Zeri Islam

Mendova se Azia Qendrore  ishte vendi ku duhej të isha. Libri i Gunnar Jarring më ka hapur derën për në botën mahnitëse nëpër të cilën ky burrë me shumë talente kishte udhëtuar. Por ndërsa unë i lexoja me devotshmëri dhe ëndërroja të shkoja aty ku ai kishte qenë, kurrë nuk ëndërroja se do të mund të ndaja me Gunnar Jarringun veçantinë e të qënit i zgjedhur në Anëtarësinë Korrespondente të Shoqërisë së Gjuhës Turke në fillimvitet e 1950tës, e aq më pak që një ditë do të mund të kisha nderin të ftohesha per të dhënë Leksionin Jarring. Jam krejtësisht i ndërgegjshëm per madhështinë e kontibutit që i është bërë studimeve turke nga akademikë suedezë, e jo më pak nga anëtarët e Institutit Suedez të Kërkimeve në Stamboll dhe jam krenar që t’ja dedikoj këtë leksion njërit nga shkollarëve më të mëdhenj të tyre.

Unë jam shkollar i “kullës së fildishtë”, jo kërkues fushe. Pavarësisht tërheqjes me Turkestanin lindor, kismeti për mua ka qenë që për më të shumtën e karrierës time, interesi im kryesor të jetë gjuha e Turqisë. Në ndonjë rast kam dhënë edhe mësim në gjuhën chaghatay. I kam dhënë për një vit një klase ku kisha një student që dëshironte të lexonte Baburnamenë në origjinal pasi ishte shkruar nga Baburi, perandori i parë Moghul, i cili ishte një nga paraardhësit e tij.

Leksioni im në këtë mbrëmje merret me reformën e gjuhës turke. Librit tim që prezantoj i kam dhënë nëntitullin “Një Sukses Katastrofik”. Megjithëse reforma nuk ka qenë kaq drastike në efektin e saj mbi gjuhën e folur, ajo ka bërë gjithçka që eshtë shkruajtur pëpara fillimviteve 1930 por sot këto gjëra nuk dihen dhe janë harruar nga gjenerata e re. Reforma, në mënyrë të pamohueshme ka qenë një sukses pasi reformatoret ja arritën qellimitë të tyre të pastrimit etnik të gjuhës; largimin (heqjen) e elementeve jo-turke në gjuhën e tyre në atë mënyrë që e shndërruan aq shumë gjatë shekullit të fundit sa ajo nuk kishte arritur në shtatë shekujt e mëparshem. Për këto arsye shpresoj që të jem i aftë t’ju tregoj përse e quaj këtë process një sukses katastrofik.

Fundi i Perandorisë Otomane erdhi në vitin 1922. Por gjuha e saj administrative dhe letrare, turqishtja osmane, e vetmja gjuhë që i është afruar ndonjëherë anglishtes për sa i përket gjërësisë së fjalorit, nuk u bë gjuhë e vdekur deri në mesin e shekullit të njëzetë. Në zemër ajo ishte turqisht; kjo do të thotë që morfologjia dhe sintaksa e saj ishin turke, edhe pse Hagopian u ndje i detyruar që librit të tij “E Folura dhe Gramatika e Turqishtes Osmane” të botuar ne 1907, ti kushtonte 40% të gramatikës së fjalorit gjuhës arabe dhe persiane. Arsyeja ishte se osmanishtja kishte huazuar shumë forma gjuhësie nga këto dy gjuhë. Kishte huazuar shumësin nga persishtja dhe arabishja. Nga arabishja kishte huazuar sëmundjen gjuhësore të njohur si seksualizëm gramatikor. Për më tepër, ndajfoljet turke vendosen përpara emrave, por në arabisht dhe persisht ato vinë pas. Persishtja i vendos një i emrit dhe kualifikuesit të tij, dhe të dy këto rregulla ishin adaptuar në osmanisht. Emri osman i Portës së Lartë, zyrat qendrore të qeverisë së sulltanit, shqiptoheshin në këtë mënyrë B(a)b-i-Ali, ku kemi dy fjalë arabe që do të thonë portë dhe lartë, të bashkurara nga persishtja i.

Por osmanët nuk ndaluan me kaq; ata nuk huazuan vetëm fjalë por edhe koncepte të reja. Edhe një fjalë kaq e thjeshtë si odë-zjarr, doli jashtë përdorimit; mbijetoi në poezi deri në fillimet e shekullit të njëzetë por vështirë se u përdor në prozë për katër qind vite. Vendi i saj u morr nga fjala perse ates. Fjala turke sin apo sinle, që do të thotë varr, e gjetur në poezinë popullore që nga shekulli i trembëdhjetë deri në të njëzetin dhe akoma gjërësisht e përdorur në Anadoll ishte zëvëndësuar në prozë që prej një kohe të gjatë nga fjala arabisht mezar. Një fjalor i shekullit të shtatëmbë dhjetë, Gami’ al-Faris, thotë se disa njerëz përdornin sinle vetëm kur i referoheshin varrit të një kafiri, një jo-muslimani; ndërsa një musliman varrosej në një mezar.

Në poezinë klasike turke gjejmë vargje ku e vetmja shenjë që ato ishin shkruar nga një turk është dukja e një –dir-ëkshtë apo e një idi-ishte. E njëjta është e vërtetë edhe për prozën klasike. Kjo përzierje e turqishtes, arabishtes dhe persishtes nuk kuptohej nga shumica e subjekteve të dinastisë osmane, jo vetëm nga arabët, grekët dhe shumë popuj të tjerë, por dhe nga turqit.

