Kush nga miqtë t’u fsheh prej teje fshehtësinë e vet që të përket edhe ty, më shumë të ka zhgënjyer se sa ai që ka zbuluar ndonjë fshehtësi tëndën. Sepse ai që zbulon ndonjë fshehtësi tëndën, të ka zhgënjyer vetëm ty, kurse ai që fsheh prej teje fshehtësinë e vet, të ka zhgënjyer dhe ende dyshon në ty.
Mos lakmo pas atij që të shmanget, sepse në të kundërtën do të përjetosh dëshpërim dhe përulje. Kurse mos iu shmang atij që lakmon pas teje sepse kjo është aspekt i violencës dhe shmangie bamirësisë, kurse kjo është e shëmtuar. Kush është sprovuar në shoqërim me njerëzit, le të jetë i kujdesshëm me të gjithë me të cilët shoqërohet dhe në çdonjërin le ta shikojë kundërshtarin e mundshëm. Ai gjithherë duhet të jetë i gatshëm në mashtrim nga ana e miqve të vet dhe në sjelljen e tyre të keqe, sikur nga ana e armikut të hapur. E nëse kursehet nga kjo, le t’i falënderohet All-llahut xh.sh. E nëse ndodh e kundërta, do të jetë i gatshëm ta presë këtë dhe nuk do të pësojë. Por vetëm ndaj të këqijve dhe të prishurve le të sillet keq. Kjo rrugë është e rëndë për ndjekje dhe kërkon përpjekje të mëdha. Ai që niset drejt saj duhet të jetë më i udhëzuar se tufa e zogjve dhe më i kujdesshëm nga laraska deri te ndarja nga kjo botë dhe kthimi All-llahut xh.sh. Por kjo është rruga e fitimit në fe dhe në këtë botë. Ajo përbëhet në atë që mirë ta ruash fshehtësinë e tjetrit dhe që mos t’ia zbulosh asnjë miku tënd, e as kujtdo qoftë tjetër asgjë që mund ta fshehish pa marrë parasysh sa të afërt të të jenë ata. Pastaj ta kryesh amanetin e të gjithë atyre që të kanë lënë diç në amanet. E mos i beso askujt asgjë për çka jashtëzakonisht je i interesuar, përveç nëse këtë duhet patjetër ta bësh. Në atë rast, bëre këtë në mënyrën më të mirë të mundur dhe mbështetu në All-llahun xh.sh.
Tepricën e pasurisë tënde dhe të autoritetit jepja edhe atij që këtë e kërkon dhe atij që këtë nuk e kërkon prej teje, sikur edhe të gjithë të tjerëve që janë të nevojshëm për ndihmën tënde dhe të cilëve mund t’u jesh në ndihmesë, qoftë ata edhe nuk tregojnë dëshirë për këtë. E për tërë këtë që e bënë mos prit kompensim prej askujt tjetër pos prej Krijuesit tënd - All-llahut xh.sh.
Dije mirë se i pari do të të shkaktojë dëm ai të cilit i ke bërë mirë dhe se i pari do të ngrihet kundër teje. Sepse të prishurit nga zilia urrejnë çdokend nga ata që u bëjnë mirë kur shohin se personi përkatës është në gjendje më të mirë se ata. Ndaj çdonjërit vepro në mënyrën më të mirë dhe fshehe disponimin. Nëse ke sukses t’i kapërcesh disa kohë që i sjellin ditët dhe netët, do të keshë jetë të qetë dhe të rehatshme.
Mos këshillo duke e kushtëzuar këtë me pranimin e këshillës tënde, ose të ndërmjetësosh për diç duke e kushtëzuar ndërmjetësimin tënd me pranimin e tij. Mos dhuro me kusht që për këtë të shpërblehesh. Të gjitha të theksuarat bëri për shkak të virtytit dhe duke e kryer detyrën tënde të këshillimit, ndërmjetësimit dhe bërjes mirë.
Është miqësi kur njeriun e dëshpëron ajo që e dëshpëron tjetrin, kurse e gazmon ajo që tjetrin e gazmon. Ai që është nën këtë shkallë nuk është mik. Vetëm ai që e stolis kjo veti është mik kur këshillon, sepse çdo njeri që ofron këshillë është mik, kurse çdo mik nuk këshillon.
