të caktuara. Sunna ndonjëherë përkufizohet si precedent ose tradita postkuranore ose si “shembulli i të parëve”.
3. Ixhma‑ul‑ummet, që është interpretimi i harmonizuar i juristëve të njohur për çështje a formulime që s’kanë qenë të qarta në Kur’an ose hadith.
4. Analogjia (kijas) ose precedenti gjyqësor, që ka të bëjë me zbatimin e rregullave dhe parimeve të mëhershme në rastet më të reja nga gjyqtarët ose funksionarët. Ky burim është gati identik me të njëjtin institut të së drejtës evropiane.
5. Zakonet (adet), nëse normat e tyre nuk janë në kundërshtim me burimet e mëparshme, dhe
6. Vendimet që merr gjyqtari në bazë të bindjes së tij të lirë (Er‑rej).
Disa autorë, në radhën e burimeve juridike përmendin rregullat nga traktatet ndërkombëtare me të cilat formulohen rregullat e sjelljes (p.sh. detyra e ekstradimit) dhe ligjet e zakonet e popujve të tjerë, me kusht që të mos jenë në kundërshtim me themelet e Islamit.
Këto burime i përmend Omeri, halifati i të cilit fillon tri vjet pas vdekjes së Pejgamberit [alejhis-selam], i cili një gjyqtari të posaemëruar i urdhëronte: “Gjyko sipas asaj që gjenë në Librin e Zotit; nëse nuk gjenë asgjë në Librin e Zotit, gjyko sipas asaj që gjenë në vendimet e të Dërguarit [alejhis-selam]; nëse nuk gjenë asgjë në të gjitha vendimet e të Dërguarit të Zotit, gjyko atëherë sipas asaj që gjenë në vendimet e halifeve besimdrejtë (besimtarë); nëse nuk gjenë asgjë në të gjithë atë që kanë vendosë imamet besimtarë, përpiqu në bazë të gjykimit tënd të shëndoshë dhe konsultohu me njerëz që dijnë dhe që janë besimtarë”.
Burimet kryesore të së drejtës ndërkombëtare arabo‑islame janë mjaft të shumta, sado që evroamerikanët pak i kanë hulumtuar dhe njohur. Meqenëse në atë kohë nuk ekzistonte çfarëdo ndarje midis fesë (teologjisë) dhe së drejtës, e drejta islame s’ka mundur të ketë bazë tjetër pos bazës religjioze, e as burim tjetër pos Kur’anit dhe hadithit. Në këtë pikëpamje, Kur’ani dhe e drejta islame nuk përfaqësojnë ndonjë përjashtim në krahasim me librat e tjera të shenjta. Të gjitha këto përmbanin rregulla që i referoheshin marrëdhënieve me shtete dhe me popuj tjerë, sado që këto rregulla ishin mjaft rudimentare. Përpjekjet për ndarjen e shkencës së të drejtës ndërkombëtare nga teologjia dhe morali i takojnë kohës së re, kurse në literaturë lidhen me emrin e profesorit të Oksfordit, Alberiko Gentili (1552‑1608). Madje edhe Groci i famshëm, për të treguar rregullat e së drejtës ndërkombëtare, ka përdorur krahas burimeve të tjera edhe Librat e shenjtë. Edhe më vonë pas Grocit, autorët e shkollës së të drejtës natyrore, të drejtën e popujve (ndërkombëtare) e konsideronin si pjesë të së drejtës natyrore, rregullat e së cilës janë të lidhura me arsyen e njeriut, janë të përjetshme, të pandryshueshme dhe të njëjta për të gjithë popujt. Ato duhet nxjerrë nga një kodeks etik, i cili duhet të jetë në pajtim me parimet e përgjithshme mbi të mirën dhe të keqen, dhe që burojnë nga ligji hyjnor i shpallur nga Perëndia ose nga natyra (Thomas Hobbes (1588‑1679), Samuel Pufendorf (1632‑1694), Jean Barbeyrac (1674‑1744).
Si të këtilla, rregullat juridike që përmbanin librat e shenjtë duhej t’i respektonin të gjithë “besimtarët”.