Me përhapjen e gazetarisë në gjysmën e dytë të shekullit të nëntëmbëdhjetë, shkrimtarë, redaktorë dhe botues kuptuan se nëse dëshironin të fitonin lexues për revistat dhe gazetat e reja duhej të thjeshtonin gjuhën e shkruar duke braktisur ndërtimet gramatikore të arabishtes dhe persishtes. Persona të cilët ishin mësuar ti quanin shkencat natyrore ulum-I tabiiye filluan të shohin se nuk kishte ndonjë të keqe nëse përdornin shumësin turk ilimler në vend të shumësit arab ulum, duke hequr “i”-në perse dhe fundin femëror arabisht të mbiemrit dhe duke vendosur mbiemrin në fillim: tabii ilimler. Fjalët ishin akoma arabisht sepse ato ishin të vetmet fjalë të fjalorëve në përdorim të shumicës së atyre që prodhonin dhe lexonin gazeta dhe revista.

Poeti Mehme Akif shkruante në 1910: “Raportet e krimeve në gazeta janë të shprehura në një gjusë kaq të pakuptueshme saqë njerëzit e zakonshëm i dëgjojnë ato si të ishin formula fetare. Është qesharake të shkruash – Plackitës të cilët kryen në errësirë një hyrje oportuniste në ambjentet shtëpiake të Mehmet Beut grabitën tapete të shtrenjta tetë në numër – kur ajo që kërkon të thuash është – Hajdutët hynë natën në shtëpinë e Mehmet Beut dhe vodhën tetë rrugica të shtrenjta. Konceptet që dëshirojmë të kuptohen nga njerëzit e thjeshtë duhet të shprehen në gjuhën e përdorur nga njerëzit e thjeshtë.” Por vite do të kalonin përpara se kjo të ndodhte.

Megjithëse Mehmet Akif nuk ishte i vetën në opinionin e tij, u deshën energjitë pa kufi të Kemal Ataturkut dhe autoriteti i tij si president i republikës, për të filluar pastrimin etnik të gjuhës. Në 1928 ai solli ndryshimin e alfabetit nga arabo-persian në latin. Dy vite më vonë ai shkroi hyrjen e një libri rreth historisë dhe potencialit të gjuhës në të cilin përfshinte këto fjalë fatcaktuese: “Kombi turk, i cili di si të mbrojë territorin dhe pavarësinë e tij sublime, duhet po ashtu të çlirojë gjuhën nga zgjedha e gjuhëve të huaja”. Kjo fjali është cituar në çdo libër që është shkruar për reformën e gjuhës. Fatkeqësisht, pak vëmëndje i është kushtuar fjalisë që vinte para saj: “Turqishtja është një nga gjuhët më të pasura; ka nevojë vetëm që të përdoret me diferencim”. Ai mendonte se do të ishte e mundur të gjeheshin apo ndërtoheshin equivalent turke për të gjitha fjalët arabe apo persiane dhe në fakt, zbatoi atë që predikonte. Ai diktoi një listë subjektesh të cilat kërkonte që të adresoheshin nga historianët. Një nga ato ishte Beseriyet mense ye mebdei – Burimi dhe origjina e njerëzimit, ku të katër fjalët kishin origjinë arabe. Kur dorëshkrimi iu soll Ataturkit ai shtoi këtë rregullim për insanlarin nereden ye nasil geldikleri – Nga kanë ardhur njerëzit dhe si erdhën – tre nga pesë fjalët dhe gjithë gramatike e kthyer në turqisht. Dy fjalët e tjera, insan – njeri, dhe ve – edhe, prej kohësh ishin natyralizuar dhe i kanë mbijetuar reformës së gjuhës.

Për të kuptuar kursin e ndryshimit të gjuhës turke ne duhet të kuptojmë se gjuha ishte hobi i parë i Ataturkut; ndërsa tjetri ishte historia. Megjithatë, pasioni i tij për etimologjinë, ishte më tepër ai i një entuziasti se sa i një shkencëtari. Mes fjalëve që ai ofroi ishte edhe derivimi i zgjuar i asker – ushtar (nëpërmjet arabishtes nga latinishtja exercitus) nga fjala turke asik – përfitim dhe er – burrë, për shembull një burrë që është me vlerë (pasuri) për vendin e tij. Atij i atribuohen, ndoshta padrejtësisht, etimologjitë turke për dy vende në Amerikë,Niagara, e cila shpjegohet si Ne yaygara! – Cfarë turbullire! dhe Amazon nga Ama uzun! – Por është i gjatë! Është fatkeqësi që megjithëse nuk pëlqente asgjë tjetër më shumë se një argument të mirë, asnjë nga ata që i rrinin afër nuk i thanë kurrë “Shumë zbavitëse si një lojë pas-darke, Pasha, por ne nuk duhet ta marrim shumë seriozisht, apo jo?” në të kundërt, ata luajtën të njëjtën lojë. Duke qenë se kjo ndodhte kohë para epokës së korrektesës politike, presidenti i Shoqatës së Gjuhës, të cilën Ataturku e themeloi në 1932, deklaroi se origjina e fjalës perëndimore akademi ishte fjala turke ak adam: ak – i bardhë dhe adam – burrë (një fjalë arabe). Një artikull anonim në revistën e shoqatës shpjegonte – “fjala e vjetër okan” është emri i një perëndie, që do të thotë madhështore, e lavdishme. Sidoqoftë, fjala okan nuk ekzistonte – fjala që mund të ketë pasur në mendje shkrimtari mund të ketë qenë ugan dhe kuptimi i saj nuk është as madhështore, as i lavdishëm por i plotfuqishëm. Por, akoma më keq, ai shkruante më tej se okan ishte sinonimi per okyanus – oqean, fjalë e huazur nga greqishtja nëpërmjet arabishtes.

Shoqata porosiste tre metoda per prodhimin e fjalëve të nevojshmë për ta bërë turqishten të pavarur nga fjalët e huaja: eksplorimin e burime të gjuhës së folur, mbledhjen e fjalëve të gjetura në tekstet e vjetra, dhe, nëse do të ishte e nevojshme, krijimin e fjalëve të reja nga rrënjët dhe prapashtesat ekzistuese.

