Zeri Islam

Jopërhershmëria që është e qortuar është që të kalohet nga një pamje që është e panatyrshme dhe pa përmbajtje në tjetrën, që i ngjason, dhe kalimi nga një gjendje që nuk ka kurrfarë përmbajtje në tjetrën po ashtu pa përmbajtje, pa kurrfarë shkaku të arsyeshëm. Kur dikush e vesh petkun që e ka dhe i cili është i domosdoshëm, duke iu shmangur teprimit në këtë, kjo është dëshmi e intelektit dhe urtësisë së tij të madhe. Pejgamberi i Zotit, s.a.v.s. që është shembull për çdo të mirë dhe moralin e të cilit All-llahu xh.sh. e ka lavdëruar dhe të cilit ia ka dhuruar të gjitha virtytet e përkryera, kurse e ka ruajtur nga çdo mangësi, e ka vizituar të sëmurin me shokët e vet pa kapelë,   pa turban dhe duke ecur zbathur, edhe në pjesët më të largëta të Medines. Kur ka pasur, ka veshur zhgunin dhe gujën prej pëlhurës së thurur laramane, kurse kurrë nuk është ngarkuar me atë që nuk e ka pasur, as që e ka lënë atë që i është nevojitur. Me atë që e ka paseduar është kënaqur nga ajo që nuk e ka poseduar. Kështu ai dikur ka ecur në këmbë dhe zbathur, herën tjetër ka mbathur sandale dhe ka hipur në mushkën e përhimtë e të bukur. Nganjëherë ka hipur edhe në kalë pa shalë, por edhe në deve. Por, ai ka hipu edhe në gomar, duke ia mbështetur vetes ndonjërin prej shokëve të vet. Nganjëherë ka ngrënë hurme në vend të bukës, e nganjëherë bukë bajate, dhe asgjë më shumë. Ka ngrënë mish sqapi të fërguar, shalqi me hurme të freskëta dhe kulaçë. Nga tërë kjo ai ka grumbulluar forcë, kurse tepricën e ka ndarë, e atë që nuk i nevojitej, nuk e merrte. Me të panevojshmet kurrë nuk ngarkohej. Ai kurrë nuk është zemëruar për shkak të vetvetes, por kurrë nuk ka mund të mos zemërohet kur diç kishte të bënte për hirë të All-llahut xh.sh.

Qëndrueshmëria si korrektësi dhe qëndrueshmëria në konflikt aq ngjasojnë mes vete saqë mund t’i dallojë vetëm njohësi i mirë i moralit. Kurse dallimi midis tyre është ai që konflikti zë fill në të pavërtetën ose që dikush ka bërë që ta ndihmojë atë në çka është ngatërruar, kurse jokorrektësia e të cilit i është e njohur, apo nuk i është e njohur as korrektësia as jokorrektësia e kësaj. Kjo është e qortuar. E kundërta e saj është drejtësia.

Qëndrueshmëria që vlen është e nevojshme kur ka të bëjë me të vërtetën ose atë që njeriu e konsideron të vërtetë, nëse nuk   është zbuluar jokorrektësia e tij. Kjo është cilësi lavdëruese. Përkundër saj është jostabiliteti. Disa i qartësojnë këto dy këto cilësi sepse kjo, nga një anë, është pakujdesi i asaj çka ke dhe, nga ana tjetër, moshulumtim i asaj që është e nevojshme që të konstatohet se a është e vërtetë apo e pavërtetë.

Mençuria është në zbatimin e nënshtrimit dhe pranimin e virtyteve, kurse në lënien e mëkateve dhe të këqijave. All-llahu xh.sh. në disa vende në Librin e Vet ka tërhequr vëmendjen që ai që gabon ndaj Tij, nuk është i mençur. Duke folur për njërin prej popujve të kaluar, All-llahu xh.sh. thotë: “Ata flasin: Sikur të kishin dëgjuar ose ta shfrytëzonin arsyen, nuk do të ishin banorë të Xhehennemit”! Duke e pohuar këtë pranimin e tyre, All-llahu xh.sh. më tej thotë: “Dhe e kanë pranuar mëkatin e vet.” “Larg qofshin banorët e Xhehennemit të zjarrtë!” Është marrëzi mëkatet të bëhen dhe të këqijat të punohen. Padrejtësia, përgojimi dhe gunxhimi janë shenjë e çmendurisë dhe trazimit të pezmit në trup.

Marrëzia është e kundërt me arsyen dhe këto të dyja më herët i kemi shpjeguar. Ndërmjet tyre matufllëku, që përbëhet nga ajo që të punohet dhe të flitet ajo që nuk kërkohet as nga feja as dobia e kësaj bote e as morali lavdërues, por në çka nuk ka as mëkat, as nështrim ose ndihmë dikujt prej dy të përmendurave, sikur as virtytet e as të këqijat. Fjala, pra, është për llomotitjen e panevojshme dhe veprën e padobishme. Në çfarë mase dominon njëra prej tyre ose mungon, aq më tepër njeriu meriton emërtimin budalla.