E drejta ndërkombëtare islame ka dy burime kryesore: Kur’anin dhe hadithin. Këto dy përfaqësojnë idenë e qartë dhe praktikën e qartë. Të dyja shërbejnë si udhërrëfyese dhe kriter i vërtetë i qëndrimit njerëzor. Ato bashkë përbëjnë simbiozën e idesë hyjnore dhe të praktikës më të mirë njerëzore.
Arabët shumë herët kanë pranuar dhe ia kanë përshtatur nevojave të tyre shumë institucione juridike të vendeve të tjera ose nga e drejta zakonore, duke ia nënshtruar kritereve islame. Megjithëkëtë, ka autorë që pohojnë se “Islami i vjetër nuk ka njohur, në çfarëdo mënyre, një të drejtë ndërkombëtare të vërtetë, për shkak se, në pajtim me Ligjin e Shenjtë, me shtete jomuslimane nuk kanë mund të ekzistojnë marrëdhënie tjera, pos “luftë e shenjtë”, për çka juristët islamë e ndanin botën në dy pjesë: “dâr el‑islâm” (bota islame) dhe “dâr el‑harb” (bota e luftës ose bota jashtë Islamit), me të cilën nuk mund të ketë kurrfarë marrëdhënie tjera, pos “luftë deri në nënshtrim”, dhe se për të arritur supremacionin e Islamit mjet është Xhihadi ‑ lufta e shenjtë. Dhe për të vërtetuar këtë, autori citon fjalët e Muhamedit [alejhis-selam], se “misioni i popullit tim është lufta kundër të pafeve” dhe se “dyert e Xhennetit janë nën hijen e shpatave”. Edhe Adolfo Miaja pohon se Kur’ani predikon luftë kundër të pafeve, por këshillon të jetohet në paqe me ata që nuk i ndjekin muslimanët për shkak të besimit të tyre. Edhe autori amerikan Friedmann pohon se ruajtja e kësaj ideologjie dhe doktrine nuk ka lejuar pjesëmarrjen e shteteve islame në rendin e përgjithshëm juridik ndërkombëtar, përderisa nuk janë bërë ndryshime të thella në doktrinën fillestare islame, qoftë si rezultat i dobësimit të shteteve islame në krahasim me shtetet perëndimore, qoftë si rezultat i flakjes së filozofisë pushtuese të krishtërimit mesjetar.
Kështu, në literaturën perëndimore, Islami tradicionalisht është paraqitur si fé agresive, kurse xhihadi si “luftë e shenjtë” për përhapjen e Islamit me forcën e armëve. Sipas asaj, xhihadi është interpretuar si luftë kundër jomuslimanëve me qëllim të nënshtrimit të tyre dhe për përhapjen e Islamit.
Ky interpretim, fatkeqësisht, ka hapur rrugën për plot mosmarrëveshje dhe keqkuptime midis muslimanëve dhe krishterëve, dhe nuk i përgjigjet doktrinës burimore islame, e as kuptimit normal të xhihadit. Xhihad ka kuptimin e fjalës “për tu përpjekur, për të aspiruar, për të luftuar për diçka ose kundër diçkahit”, për tu përpjekur ose për të luftuar “për çështjen e Perëndisë”, kundër mosbesimit personal, si edhe kundër armiqve të Islamit. Ai mund të jetë edhe “luftë e shenjtë”, megjithëse përhapja e fesë me dëshirë kërkohet me mjete paqësore dhe me bindje e shembull.
Sipas këtij interpretimi, muslimanet dallojnë “xhihadin e madh” dhe “xhihadin e vogël”, me ç’rast “xhihadi i madh” është lufta e përhershme e çdo besimtari kundër prirjeve (predispozitave) personale kah e keqja, ndërsa “xhihadi i vogël” është në të vërtetë luftë e armatosur për mbrojtjen e fesë dhe përhapjen e saj.
Leksikoni i Islamit, me xhihad nënkupton luftën e shenjtë për zgjerimin e Islamit dhe një ndër gjashtë detyrat kryesore të muslimanit. Megjithkëtë, autori shpreh dyshim në atë se Muhamedi [alejhis-selam] me këtë ka nënkuptuar “luftën e përhershme dhe të paprovokuar kundër të pafeve, perderisa nuk do t’i nënshtrohen Islamit”.