Në Tetor të 1932shit mbledhja e fjalëve filloi. Çdo guvernator province drejtonte nje komitet mbledhjesh me detyrën për organizimin e mbledhjes së fjalëve në përdorim mes njerëzve. Brenda një viti mbi 35,000 fjalë të tilla ishin regjistruar. Ndërkohë, akademikët kishin krehur tej për tej fjalorët e gjuhëve turke dhe më shumë se 150 tekste në kërkim të fjalëve që kishin dalë nga përdorimi apo që nuk ishin përdorur kurrë në Turqi – të gjitha këto arrinin në total përafërsisht 90,000. Në 1934 rezultatet e të dy aktiviteteve u publikuan në një libër të quajtur Tarama Dergisi – Përmbledhje e Kërkimit. Megjithëse përpiluesit me ndërgjegje kishin vendosur pikëpyetje ndaj disa fjalëve për të cilat ata nuk ishin të sigurtë, entuziastët nuk u ndjenë të ndaluar të përdornin çdo fjalë të gjetur në të dhe për një farë kohe rezultati ishte kaos. Nëse dëshironit të shprehnit fjalën stilolaps pa përdorur fjalën e zakonshme kalem, një huazim nga arabishtja, mund të kërkonit kalem dhe të bënit zgjdhjen tuaj mes yagus, oryazgac apo cizgic, apo kavri ose kamis ose vuvus. Për akil – inteligjencë kishte 26 ekuivalentë që nga an, tek, zerey. Për hediye – dhuratë mund të zgjidhnit favoritin tuaj nga një listë prej 77 fjalësh. Ajo që u zgjodh eventualisht ishte armagan, jo një fjalë turke në fakt, por huazim i vjetër nga persishtja.

Gazetarët shkruanin artikujt e tyre në osmanisht, pastaj ia kalonin ato një ikamexhiu, i cili bënte zëvendësimet e duhura. Ikamexhiu hapte kopjen e tij të Tarama Dergisit dhe zëvendësonte fjalët osmanisht me çfarëdo ekuivalenti që ai zgjidhte nga libri. Në të njëjtën kohë, në zyrën e një tjetër gazete, një tjetër ikamexhi mund të zgjidhte ekuivalentë të ndryshëm për të njëjtat fjalë osmane.

Në këtë pikë Ataturku vendosi se reforma kishte hyrë një rrugë pa krye dhe kursi i arsyeshëm për tu ndjekur ishte ruajtja në gjuhë i të gjitha fjalëve të huaja që ishin në përdorim të gjërë dhe për të cilat nuk mund të gjendej sinonim në turqisht, dhe për sa kohë që ato mund të pajiseshin me një etimologji turke. Të inkurajuar nga kjo, të gjithë fillan provat.

Ata të cilët në vend që të shpiknin etimologji, u përpoqën me ndershmëri të gjenin zëvendësime të pastra turke për të gjitha ato fjalë fatkeqe arabe dhe perse, bënë disa gabime të tmerrshme. Për shembull, për fjalën arabe maarif – edukim, nuk kishte ekuivalent turk. Reformatorët prodhuan egitim për të cilën thonin se ishte një emër i prejardhur nga folja e lashtë egitimek – për të edukuar. Por, nuk kishte pasur kurrë një folje egitimek dhe, nëse do ta falni paradoksin, nuk do të thoshte – të edukosh: ishte një keqlexim i foljes së vjetër igidimek – të ushqesh (njerëz ose kafshë), por kjo nuk e ndaloi fjalën egitim që të bëhet fjala modern tuke për edukim. Për milet – komb, kërkuesit kishin gjetur tetë mundësi mes të cilave uluþ dhe ulus – dhe ata zgjodhën ulus-in e gabuar. Uluþ ishte një fjalë e pastër turke, megjithëse nuk do të thoshte komb por atdhe. Mongolët pasi e huazuan i dhanë shqiptimin ulus si dhe një kuptim të ri, perandori ose popull. Nga shekulli i katërmbëdhjetë turqit e kishin re-huazuar në formën mongole ulus të cilën e përdorën deri në shekullin e shtatëmbëdhjetë dhe e përdorin përsëri sot. Reformatorët nuk gjenin dot një praprashtesë turke për të zëvendësuar prapashtesën e mbiemrave –I si në milli – kombëtar, ndaj vendosën të huazojnë prapashtesat franceze –el apo –al si në culturel dhe principal, dhe e zëvendësuan milli – kombëtar me ulusal. Pasi zgjodhën për kombëtar një fjalë gjysëm mongole gjysëm franceze, reformatorët mund të pretendonin të paktën se nuk ishin shovinistë.

Sidoqoftë, emri i Librarisë Kombëtare të Turqisë është akoma Milli Kutuphane, e cila është pjesërisht arabisht dhe pjesërisht persisht. Unë një herë e pata pyetur drejtorin e librarisë se si i kishte shpëtuar ajo emërtimit Ulusal Kitaplik. Me një buzëqeshje të lumtur ai më shpjegoi se emri Milli Kutuphane ishte shkruar në ligjin që themelonte librarinë – dhe reformatorët nuk e kishin vënë re dhe, inshallah, deo volente (dashtë Allahu sh.p.) askush nuk do të mundej kurrë.

Shumë nga neologjizmat u ndërtuan në mënyrë korrekte nga rrënjë dhe prapashtesa turke, si për shembull altyapi – nën-ndërtesë, e cila zëvendësoi frëngjishten enfrastruktur po ashtu si kazi – gërmim dhe çagriþim – shoqërim idesh, të cilat zëvendësuan arabishten hafriyat dhe teday respektivisht. Shumë më tepër neologjisma, sidoqoftë, nuk u ndërtuan korrektësisht.