Këshilla përbëhet në atë që njeriu e konsideron të keqe atë që e dëmton tjetrin, njëjtë e pikëllon kjo njeriun përkatës apo e gazmon. Edhe ta kënaqë ajo që tjetrit i bënë dobi, njëjtë e gazmon kjo njeriun përkatës apo e pikëllon. Kështu këshilla ka një kusht më tepër nga miqësia.
Shkalla më e lartë e miqësisë është ajo kur dikush me ty e ndanë jetën dhe pasurinë e vet plotësisht vullnetarisht dhe të çmon më shumë se çdokend tjetër. Përpjekja që të fitohen sa më shumë shokë dhe miq është virtyt i cili është më i afërt mangësisë. Sepse miqësia është virtyt i vërtetë i tërësishëm, kurse miqtë fitohen me butësi, bujari, durim, përkushtim, zemërgjerësi, shoqëroritet, dëlirësi, mbrojtje të mirë, mësim dhe me të gjitha cilësitë lavdëruese. Këtu nuk mendojmë në ithtarët dhe simpatizuesit që i bashkojnë profesionet dhe shërbimet e caktuara, sepse ato rëndom shpërndahen posa dobitë e kësaj bote të mungojnë, as në ata që përpiqen t’i plotësojnë lakmitë e veta. Nuk mendojmë as në shoqërinë në pije, as në ata që bashkohen që të bëjnë mëkate dhe punë tjera të këqija, atakojnë në nderin e të tjerëve dhe e humbin kohën në kotësi nga të cilat nuk ka kurrfarë dobie. Ata nuk janë miq sepse ata njëri-tjetrin e shfrytëzojnë dhe menjëherë shpërndahen posa të zhduken punët e këqija që i patën bashkuar. Ne i kemi parasysh miqtë e sinqertë që janë ata që janë vetëm për dashuri të All-llahut xh.sh. Nëse megjithatë e posedon këtë mangësi dhe tubon mjaft miq të cilëve tash ua bënë atë që je i obligueshëm ta bësh me rastin e fatkeqësisë kur t’i godasë, qoftë me vdekje apo me pamaturi, apo me ndarjen apo me mashtrim të ndonjërit prej tyre, atëherë hareja jote për shkak se i ke tubuar, nuk mund ta zëvendësojë pikëllimin tënd për shkak të asaj që i ka goditur.
Mangësia që më së shumti i ngjason virtytit është dëshira për mburrje. Drejtpërdrejt kjo është shenjë e mendjengushtësisë së atij që me këtë kënaqet. Por, herë-herë mund të jetë edhe e dobishme, p. sh. kur me këtë i shmanget të keqes, kurse rritet e mira ose kur shërben si shembull i moralit të mirë për atë që për atë dëgjon.
Disa aspekte të këshillimit pothuajse paraqesin një lloj të përcjelljes së fjalëve të huaja (nemimetit). Kështu kur dikush e dëgjon dikë tjetër se si e qorton atë që i ka bërë dhunë, ose sheh se i tilli i përgatit intrigë dhe këtë e fsheh nga ai me të cilin ka të bëjë ky të folur dhe të cilit kjo intrigë i përgatitet, atëherë edhe ai që këtë e fshehë, në realitet, bën dhunë. E nëse të tillin e njofton për këtë, atëherë ndaj atij që qorton ose bën intriga e bënë atë që ai ende nuk e ka merituar si dënim për atë aktin e vet, dhe kështu tash atij i bën dhunë. Kurse nuk është korrekte të dënohet krimineli më shumë se që peshon dhuna e tij. Në rastin e ngjashëm i mençuri do ta ruajë atë me të cilin ka të bëjë ky të folur, ashtu që nuk do ta t’ia përcjell nga ai që flet, pra nuk do ta njoftojë për atë që i tilli ka thënë për të, në mënyrë që mos të hyjë në gjëra të panevojshme dhe kështu veten ta shkatërrojë. E kur ka të bëjë me intrigën që dikush e bën, ai e ruan atë të cilit ajo i përgatitet duke e fshehur këtë sa më mirë që mundet nga ai që këtë e bënë dhe duke pasur kujdes mirë në vetë intrigën, dhe asgjë më shumë.