Libri i shenjtë i Islamit urdhëron qartë që përhapja e fesë të bëhet me bindje dhe me shembull të mirë. Kur’ani (2:256) thotë: “Në fe nuk ka detyrim”.
Muhamedi [alejhis-selam] vetë xhihad konsideronte jo vetëm luftën me armë në dorë për mbrojtje, por edhe luftën që njeriu duhet ta bëjë kundër ëndjeve dhe pasioneve të tij; t’i thuash të vërtetën sundimtarit tiran, të padrejtë dhe mizor; të shkosh në haxhxh; të kujdesesh ndaj prindërve, ndaj fëmijve dhe familjes dhe të kujdesesh për vete, mos të biesh mbi supe të tjerëve etj.
Sipas Husein Gjozo, xhihad në kuptimin e ngushtë do të thotë edhe “luftë e armatosur, mbrojtje e atdheut, lirisë, bindjes dhe vlerave tjera me anë të përdorimit të fuqisë, po qe se armiku nuk mund të dëbohet në mënyrë tjetër”, dhe pranohet vetëm në raste të jashtëzakonshme dhe rreptësisht në kushte të caktuara.
ISLAMI DHE E DREJTA NDËRKOMBËTARE (3)
Islami nuk është religjion agresiv, e as Kur’ani e Pejgamberi propagandojnë luftë. Përkundrazi, ideali islam është paqja. Paqja është fjala me të cilën përshëndeten njerëzit dhe urata më e mirë që mund t’ia bëjnë njëri‑tjetrit. Madje, thuhet se Kur’ani thirrjen në islam e identifikon me thirrjen në paqe dhe se shprehja “Es ‑ selamu alejkum” (Paqe për ju) ose vetëm “es –selam” (paqe) nuk është e përhapur te asnjë popull në atë masë sikur në Islam.1
Kur’ani Fisnik dhe Pejgamberi alejhis-selam kërkojnë nga besimtarët që ta duan paqen e jo luftën, si dhe të mos zhvillojnë luftë agresive. Sipas tyre, të vetmet përjashtime kur lejohet lufta janë: nëse zhvillohet për mbrojtjen e vet (sendërtimi i së drejtës natyrore në vetëmbrojtje) dhe nëse zhvillohet kundër atyre që bëjnë agresion dhe dhunë mbi të tjerët (kur është ndihmë për ruajtjen e paqes dhe ndaljen e agresionit), ose për të dënuar prishësit e paqes. Kur’ani Fisnik (8:61) thotë:
“Në qoftë se ata anojnë kah paqja, ano edhe ti kah ajo.”
Ai gjithashtu urdhëron besimtarët mos ta fillojnë luftën, sepse “All-llahu me të vërtetë (njëmend) nuk i do ata që i fillojnë grindjet (luftën).” (El‑Bekare: 190)
Edhe sureja 47:35 thotë:
“Mos u bëni të dobët, por ftoni në paqe kur jeni të fortë.”
Kur’ani shprehimisht lejon luftën mbrojtëse dhe luftën për të ndihmuar viktimën e agresionit. Aty thuhet se “i lejohet mbrojtja atyre që të tjerët i sulmojnë, për shkak se iu janë nënshtruar dhunës.”
(Kur’an, 22:39; 2:190)
Kur’ani (49:9) sugjeron që mosmarrëveshjet duhet zgjidhur me anë të pajtimit, por nëse kjo nuk ka sukses, e njëra palë e fillon luftën, atëherë pala e tretë duhet të ndihmojë palën që është sulmuar (viktimën e agresionit dhe të dhunës).