Ju mund të thoni se nuk ka arsye që reforma të quhet katastrofë. Në fund të fundit, çdo gjuhë është një grup konventash dhe shumica e njerëzve as nuk i dinë as nuk duan t’ja dinë për origjinën e fjalëve që përdorin. Ata nuk janë të interesuan nëse një fjalë ka qenë gjithmonë pjesë e gjuhës së tyre apo është shtuar kohët e fundit nga Shoqata e Gjuhës apo ndonjë akademi. Por unë po flas këtu për turqit e edukuar të cilët e dinë saktë se cilën fjalë duan por hezitojnë ta përdorin atë sepse është e dalë mode apo nuk është zëvendësuar nga ndonjë risi. Ose është zëvendësuar nga ndonjë prej risive të shumta që u shpikën në mënyrë arbitrale. Kështu ata përdorin fjalë frënge apo angleze në vend të tyre. Një turk, sidoqoftë, nuk ka nevojë të jetë një akademik profesionist për të gjetur të paktën disa nga shpikjet si torturuese dhe nuk mundet të durojë as ti dëgjojë ato e jo më ti thotë.

Një shembull: reformatorët e kthyen fjalën neden, në ne? – cfare?, në një emër që do të thotë shkak duke zëvendësuar fjalën arabe sebep. Ky emër i ri është unik në pasjen e një rrase rrjedhore të cilën asnjë turk që ka një farë ndjenje për gjuhën do ta përdorte. Shprehja e vjetër për “për këtë arsye” ishte “bu sebepten”, që fjalë për fjalë do të thotë “nga ky shkak”. Pak turq mund ta detyrojnë veten e tyre të thonë “bu nedenden” që fjalë për fjalë do të thotë “ nga kjo nga –cfarë”. Por ashtu ata nuk pëlqejnë as alternativën bu neden nedeniye – nga kjo nga cfarë është cfarë, kështu që vazhdojnë të përdorin osmanishten bu sebepten.

Supozimi për ndërrimin e fjalorit ishte se kuptimi i risive të ndërtuara nga rrënjë dhe prapashtesa turke, jo si fjalët otomane, do të ishte lehtësisht i kuptueshëm për këdo. Ndërsa një turk mund të mos e dijë arabishten mefhum – koncept, ai mund ta kuptojë menjëherë kavram, e prodhuar nga kavramak – të kapësh (kuptosh sh.p.). Vërtet ai mundet ta bëjë këtë, përveçse nëse do të ishte nga rajonet e shumta të Anadollit ku kjo fjalë do të thotë shumë (ose plot. shp.) Dhe kur prapashtesa është vetë një risi ai do të ndjehej edhe më keq, veçanërisht nëse do të koincidonte në formë me një fjalë të njohur. Mes shpikjeve të Ataturkut për gjuhën e gjeometrisë, rreth të cilave do të them dicka më shumë, ishin zëvendësimet e emrave arabë të figurave të thjeshta – trekëndësh, pentagon etj. Ai i shtoi numeralëve të duhur një prapatesë të saposhpikur – gen. Reformatorët më të zellshëm do t’ju tregonin se origjina e tij është turke por në fakt ishte prapashtesa – gon e pentagon dhe hekzagon që u ndryshua në –gen sepse si rregull zanorja o nuk ndodh në rrokjet e fundit. Sidoqoftë, fjala për trekëndësh u bë üçgen. Në teori çdokush mund ta kuptojë se ka të bëjë me treshin dhe do ta kuptonte shpejt nga konteksti se do të thoshte trekëndësh. Por reformatorët duhej ta kishin ditur se – gen ishte pjesë e fjalorit të çdo bujku në Anadoll për të cilin üçgen mund të kishte vetëm kuptimin “tre ara ugar”. Konsideroni neologjizmën özek, zëvendësimi zyrtar i arabishtes merkez – qendër. Një fshatar nga zonat e Spartës nuk do të kishtë vështirësi me të sepse ishte pikërisht aty vendi ku mbledhësit e kishin gjetur. Por megjithatë, për shumicën e anadollasve të tjerë, do të thoshte vetëm boshti i një karroce me qe. Një banor qyteti, duke ditur shtesat öz – e vetja dhe ek-pullë, nuk do ta merrte dot kurrë me mend kuptimin.

Këto janë gabime tipike të bëra nga reformatorët. Një tjetër ishte varfëria që i shkaktuan gjuhën për shkak të eleminimit të shumë fjalëve arabe dhe perse për të cilat nuk kishte ekuivalentë turke dhe për të cilat ata as nuk u munduan që të ndërtonin ekuivalentë nga rrënjët dhe prapashtesat turke. Burimet e jashtëzakonshme të turqishtes osmane ishin në dispozicion të tyre. Ata nuk kishin nevojë të përjetësonin gjithë fjalorin e bollshëm sepse ishin të lirë të zgjidhnin, por me qëllim zgjodhën që të hedhin matanë trashëgiminë e tyre.

Otomanët kishin fjalë të veçanta që shprehnin konceptet e deklarimit, pohimit në mënyrë të vendosur, vënies në dukje, dhënies paralajmërim (në anglisht fjala është hint – jap paralajmërim tërthorazi, jo drejtpërdrejt. shp.) dhe të tjera kuptime të ngjashme. Për të shprehur të gjitha këto ndjenja turqit modern duhet që të kënaqen me anlatmak – të tregosh dhe söylemek – të thuash dhe bildirmek – të informosh, së bashku me ndajfoljet e duhura për tu dhënë nuancë. Kështu për dhënie paralajmërim nëse ata dëshirojnë të mënjanojnë apo nuk dinë fjalën e vjetër “ima”, atyre i duhet të thonë – üstü kapalý söylemek – të thuash në mënyrë të mbuluar, apo – dolayli anlatmak – të thuash në mënyrë indirekte.