Nemimeti është përcjellja e asaj çka është dëgjuar, kurse në të cilën nuk ka asgjë të dëmshme për atë të cilit kjo i përcillet. Këshilla dy herë jepet: hera e parë është detyrë dhe obligim fetar, kurse hera e dytë është tërheqja e vëmendjes dhe vërejtje. Ndërkaq hera e tretë është qortim dhe gjykim. Vetëm kur diç ka të bëjë me fenë, njeriu është i obliguar ta përsërisë këshillën shumë herë, i pëlqeu kjo atij që i drejtohet ose jo, e shqetësoi kjo ose nuk e shqetësoi.
E kur të japish këshillë, bëre këtë fshehtas e assesi botërisht, dhe këtë me aluzion, e kurrë haptazi. Këtë të fundit mund ta bësh vetëm atëherë kur i tilli nuk e kupton aluzionin tënd, dhe ka nevojë që këshillën ta drejtosh pa aluzion, dmth. haptazi. Kurrë këshillën tënde mos e kushtëzo me pranimin e domosdoshëm. Nëse del nga këto suaza atëherë më nuk je ai që jep këshillë, por je kriminel që dëshiron për vete të sigurojë nënshtrim dhe pushtet. Dhe atëherë më nuk je duke kryer detyrën tënde fetare dhe vëllazërore. Pra, këtu më nuk kemi të bëjmë me gjykimin e arsyes dhe miqësisë, por me mënyrën se si sillet sunduesi me shtetasit e vet dhe zotëriu me robërit e vet. Kurrë mos e ngarko mikun tënd me më shumë se që edhe vetë ofron prej vetes, sepse nëse kërkon më shumë se që jep, atëherë bën dhunë. Dhe mos fito pos me kusht të shpenzosh dhe mos u shoqëro pos me kusht të izolimit. Nëse kështu nuk vepron, do ta dëmtosh veten tënde dhe do të keshë sjellje të keqe.
Të tolerohen ata që pa të drejtë përvetësojnë dhe dëfrehen tepër, dhe të mbahesh sikur nuk po i sheh si po e bëjnë këtë, nuk është kurrfarë njerëzie as virtyti. Përkundrazi,, kjo është shenjë e përuljes dhe dobësisë sikur edhe shtytje atyre që të vazhdojnë mekëtë akt jomoral. Pastaj, kjo është përpjekje që në këtë të ndiqen dhe që t’u ofrohet ndihmë në bërjen e kësaj të keqeje. Toleranca është njerëzi kur ka të bëjë me të drejtit që garojnë në folje dhe altruizëm. Vetëm të tillëve të zellshmit duhet t’ua kthejnë në mënyrë të njëjtë, sidomos kur nevoja e tyre të jetë më e madhe kurse domosdoshmëria më e shprehur. (Nëse në këtë dikush do të vërente): Nëse nga qëndrimi yt del se duhet falur miqve duke u shtirë sikur nuk po shihen, atëherë me këtë po barazohen miku dhe armiku dhe i huaji në komunikimin me ta, që është gabim i qartë. (I përgjigjemi): Suksesi është nga All-llahu xh.sh.! Qëndrimi ynë i sipërm nxit në tolerancë dhe altruizëm, por jo ndaj grabitqarëve por ndaj mikut të sinqertë.
Nëse dëshiron ta mësosh veprimin e drejtë në këtë dhe do të arrish të vërtetën, atëherë dije:
Altruisti është njeriu që i jep gjithherë përparësi mikut të vet ndaj vetvetes. Në rast të paraqitjes së ndonjë nevoje ose domosdoshmërie, të dy miqtë duhet që mirë të mendojnë për këtë, dhe kur të tregohet se nevoja apo domosdoshmëria e të cilit është më e madhe, atëherë gjyqi i miqësisë dhe njerëzishmërisë imponon që tjetrit t’i jepet përparësi ndaj vetvetes. Ai që prej tyre këtë nuk e bënë, ai është grabitqar që dëshiron të grumbullojë sa më shumë që mundet. Ndaj të tillit nuk duhet fare të jeshë tolerant sepse ai nuk është as shok as mik. Nëse tregohet se nevojat e tyre janë të barabarta dhe domosdoshmëria pajtuese, miqësia e vërtetë imponon që secili për vete të nxitojë t’i jepë përparësi mikut të vet ndaj vetvetes. Nëse asisoj veprojnë, ata janë miq. E nëse vetëm njëri prej tyre vepron kështu, kurse tjetri jo, e nëse kjo traditë është traditë e tij, atëherë ky tjetri nuk është mik dhe me të nuk duhet vepruar sikur me mikun. E nëse ai këtë po ashtu e bën me ndonjë rast tjetër, atëherë ata sërish janë miq.