Muhammedi alejhis-selam gjithashtu i këshillonte besimtarët “mos të kërkojnë konflikt me armikun”, por nëse shpërthen lufta, të jenë trima dhe të qëndrueshëm.2 Për më tepër, është thënë se muslimanët nuk guxojnë ta lëshojnë fushëbetejën nëse armiku nuk ka më së paku dy herë më shumë forca.3
Kur’ani i urdhëron besimtarët, që në sendërtimin e së drejtës për vetëmbrojtje të jenë të matur dhe mos ta teprojnë. Sipas kësaj, e drejta e vetëmbrojtjes pranohet, por duhet të jetë proporcionale me të këqijat që sjellë agresioni (Kur’an, 2:190).
Nga këto del se Feja Islame e lejon luftën vetëm në raste të jashtëzakonshme dhe vetëm po që se zhvillohet: a. për mbrojtje dhe për të larguar agresionin e padrejtë;
b. për t’u rezistuar atyre që shtypin dhe persekutojnë muslimanët për shkak të përkatësisë fetare;
c. për mbrojtjen e vendeve të shenjta dhe të faltoreve.4
Sipas rregullave, në çdo rast, para se të sulmohet armiku, është dashur ta ftojmë ta pranojë Islamin ose të pranojë të paguajnë një tatim personal. Kjo ftesë duhej të bëhej me shpirtgjerësi dhe të përsëritet.5
Kufizimet e luftës
Sipas të drejtës islame, veprimet luftarake kanë qenë të ndaluara gjatë dy periudhave të shenjta vjetore në të cilat janë mbajtur panairet (muaji i 7‑të dhe i 9‑të) dhe mblidheshin frutat, si dhe gjatë tre muajve të tjerë (muaji 11, 12, dhe 1), e që ishin muajt e pelegrinazhit të madh dhe përputheshin me mbledhjen e prodhimeve bujqësore. Në këtë kohë binte edhe pelegrinazhi në Mekë. Arabët njihnin gjithashtu institucionin “besl”, që kishte të bënte me ndalimin e luftës edhe gjatë tetë muajve të tjerë, që bashkë me dy armëpushimet e përgjithshme siguronte paqen gjatë tërë vitit. Këto periudha të paqes rregullisht respektoheshin, e nëse dikush i fillonte armiqësitë, kjo shkaktonte luftë “"për prishje të paqes” (fidzhar).6 Kjo ndalesë ka të bëjë para së gjithash me katër muajt e shenjtë të kalendarit lunar. Këta janë muajt: Muharrem, Dhul‑kâda, Dhul‑hidxha dhe Rexheb (Ramazan). Ky ndalim i luftës ka vlejtur detyrimisht, përveç në rast se luftën e imponojnë nevojat ushtarake. Luftimet kanë qenë të ndaluara edhe gjatë muajve të haxhit Shevvâl, Dhul‑kâda dhe Dhul‑hidxha. Për më tepër, praktikohej lindja e paqes për kohë të caktuar (3 ditë) për pelegrinazh në Meke, zakon që i përmbahej Muhammedi alejhis-selam.7 Për këtë në Kur’an thuhej:
“Të pyesin për luftën në muajin e shenjtë, thuaj: “Lufta në te është mëkat i madh.” (2:217)
Lufta ka qenë e ndaluar edhe po qe se ka qenë në kundërshtim me ndalesën e Imamit dhe në fund edhe ndalohej lufta në afërsi të Tempullit të shenjtë (xhamia e shenjtë).
Veprimet e ndaluara
E drejta ndërkombëtare islame ka përmbajtur shumë ndalesa, të cilat kanë pasur për qëllim t’i zvogëlojnë tmerret e luftës. Sipas rregullave ndaloheshin:
1. vrasjet mizore;
2. keqtrajtimet dhe dhunimet;
3. vrasja e grave, madje edhe kur ato i ndihmonin meshkujt (të plagosurit), si edhe të fëmijëve dhe të sëmurëve;
4. vrasja e atyre që nuk mund të mbrohen, siç janë pleqtë, të verbrit, të paralizuarit, të sëmurët mental dhe femrat;
5. vrasja e ndërmjetësuesve;
6. vrasja e armikut tradhtisht (me pabesi) pasi që Imami iu ka premtuar siguri (emân);
7. sakatimi i të pafeve (prerja e hundës ose e veshëve);
8. helmimi i burimeve të ujit të pijshëm;
9. vazhdimi i luftës pa nevojë deri sa të lidhet paqja;
10. fshehja e presë së luftës etj.8
Kur’ani Fisnik dhe Pejgamberi alejhis-selam shpesh herë iu referoheshin këtyre ndalesave. Kështu, All-llahu në Kur’an (2:191,217) shprehimisht ndalon luftën afër Tempullit të shenjtë (Qabesë), përpos në vetëmbrojtje, si edhe keqtrajtimin, që e cilëson si “më të rëndë se vrasja”.