Unë kam përmendur edhe një gjynah tjetër të reformatorëve të cilët kur nuk mund të gjenin apo ndërtonin ekuivalentë të vërtetë turke për fjalët e huaja që dëshironin të përjashtonin nga gjuha, atëherë shpiknin një të tillë. Në Kongresin e Gjashtë të Gjuhës në 1949, ndodhi një incident i cili nuk shfaqet në publikimin e punimeve. Dikush pyeti se cfarë rregullash qeverisnin formimin e termave të rinj teknikë. Një heshtje e turpëruar u thye më në fund nga kryetari i Komisionit të Etimologjisë dhe Linguistikës i cili tha: “Miqtë e mi! Ne nuk kemi asnjë rregull apo ndonjë gjë që i ngjan një rregulli. Ne i kemi shpikur ato ndërsa përparonim!”

Kjo ishte as më shumë as më pak por e vërteta. Si zëvendësim i pastër turk për arabishten hayal – imazh, ata prodhuan “imge” me pretendimin se ishte nga tuqishtja e vjetër im-fjalëkalim, me prapashtesën që gjejmë për shembull në fjalën çekirge – karkalec dhe süpurge – fshesë. Lidhja me “fjalëkalim” dhe “imazh” mund të duket pa themel, por mjafton që dikush të shqiptojë fjalën angleze dhe franceze image për të parë etimologjinë e vërtetë.

Fjala e vjetër për civilizim ishte medeniyet. Ishte një fjalë e prejardhur nga arabishtja, megjithëse ai që bëri huazimin ishte një turk i shekullit të nëntëmbëdhjetë dhe arabët e huazuan më pas nga turqit. Zëvendësimi i gjetur për të ishte uygalirk, një shpikje arbitrare e bazuar në emrin Uyghur (Ujgur), një popull i cili themeloi një qytetërim të avancuar në Turkistanin lindor në shekujt e dhjetë dhe dymbëdhjetë. Kështu ka shumë më pak pretendim për të qenë turqishte e pastër se sa ka medeniyet e cila akoma e ruan pozitën gjuhësore.

Dikur bëra një eksperiment të vogël me dy fjalë. Gjatë afrimit nga veriu për në Izmir mund të dallohen tabelat që lexojnë Yayaya Saygi Uygarlýktýr – Respekti për Këmbësorin është Qytetari. Unë pyeta dy taksistë të sjellshëm për kuptimin e uygarlik dhe pasi u konsultuan shkurtimisht ata ishin të një mendje se uygar kishte të njëjtin kuptim me fjalën moderne çaðdaþ – bashkëkohor. Doli pra në pah se ata nuk e shoqëronin uygarlik me medeniyet të cilën të dy e dinin – megjithëse unë nuk desha tu provoj durimin duke i pyetur që ta përkufizonin atë. Jam i sigurtë se Gunnar Jarring do të kishte pasur kurajon ta kishte ndjekur hetimin deri në fund. Por eksperimenti im i vogël mbështet pikëpamjen e një mikut tim turk të cilit unë i tregova për të – se nuanca kuptimore po krijohen mes fjalëve të vjetra dhe zëvendësimeve të tyre. As ai vetë nuk e ndjente se uygarlik dhe medeniyet ishin sinonime me njëra-tjetrën. Nëse do të ishte duke folur për nje civilizim të vecantë apo për historinë e civilizimit ai do të përdortë medeniyet. Uygarlik, në anën tjetër, i përconte atij dicka më dinamike – bashkëkohëre, të fuqishme dhe progresive.

Ka dy pyetje që duhet të bëjmë për reformën. E para është – “A e ka liruar gjuhën nga zgjedha e gjuhëve të huaja?” Përgjigja është po, shumica e fjalorit të shkrimtarëve të rinj është ajo e turqishtes së re. Pyetja e dytë është – “A e ka eleminuar boshllëkun mes gjuhës së intelektualëve dhe gjuhës së popullit?” Përgjigja është jo. Është e natyrshmë që duhet të ketë një ndarje mes gjuhës së intelektualëve dhe gjuhës së popullit sepse intelektualët kanë nevojë për më shumë fjalë se sa jo-intelektualëst. Askush nuk pret ndonjëherë që intelektualët të ndalojnë së foluri për kritikën letrare apo baktereologjinë apo cilido qoftë interesi i tyre i veçante. Shpresa ishte se ata do të linin përdorimin e fjalëve osmane për konceptet e përditshme. Ata nuk do të thonin, fjala bie, vendbanim kur duan të thonë shtëpi ose unë do të thonë persiatje në vend se do ta mendoj. Dhe ata nuk e bëjnë këtë. Gjuha e intelektualëve nuk është më e mbushur me fjalë osmane por është plot me të ashtuquajturat neologjizma të pastra turke – shumë pak nga të cilat kanë hyrë në gjuhën e popullit, shumica e të cilëve nuk janë lexues të mëdhenj. Gjuha e popullit, megjithëse jo plot me fjalë osmane akoma ruan shumë nga ajo që intelektualët kanë braktisur. Reforma vështirë se ka ndryshuar zakonet folëse të jo-intelektualëve. Gjuha e folur sot nga fshatari, dyqanxhiu dhe zanatçinjtë e vegjël nuk është shumë e ndryshme nga ajo e folur nga gjyshërit e tyre.

Për të ndryshuar, më lejoni të them një fjalë rreth një aspekti të reformës të cilin e shoh si krejtësisht të admirueshëm: termat teknikë të shkencës. Deri në 1937 fëmijët e moshës shkollore në Turqi mësonin akoma gjeometri me terma teknikë osmanë. Këndi i drejtë ishte zviye-i kaime, dy fjalë arabe të bashkuara nga persishtja –i. Tani quhet dik açý, një përkthim i drejtpërdrejtë i arabishtes. Ndryshimi filloi në dimrin e 1936/37, kur Ataturku shkroi një libër të vogël mbi elementet e gjeometrisë i cili u publikua anonimisht. Në të ai vuri në punë shumicën e termave që tani përdoren rregullisht, shumë nga ato shpikje të tijat.