Nëse dëshiron dikujt t’i bësh diçka pasi që prej teje i tilli e ka kërkuar, ose dëshiron të fillosh me zbatimin e saj, bëne vetëm atë që ai dëshiron, e jo çfarë ti dëshiron, në të kundërtën ngurron nga ajo. Sepse, nëse kështu ti nuk vepron atëherë bën keq e jo mirë për çka meriton qortim prej tij dhe të tjerëve, e jo mirënjohje. Me këtë e favorizon armiqësinë, e jo miqësinë.
Mos ia transmeto mikut tënd atë që do t’i shkaktojë dhembje dhe nga mësimi i së cilës nuk ka dobi. Kjo është sjellje e të prishurit. As mos e fsheh atë nga ai, mosnjohja e së cilës do t’i sillte dëm. Kjo është sjellje e atyre që bëjnë keq.
Mos iu gëzo lëvdatës për të që nuk gjendet në ty, e që me këtë të shtohet pikëllimi yt. Sepse, kjo është mangësia jote me të cilën të tjerëve ua tërheq vëmendjen për veten dhe bënë që të dëgjohet për të. E pastaj t’i bëhesh objekt i përqeshjes dhe përbuzjes. Vetëm të marrin dhe budallanë kjo mund ta kënaq.
Nuk ka asgjë të keqe në atë nëse qortohesh për shkak të diçkaje që nuk gjendet te ti. Përkundrazi, le të të gëzojë kjo sepse ky është virtyt yti që u zbulohet të tjerëve. Gëzohu nëse te ti gjendet ajo që meriton lavdatën, njëjtë të lavduan apo nuk të lavduan. Kurse pikëllohu nëse te ti ka diç që meriton qortim, njëjtë të qortuan apo nuk të qortuan për këtë.
Nëse dikush dëgjon diç të keqe për gruan e mikut të vet, fare mos ta njoftojë për këtë, veçan nëse ai që e flet këtë është i njohur si përfolës, shpifës, llafazan dhe vetëmbrojtës i zjarrtë që dëshiron të ketë sa më shumë të ngjashëm me të ndër njerëzit. E të tillë vërtet ka shumë. Shkurtimisht, ka nevojë që njeriu të flasë vetëm të vërtetën. Mirëpo, shpesh nuk dihet se a e flet të vërtetën folësi apo gënjeshtrën. Veçan në fe kjo është shumë e rëndësishme.
E nëse dëgjon diç të tillë, duke mësuar pos kësaj edhe nga të tjerët e të informuarit se për këtë ekziston bazë e arsyeshme dhe se kjo nuk vjen vetëm nga një njeri, ose nëse vetjakisht e konstaton të vërtetën e mirëfilltë të kësaj, por nuk ka mundësi ta bind në këtë mikun, atëherë le t’ia thotë këtë në katër sy edhe atë butësisht, me fjalët: Femra ka plot, kurse ti mbroje shtëpinë tënde me bedem, edukoje familjen, largohu nga kjo e kjo dhe kufizohu nga kjo e kjo. E nëse ai e pranon këshillën dhe kufizohet nga kjo, e ka gjetur lumturinë e vet. E nëse sheh se ai, përkundër kësaj, nuk kufizohet dhe kësaj nuk i kushton kurrfarë kujdesi, le të pushojë t’i flasë këtë, duke mos e thënë më asnjë fjalë, ndërsa edhe më tej do të vazhdojë të miqësohet me të. Sepse, ajo që ai nuk i pranon fjalët e tij për të vërteta, nuk është arsye që të largohet nga ai.