Pejgamberi alejhis-selam, po ashtu, e ndalonte qartë vrasjen e grave dhe të fëmijëve, vrasjet barbare (siç është djegia e njerëzve të gjallë), masakrimin dhe sakatimin e viktimave etj.9
Kështu ishte krijuar një kodeks i luftës që përshkohej me frymën e fisnikërisë. Këtë frymë më së miri e shprehte urdhëresa e famshme e Ebu Bekirit komandantëve ushtarakë. Aty thuhej: “Kur të jeni në luftë, luftoni si burra dhe kalorës. Mos lejoni asnjëherë që mbi ju të bjerë njolla e pabesisë dhe tradhtisë. Asnjëherë mos e sakatoni askënd, as për së gjalli mos e mundoni, as për së vdekuri mos e masakroni. Mos i vrani pleqtë, gratë, as fëmijët... Nëse ndeshni në njerëz, të cilët, të tërhequr në qelitë e tyre, i luten Zotit, njerëzit e tillë respektoni dhe kurseni edhe nga shqetësimi më i vogël”.10 Për më tepër, atëherë ishte krijuar një Këshill i luftës (Divanu‑l‑harb) për gjykimin e atyre që do të cenonin rregullat e përmendura.11
Personat e mbrojtur në luftë
E drejta ndërkombëtare islame ka pasur mjaft dispozita që i referoheshin robërve të luftës (esir).
Stadtmuller shkruante se, robërit në fillim vriteshin ose shiteshin si skllav, kurse më vonë kanë filluar të lirohen, përgjithësisht përmes një shpërblimi ose përmes këmbimit.12
Thëniet e Pejgamberit alejhis-selam nuk lënë kurrfarë dyshimi në intencë që ata që trajtohen mirë në çdo rast, pos nëse kanë bërë krime. Sipas haditheve, robërit duhet trajtuar mirë, kundër tyre nuk guxon të përdoret dhuna, ata duhen ushqyer dhe veshur sikurse që vishet dhe ushqehet ai i cili i mban, ata nuk guxojnë të ngarkohen me punë që nuk janë të aftë t’i kryejnë etj. Madje, për ta thuhet se “janë vëllezërit tuaj”.
Duke u nisur nga kjo, Pejgamberi alejhis-selam ka rekomanduar lirimin e robërve, qoftë përmes një shpërblimi ose fare pa shpërblim. Kjo e fundit më shumë rekomandohet (është më e dashur për Zotin) dhe këtë ka mundur ta bënte Imami. Robërit janë liruar nëse e kanë pranuar Islamin. Për lirimin e tyre kanë ekzistuar dy procedura: lirimi pa shpërblim ose me anën e një shpërblimi me mjete materiale. Për robërit e Bedrit madje ka qenë paraparë, që nëse nuk kanë pasuri për të paguar për lirim, t’i mësojnë shkrim‑lexim disa fëmijë të muslimanëve.13
Pjesëmarrja e grave në luftë
Hadithi përmendë gratë që u kanë ndihmuar luftëtarëve. Ato mbanin ujë, mjekonin të plagosurit dhe bartnin të vrarët.14 Muhammedi alejhis-selam nuk i ka lënë gratë të luftojnë dhe ka refuzuar kërkesat e tyre të marrin pjesë në luftë. Atëherë paraqiten elementet e para të mbrojtjes mjekësore, kurse në kohën e Omerit me ushtri shkojnë edhe mjekët.15
Ndalimi i represalieve
Kur’ani nuk e pranon hakmarrjen dhe represaliet, ndërsa për rregullën biblike “kokë për kokë, sy për sy, vesh për vesh, dhëmb për dhëmb”, thotë se i është caktuar hebrenjve në Tevrat, por jo edhe muslimanëve, të cilët këshillohen të përmbahen nga hakmarrja (Kur’an, 5:45). Ky qëndrim konfirmohet edhe disa herë. Kur’ani (42:40) thotë:
“Ndëshkimi i të keqes bëhet me një të keqe në të njëjtën masë, e kush falë e bën pajtim, shpërblimi i tij është tek All-llahu. Vërtetë ai nuk i do zullumqarët.”