Të gjithë ne na kujtohet formula që kemi mësuar në shkollë: Sipërfaqja e trekëndëshit është e barabartë me gjatësinë e bazës të shumëzuar me gjysmën e lartësisë…

Në turqishten e parareformës ishte:

Bir müsellesin mesaha-i sathiyesi, kaidesinin irtifaýna hâsýl-ý zarbinin nýsfýna müsavidir.

Tani është:

Bir üçgenin yüzölçü tabanýnýn yüksekliðine çarpýmýnýn yansýna eþittir.

Me të vërtetë dy gjuhë – gjithcka që kanë të përbashkët është artikulli i pacaktuar bir në fillim dhe prapashtesa –dir në fund. Por vetëm një konservativ fanatik do ngulmonte për ti emërtuar këndet e brendshëm përballë me fjalën 16 rrokëshe zaviyetan-i matekabiletan-i dahiletan në vend të pesë rrokjeve të içters açýlar.

Terma të ri teknikë janë krijuar për degë të tjera të shkencës, megjithëse jo të gjithë praktikuesit e tyre i përdorin ato. Sigurisht doktorët preferojnë anglishten apo frëngjishten. Për t’ju kthyer fjalëve jo-teknike, e vërteta e trishtuar është se një shumicë e madhe e tyre u krijuan nga njerëz që s’kishin asnjë lloj kualifikimi për punën, një kategori që përfshinte jo pak ekspertë të Shoqatës. Individi që prodhoi numrin më të madh të fjalëve nuk pretendoi të jetë një ekspert i gjuhës. Ai ishte Nurullah Ataç – një shkrimtar popullor rreth letërsisë i cili me gëzim pranoi, “Injoranca ime është e pafund dhe në moshën timë nuk mund të zhduket.” Kurdo që ai fuste një neologjizëm në ndonjë nga artikujt e tij, shtonte në kllapa fjalën të cilën zëvendësonte, por pa u munduar të shpjegojë apo justifikojë shpikjen e tij. Kontributet e tij për turqishten e re numërohen në disa qindra, shumica e tyre në përdorim të rregullt, të tilla si yanit – përgjigje, örneðin – për shembull dhe sorun – problem.

Disa të përkushtuar të reformës do t’ju shihnin në sy dhe do të betoheshin se adaptime të tilla të qarta të fjalëve perëndimore si okul për shkollë (school anglisht. shp.)- genel për e përgjithshme (general anglisht. shp.) – dhe terim për term teknik janë të një origjine të pastër turke. Ata shprehin të njëjtin pretendim për süre – zgjatje, një lloj përbindëshi Frankensteinian babai i të cilit ishte fjala turke sürmek – të vazhdosh dhe mamaja e të cilit ishte durée – frëngjisht për zgjatje.

Më lejoni të përmbledh katër arsyet e mija për ta quajtur reformën katastrofike. (1) Reformatorët nuk e mbyllën dallimin mes gjuhës së intelektualëve dhe jo-intelektualëve – ajo cfarë ata bënë ishte krijimi i një ndarje të re. (2) Ata e varfëruan gjuhën duke dështuar në prodhimin e zëvendësueve turkë për gjithe fjalët arabe dhe persianë të cilat ja dorëzuan harresës. Kjo humbje preku çdo turk i cili tani, në të folur apo të shkruar, kërkon fjalën që shpreh ndjenjat por nuk i gjen ato, sepse gjuha turke është aq e vdekur sa gjuha etruske dhe nuk është zëvendësuar. (3) Shumë nga zëvendësimet që u prodhuan janë larg nga të qënit turqishte e pastër. (4) Shumica e turqve nën moshën 50 vjecare janë të ndarë nga shkrimet e viteve 1920 dhe 1930, një nga periudhat më të mëdha të literaturës së tyre moderne. “Përkthimet në Turqishten Moderne” që mund të shikoni në dyqanet e librave as që mund ti afrohen origjinalëve.

Ja ku është një pjesë e shkëputur nga letra e një lexuesi për gazetën Cumhuriyet në 1995: “Unë po përkoja nja nga librat e Yakup Kadriut. Nuk e gjeta dot gjëkundi. E pyeta botuesin që kishte rishtypur shumë nga librat e tij pse nuk e kishte rishtypur atë. Ai mu përgjigj, ‘Nuk kemi mundur të gjejmë askënd që ta përkthejë në turqisht.” Me sa duket një libër i shtypur në vitet 1930, të cilin unë e kam lexuar kur isha djalë shkolle, sot duhet ripërkthyer në turqisht! A thua vallë Yakup Kadriu e shkroi në kinezce, pyes veten sot? Për më tepër, askush nuk mund të gjendet që të kuptojë atë turqishte dhe ta kthejë pas. Shkruesi i asaj letre nuk ishte i vetëm – të gjithë përveç njërit nga shokët e mi të shumtë turq që më furnizuan me materiale për librin tim më thanë se nëse e kritikoja reformën me shumë padashamirësi ata nuk do ta kishin problem fare. Shumica e tyre nuk ishin më të vjetër se sa miku që nuk e tha një gjë të tillë.

Në përgjithësi, njerëzit me mentalitet konservativ ishin kundër reformës ndërsa progresistës mbështetës të saj. Një burrë i quajtur Tekin Erer shkruante në 1972: “Ka një metodë të thjeshtë për të dalluar majtistët në vendin tonë. Për të kuptuar se sa i majtë është një person, shikoni fjalët që përdor në të folur dhe në të shkruar. Nëse fjalët fallso që përdor janë të shumta për ti kuptuar, ju mund ta quani atë pa hezitim një komunist.”