E nëse ai e mëson të vërtetën e plotë dhe arrin ta bindë mikun e vet në pjesën më të madhe të të vërtetës në të cilën personalisht është bindur, atëherë e ka për detyrë ta njoftojë për atë që edhe ai të ketë pasqyrë të qartë për këtë. E atëherë, nëse këtë e ndryshon është mirë, e nëse nuk ndryshon asgjë, atëherë do ta braktisë sepse në shoqërimin e mëtejshëm me të nuk ka më kurrfarë të mire, e në pajtim me këtë as nevojë për të.
Hyrja e ndonjë mashkulli fshehurazi në shtëpinë e huaj është dëshmi e mjaftueshme e të keqes dhe për këtë nuk ka nevojë kurrfarë dëshmie tjetër. Njëjtë është edhe me hyrjen e femrës fshehurazi në shtëpi të mashkullit tjetër. Të kërkohet në këtë rast dëshmimi i dy dëshmitarëve është më tepër se dëshmi e marrëzisë. Është detyrë largimi në çdo pikëpamje nga ajo femër.
Sipas disa vetive të veta morale njerëzit kategorizohen në nëntë grupe:
- Grupi që lavdëron në prani, kurse qorton në mungesë. Kjo është veti e hipokritëve dhe kritizerëve, dhe ky lloj i moralit është shumë i përhapur ndërmjet njerëzve dhe është dominues.
- Grupi që qorton në prani dhe mungesë. Kjo është karakteristikë e thumbonjësve dhe kritizerëve të vrazhdë:
- Grupi që lavdëron në prani dhe mungesë. Kjo është veti e mikëluesve dhe ambiciozëve.
- - Grupi i njerëzve që qorton në prani, kurse lavdëron në mungesë, që është veti e mendjengushtëve dhe budallenjve.
Vetëm të virtytshmit përmbahen nga lavdërimi dhe qortimi në prani, kurse shprehin lëvdatë për të mirën në mungesë ose përmbahen nga qortimi. Sa u përket atyre që dëftojnë në mangësi, e nuk janë as hipokritë as të vrazhdë, ata ngurrojnë nga lavdërimi dhe qortimi edhe në prani edhe në mungesë.
Secilin nga grupet e përmendura kemi patur rast t’i njoftojmë dhe shijojmë. Kur të ofrosh këshillë, bëre këtë në vetmi dhe me fjalë të buta. Mos i përshkruaj tjetrit qortimin e atij të cilit i drejtohesh e të jeshë nga ata që bartin fjalë të huaja (nemmam). Nëse këshilla jote është e vrazhdë, atëherë do të përçajë dhe dëbojë, në vend që të përvetësojë. Kurse All-llahu xh.sh. thotë: “Dhe thuani fjalë të buta...! Pejgamberi i Zotit, s.a.v.s. ka thënë: “Mos vështirëso!”
E nëse këshillën tënde e kushtëzon me pranimin e saj, ti je mizor, meqë këshilla jote mund të jetë edhe e gabueshme e do të dalë se ti kërkon pranimin e gabimit tënd, e lëshimin e asaj që është e drejtë.
Çdo gjë ka ndonjë dobi. Unë jashtëzakonisht shumë kam përfituar duke diskutuar me të padijshmit. Kështu është ndezur natyra ime, ka flakëruar imagjinata ime, u ngjall mendimi im dhe u degëzua aktiviteti im, kurse e gjithë kjo ka rezultuar me vepra mjaft të vlefshme. E sikur të padijshmit mos ta kishin ngacmuar atë që tek unë ka qenë e heshtur e të mos e kisha ndezur atë që tek unë fshehej, nuk do t’i shkruaja as ato vepra.
Mos vendos lidhje martesore me mikun (shokun) as me të mos bën shitblerje. Jemi bindur se këto dy aspekte të lidhjeve sjellin deri te shkëputja e lidhjeve miqësore, ndonëse të paudhëzuarit pohojnë se në mënyrën e përmendur kjo lidhje vetëm përforcohet, që është gabim i qartë. Dy llojet e cekura të kontratës detyrojnë që çdo palë kontraktuese synon ta arrijë në të pjesën e vet, sepse në këtë rast janë mjaft të rrallë ata që i japin përparësi palës tjetër. E kurdo që secili synon ta arrijë atë që i takon, medoemos vjen deri te konflikti, që nga ana e vet shkatërron çdo njerëzishmëri...
Shfletuesi i Kur'anit