Sipas kësaj del se Kur’ani lejon retozionin, megjithëse edhe këtë mundohet ta ndalojë, por nuk i lejon represaliet në asnjë mënyrë. Kur’ani (16:126) thotë:
“Në qoftë se doni të merrni hak, atëherë ndëshkoni në atë masë sa jeni ndëshkuar ju, e nëse duroni, pa dyshim kjo është më mirë për të durueshmit.”
Mbi diplomatët
E drejta islame kishte mjaft rregulla që i referoheshin të drejtës diplomatike. Sipas tyre, personi i ambasadorit gëzonte paprekshmëri të plotë, ndërsa vrasja ishte arsye për fillimin e armiqësive. Përfaqësuesit diplomatik gëzonin paprekshmëri, pavarësisht nga mesazhi që sillnin. Ata gëzonin mbrojtje gjatë tërë kohës deri sa të ktheheshin në vendin e tyre.16
Sipas një traktati nga shekulli XI, të dërguarit diplomatik duhej të priteshin në kufi dhe të përcillen gjatë tërë rrugës. Atyre duhej siguruar fjetje dhe ushqim dhe nuk guxohej të fyhen madje edhe nëse i takonin shteteve armike. Atyre u jepeshin detyra publike, por edhe sekrete, si p.sh. të marrin vesh për gjendjen e rrugëve, për burimet e ujit, për mundësitë e kalimit të ushtrisë, për gjendjen, numrin dhe pajisjen e ushtrisë, për gjendjen ekonomike për cilësitë e sundimtarit, për aftësitë e komandantëve etj.17
Përfaqësuesit diplomatik zgjidheshin më shumë kujdes, kurse si kriter ishin kualitetet personale. Ata duhej të ishin të ndershëm dhe inteligjent, trima, të durueshëm, të kishin pamje të bukur, të ishin njohës të mirë të vendit ku dërgoheshin etj. Emisarët e parë zgjidheshin nga radha e atyre që të parët kishin pranuar fenë islame ose kishin marrë pjesë në luftën e Bedrit.18 Ata sillnin dhurata për udhëheqësit e shtetit ku shkonin, por edhe u jepeshin dhurata.
Traktatet
E drejta islame përmban shumë dispozita që kanë të bëjnë me lidhjen, kohëzgjatjen, plotësimin, garantimin, denoncimin, suspendimin etj. të traktateve. Sidomos vend i rëndësishëm i kushtohet përmbushjes së fjalës së dhënë, që kishte rëndësi në të drejtën e brendshme, por njësoj edhe në marrëdhënie ndërkombëtare. Kur’ani shprehimisht thotë se “All-llahu nuk i do ata që se mbajnë fjalën.” (8:50), si dhe se më të këqijtë te Zoti janë “Ata me të cilët ti marrëveshje lidhe, e ata çdo herë, pa frikë nga pasojat, e shkelin marrëveshjen e tyre.” (8:55,56)
Marrëveshja duhet respektuar edhe kur lidhej me jomuslimanë. Kur’ani (9:7) urdhëron që edhe “marrëveshjet që janë lidhur me idhujtarë te Tempulli i shenjtë” duhet respektuar dhe përmbushur, përderisa edhe pala tjetër i përmbahet marrëveshjes. Kur’ani lejon denoncimin e marrëveshjes, por kjo mund të bëhet vetëm nëse njëra palë e then besën (8:58) ose e shkel betimin (9:12).