Por ai e kishte gabim. Ekstremistë në të dy krahët e spektrumit politik ishin kundërshtarë të hidhur të reformës. Komunistët e shikonin atë si një lëvizje borgjeze që kishte si qëllim zgjerimin e ndarjes mes gjuhës zyrtare dhe letrare dhe asaj të popullit. Poeti dhe dramaturgu Nazim Hikmet (1902-1963), më i dalluari i gjithë komunistëve, nuk përdorte “turqishte të pastër” por ndoqi Ataturkun duke vënë në përdorim gjuhën ashtu siç ishte. Ekstremiste të të djathtës e shikonin Shoqatën e Gjuhës si një organizatë armiqësore misioni i së cilës ishte ulja e marrëveshjes së ndërsjelltë mes turqve të Turqisë dhe turqve të Bashkimit Sovietik, të cilët ata shpresonin ti çlirojnë një ditë.

Përkushtimi i Ataturkut ndaj reformës të cilën ai e kishte filluar pësoi një shok në 3 tetor të 1934ës. Ai kishte ecur goxha përpara në përdorimin e gjuhës së re; ai e çoi atë deri në limit në fjalimin që bëri atë ditë në një banket në nderim të princit dhe princeshës së kurorës së Suedisë. Ai kishte kompozuar një fjalim në gjuhën që kishte folur gjithë jetën e tij dhe çdo fjalë arabe dhe persiane ishte zëvendësuar më pas me një neologjizëm, të vendosur me guxim të paarshyeshëm si “zëvendësues”. Regjistrimi i këtij fjalimi tregon që ai prezantoi “si një djalosh shkolle që sapo ka filluar të lexojë”. Çdokush mund ta shohë se përse kjo eksperiencë turpëruese e bëri atë të mendojë se reforma kishte shkuar më larg se ç’duhej.

Ai pësoi një tjetër shok dy vite më vonë gjatë Kongresit të Tretë të Shoqatës së Gjuhës, i cili dominohej nga Teoria e Gjuhës së Diellit për të cilën ai ishtë përgjegjës. Uriel Heyd, në libring e tij të 1954 mbi reformën e gjuhës e quan “teori e habitshme”. Po kështu e quan Remt Brendemoen, duke shkruajtur në 1990, i cili duke e quan edhe “famëkeqe”. Ajo u frymëzua nga dr. Kvergic nga Viena i cili i dërgoi Ataturkut një punim të papublikuar të quajtur “La Psychologie de quelques elements des Langues Turque”, e cila nuk e përmendte diellin. Dielli ishte pjesë e kontributit të Ataturkut. Kvergic mbronte, mes të tjerash, se turqishtja ishte gjuha e parë në botë. Teoria e Ataturkut mësonte se gjuha filloi kur njeriu primitiv shikoi lart drejt diellit dhe tha Aa! – në turqisht e gërmëzuar að – e cila u bë rrënja e gradës së parë të gjuhëve turke. Kuptimet e saj ishin të shumta duke filluar nga dielli dhe Zoti deri tek uji dhe koha.

Dr. Kvergic u ftua në kongres ku prezantoi Teorinë e Gjuhës së Diellit për të prodhuar etimologjinë në vazhdim për untmak – të harrosh: “Forma e saj më e hershme ishte uð+un+ut+um+ak. Uð – shpirt dallues ishte rrënja nënë. N-ja e ut është gjithmonë faktori dinamik – roli i saj këtu është të zhvendosë shpirtin dallues në hapësirën e jashtme. M-ja e um është elementi që trupëzon konceptin e un-un-ut, ndërsa ak kompleton kuptimin e fjalës. Pas shkrirjes fonetike fjala merr formën finale morfologjike, unutmak, e cila shpreh transferimn e shpirtit dallues jashtë kokës në fushën e jashtme që rrethon kokën”. Çdo fjalë e saj ishte një shpikje e pastër. Kjo të bën të mendosh se si një person i cili fliste gjepura të tilla në publik mund të merrte një doktoraturë.

Ibrahim Dilmen, sekretari i përgjithshëm i shoqatës e përdori teorinë për të provuar se fjala perëndimore elektrik rridhte nga fjala ujgure yaltrik – që shkëlqen. Kjo të kujton thënien e Mullerit “Ndryshimi i një bashkëtingëlloreje është një cikërrimë, sepse në etimologji zanoret kanë pak vlerë dhe bashkëtingëlloret pothuajse fare.” Nëse nuk e besoni se Muller do ta kishte thënë dicka të tillë, më duhet të shpjegoj se ky nuk ishte filologjisti i Oksfordit Max Muller por kushëriri i tij George.

Në kongres përved dr. Kvergic gjendej një numër të ftuarish të huaj. Besimi i Ataturkut në këtë teori u lëkund nga reagimi i të gjithë atyre përvec dr. Kvergic. Disa nga ata me mirësjellje thanë se teoria ishte interesante. Të tjerë kërkuan më tepër kohë për të menduar për të. Katër prej tyre nuk e përmendën fare. Ataturk ishte njeri me inteligjencë të lartë dhe e kuptoi se cfarë mendonin për teorinë e tij të Gjuhës së Diellit.

Interesi i tij në termat teknike vazhdoi edhe pas kongresit. Por rreth fundit të vitit 1936, ai kishte humbur interesin në krijimin e neologjizmave për fjalët e përditshme dhe i ishte rikthyer gjuhës së nënës.

Pas vdekjes së Ataturkut në nëntor 1938, Dilmen anulloi kursin e leksioneve mbi Teorinë e Gjuhës së Diellit që jepte në Universitetin e Ankarasë. Kur studentët e pyetën se cila ishte arsyeja ai u përgjegj – “Pasi dielli ka vdekur a mund të mbijetojë teoria e tij?”