Për të siguruar përmbushjen e marrëveshjeve praktikohej shkëmbimi i pengjeve. Palët e marrëveshjes merreshin vesh që, nëse njëra palë vranë pengjet, edhe pala tjetër mund t’i vriste. Në praktikë ka ndodhur që pala muslimane është rezervuar që t’i vrajë pengjet, edhe përkundër asaj se kishte të drejtë, ngase juristët muslimanë konsideronin se Kur’ani ndalon vrasjen e një personi për krimin e personit tjetër.19 Pas lidhjes së marrëveshjes, kërkohej që atë me betim ta vërtetojnë sundimtari, fëmijët e tij dhe bashkëpunëtorët e tij më të ngushtë.20 Natyrisht, si e drejtë e bazuar në religjion, e drejta islame kërkonte përmbushjen (plotësimin) e përpiktë të marrëveshjeve. Nëse kjo s’ishte rast, atëherë mbi ata që e shkelnin marrëveshjen binte mallkimi i All-llahut, melekëve dhe gjithë njerëzve.21 Kur’ani e lejonte luftën kundër atyre që shkelin zotimet e veta (9:13).
- Fund -
Fusnotat:
1. Pikëpamja Islame për njeriun dhe gjakimin e tij për paqe, “Ditura Islame”, Nr. 70, 1995, f. 14.
2. Jakub Memiç, op. cit., f. 50, 401 (hadithi Nr. 195, 1868); Kështu fliste Muhammedi a.s. 1, Prishtinë, 1994, f. 207; Sahihu ‑ L ‑ Buhari, Buharijeva zbirka hadisa, Knjiga IV, Sarajevo, 1991, f. 195.
3. Georg Stadtmuller, op.cit, f. 58.
4. Hamadur Rahman, Drejtësia e fundit, Takvimi 1412/13, Prishtinë, 1992, f. 117.
5. Mahmud Al ‑ Mahbud, Doracak i së drejtës së luftës, hartuar nga viti 1280. Cituar nga Georg Stadtmuller, op. cit., f. 58; Abdulhamid Mahmud Tuhmaz, Hanefijski Fikh, Knjiga 3, Sarajevo 2004, f. 51-56; Muhammed Hamidullah, Muhammed A. S., Knjiga II, f. 242.
6. Muhammed Hamidullah, Muhammed A. S. Knjiga I, Sarajevo, 1990, f. 79, 227; Knjiga II, f. 213 ‑ 214.
7. Sahihu‑L‑Buhari, op. cit., f. 322.
8. Georg Stadtmuller, op. cit. f. 58.
9. Jakub Memiç, op. cit., f. 394 (hadithi Nr. 1828;) Kështu fliste Muhammedi a.s. 1, f. 210; Sahihu‑L‑Buhari, op. cit., f. 187.
10 Osman Nuri Hadzic, Muhammed A. S. i Kur’an, Osvrt na historiju islamske kulture, Zagreb, 1987, f.186.
11. Ibid., f. 186.
12. George Stsdtmuller, op. cit., f. 59.
13. Jakub Memic, op. cit., f. 57, 89, 257, 300, 409 (hadithi Nr. 232, 388, 1111, 1311, 1915; Sahihu‑L‑Buhari, op cit., f. 183, 276, 282 (fusnota 33); Muhammed Hamidullah, Muhammed A. S. Knjiga I, f. 196‑197, Knjiga II, f. 245‑246.
14. Sahihu‑L‑Buhari, op.cit., f. 102, 103, 104.
15. Muhammed Hamidullah, Muhammed A. S. Knjiga II, f. 244.
16. Muhammed Hamidullah, Uvod u Islam, Sarajevo, 1982, f.125,184.
17. Historija diplomacije (U redakciji akad. V.P. Potemkina), Prvi svezak. Zagreb, 1951, f. 90.
18. Mr. Qemajl Morina, diplomacia Islame në dritën e mesazheve të Pejgamberit a.s., “Dituria Islame”, Nr.60, 1994, f.7.
19. Muhammed Hamidullah, Uvod u Islam, f. 126.
20. Historija diplomacije, Prvi svezak, Zagreb, 1951, f. 90.
21. Sahihu‑L‑Buhari, op. cit., f. 318.
Shfletuesi i Kur'anit
Lajme