Shoqata e Gjuhës ndjehej e sigurtë se nuk ishte një institut shtetëror por një trup privat i themeluar nga Ataturku, kështu që nuk mund të shfuqizohej kurrë. Dhe kurrë nuk u shfuqizua. Kur konservativët menduan se koha e saj kishte kaluar, ata thjeshtë e kombëtarizuan. Një ligj i kaluar më 11 Gusht 1983 e ridefinoi si pjesë të Institutit Kulturor, Gjuhësor dhe Historik Ataturk i varur nga zyra e kryeministrir. Që atëherë Shoqata ka pushuar së propozuari zëvendësime për fjalë osmane.

Importimi i fjalëvë nga frëngjishtja filloi në shekullin e nëntëmbëdhjetë dhe vazhdon akoma sot. Këshilli i Lartë i Edukimit ka pregatitur së fundi skicën e një rregulloreje për edukimin e lartë në internet. Ato përmbajnë dy fjalë që nuk gjenden në asnjë fjalor turk: akreditasyon dhe akredite. Shembulli më grotesk i huazimit nga frëngjishtja që unë kam hasur deri më tani është lajmërimi ku mund të testohen tymrat e makinave. Aty thuhet Ezgoz emisyonu ölçüm istasyonu – stacioni i matjes së lëshimit të tymrave. Vetëm fjala e tretë është turqisht.

Kohë më parë në 1974, Ozcan Baþkan, një nga linguistët e gjeneratës së parë turke kombinoi Türkçe – turqisht me Ýngilizce – anglisht për të krijuar homologen e frëngjishtes “franglais” – Türkilizce. Që nga të 1960at frëngjishtja është zëvendësuar gjerësisht nga anglishtja si burimi i fjalëve perëndimore. Fjala turke për balonë është balon – shumës balonlar (anglisht balloon. shp.), por një kompani që organizon fluturime mbi Göreme – Cappadocian e lashtë, e quan veten “Kapadokya Balloons”. Kalimi nga huazimet frënge në ato angleze është bërë subjekt i një fjale të holle turke që thotë: “Jam i lodhur nga turqit që flasin anglisht në vend të turqisht. Shumica e njerëzve tani thonë operejshën në vend të operasyon dhe spekulasejshën në vend të spekülasyon.”

Shoqata e re e Gjuhës sugjeron rregullisht zëvendësime turke për fjalë perëndimore megjithëse askush nuk duket se ja vë shumë veshin sugjerimeve të saj. Në këto zëvendësime të propozuara “turqishtja e pastër” është larg nga të qenit dominuese. Disa nga ato janë sipas mendimit tim turqishte e saktë, por Shoqata e vjetër e Gjuhës do ti kishte quajtur osmane. Në faqet e çdo gazete apo reviste fjalët osmane mund të shihen sot në përdorim. Njëzet vite më parë ato do të ishtin konsideruar si të dala nga përdorimi. Një shembull: në një raport të një gazete mbi një sulm terrorist prillin e kaluar, terroristët emëroheshin teroristler. Titulli, sidoqoftë, ishte Otelde Dehþet – Terror në Hotel. Dehþet që vjen nga gjuha arabe është fjala osmane për terror. Në 15 tetor 2001 gazeta Akþam raportonte se ushtria turke kishte lëvizur në kismi teyakkuz – vigjilencë të pjesshme – të dyja fjalët nga arabishtja.

Megjithëse ndoshta është e kënaqshme për tifozët e gjuhës së vjetër të shohin dhe dëgjojnë kthimin e një pjese të saj në përdorim sot, ata nuk duhet të gënjejnë veten duke menduar se reforma e gjuhes ka mbaruar dhe përfunduar. Në ditët e sotme neologjizmat mezi krijohen. E në anën tjetër efektet e pesëdhjetë viteve indoktrinim nuk fshihen lehtësisht. Më lejoni të përfundoj me një fjalë rreth dy neologjizmave. Zëvendësimet e rrënjosura tashmë për arabishten istiklâl – pavarësi dhe hürriyet – liri, janë baðýmsýzlýk dhe özgürlük. Prapashtesa –im e baðýmsýzlýk është një prapashtesë jofoljore kurse baþ nuk është një folje rrënjë, pasi rrënja duhet të jetë emri lidhje. Më e mira që dikush mund të thotë për baðýmsýzlýk është se kuptimi i saj nuk është aq i pakuptueshëm sa ai i partenrit të saj özgürlük. Öz do të thotë e pastër dhe gürlük do të thotë bollëk, kështu özgürlük mund të ketë vetëm kuptimin bollëk i pastër – nuk mund të ketë kuptimin liri. Rezervat që shumica e kritikëve kanë ngritur për këto dy fjalë, janë se ato shihen hapur që e para cënon ligjet e gjuhës, ndërsa e dyta nuk ka kuptim.

Mijëra turq të panjohur luftuan dhe vdiqën, thonë ata, për hürriyet and istiklâl po sa do të ishin gati të luftonin dhe vdisnin për özgürlük and baðýmsýzlýk? Përgjigja për këtë pyetje retorike është se dikujt nuk i mungon ajo që kurrë nuk e ka njohur. Për ata turq që janë rritur që pas viteve 1950, Hürriyeti duket si emri i një gazetë dhe një sheshi në Bajazit, ndërsa Ýstiklâli është emri i një rruge në Bejoðlu. Për ta, özgürlük dhe baðýmsýzlýk do të thonë çfarë hürriyeti dhe istiklâli nënkuptonte për gjyshërit e tyre, fjalë të cilat në anglisht do të thotë liri dhe pavarësi. Brezi i ri turqve sot është gati të luftojë dhe vdesi për to nëse është e nevojshme edhe pse fjalët ndryshojnë. Gjuha që ata kanë folur që nga lindja është gjuha e tyre tashmë edhe pse ajo nuk ka qënë kështu njëherë e një kohë.

Përktheu: Ilirjan Shehu

/Asabija.com/