Në një rast njeriu mund të tregojë mendjengushtësi, në tjetrin mençuri, kurse në rastin tjetër marrëzi.
Kundrejt çmendurisë qëndrojnë intelekti dhe aftësia e të gjykuarit në dijeni dhe zeje. Këtë urtakët e parë e kanë quajtur aftësi të të folurit. Ndërmmjet këtyre dyjave nuk ka midis.

Sa u përket gjërave të lidhura për këtë botë dhe përpjekjeve që t’u pëlqejë njerëzve duke bërë atë që u përgjigjet, e që e përmirëson gjendjen e atij që e bënë, qoftë ajo e pavërtetë ose diç tjetër, ose e metë ose diç tjetër, pastaj mendjemprehtësia që pasuria të përparojë, lavdia të zgjerohet dhe autoriteti të arrihet, në të gjitha mënyrat e mundshme, duke mos ngurruar madje as nga mëkati as nga e keqja, në të gjitha të numëruarat nuk ka fare mençuri. Ata për të cilët All-llahu xh.sh. pohon se nuk kanë arsye, dhe neve na mjafton se ata nuk kanë arsye, drejtojnë me të mirat e veta të kësaj bote, i shtojnë pasuritë e veta, u lajkatojnë zotërinjve të vet duke e ruajtur pushtetin e tyre. Ky lloj i moralit quhet dinakëri. Kundrejt saj qëndron arsyeshmëria dhe korrektësia. Mirëpo, nëse përpiqet të arrihet kjo që e theksuam krahas ruajtjes (nga mëkatet dhe të këqijat) dhe trupit, atëherë kjo quhet vendosmëri, kundrejt së cilës qëndron humbja.

Dinjiteti, të folurit me vend dhe maturia në rregullimin e jetesës dhe sjellja e drejtë me njerëzit, këto veti morale quhen me një emër; seriozitet. Kundrej tij është mendjengushtësia.

Besnikëria përbëhet nga drejtësia, dorëshlirësia dhe guximi. Besniku e konsideron dhunë të mos shpërblehet ai që ka në të besim dhe i cili i ka bërë ndonjë të mirë, dhe ai në të është i drejtë. Ai po ashtu konsideron që në jobesnikëri nuk duhet përgjigjur menjëherë, por duhet qenë tolerant, dhe në këtë është bujar. Edhe ai, në fund, armatoset me durim për atë që do të vijë si pasojë e besnikërisë, dhe në këtë është i guximshëm.

Katër janë virtytet qendrore nga të cilat dalin të gjitha të tjerat. Këto janë: drejtësia, dija, guximi dhe dorëshlirësia.

Kurse katër janë të këqijat themelore nga të cilat dalin të gjitha të tjerat, që janë të kundërta me virtytet që i kemi përmendur. Këto janë: padrejtësia, padija, ligështia dhe koprracia.

Amaneti dhe nderi janë lloje të drejtësisë dhe bujarisë. Ebu Muhammed ibn Ahmedi thotë se për moralin, ndër të tjera, ka kënduar si vijon:

Arsyeja është bazë mbi të cilën është morali  beden

Dekori i arsyes është dija, në të kundërtën (arsyeja) është shkatërrim.

Injoranti është i verbër dhe nuk sheh se ku shkon

Dija plotësohet me drejtësi, në të kundërtën ajo është zbrazëti

Freri i drejtësisë është dorëshlirësi, në të kundërtën kjo është dhunë

Baza e dorëshlirësisë është guximi, kurse poshtërsia është mashtrim

Do të jeshë i pastër nëse je xheloz; xhelozi kurrë nuk ka bërë kurvëri.

Përkryeshmëria e çdo gjëje është devotshmëria; të flitet e vërteta është drita

Këto janë baza të mirësisë për të cilat këto i kam thënë pas betimit

Ai, po ashtu, ka thënë për moraline dhe këtë;

Bazë e bazave të të gjitha virtyteve janë: drejtësia, të kuptuarit e drejtë, dorëshlirësia dhe pushteti.

Nga këto përbëhen të gjitha të tjerat, dhe kush i posedon ato, ai drejton me botën.

Ai, po ashtu, posedon gjërat me njohjen e të cilave evitohet paqartësia.

Në shpirtin njerëzor ekziston virtyti që përbëhet nga guximi, e po ashtu edhe nga durimi. Butësia është lloj i guximit.

Kënaqësia është virtyt që përbëhet nga dorëshlirësia dhe drejtësia. E keqja lindet nga lakmia, lakmia nga zilia, kurse zilia lindet nga dëshira (epshi), dëshira nga padrejtësia, koprracia dhe padija.

Nga lakmia burojnë të këqijat e mëdha siç janë: nënçmimi, vjedhja, grabitja, prostitucioni, mbytja, dashuria pasionuese, frika nga varfëria dhe lypja prej botës.

Ne kemi ndarë lakminë (e zjarrtë) nga dëshira (e zjarrtë), sepse lakmia është zbulim i dëshirës së fshehur në shpirt.

Shoqërimi është virtyt që përbëhet nga butësia dhe durimi. Sinqeriteti përbëhet nga drejtësia dhe guximi.
Nuk ka asgjë më të shëmtuar nga rrena që është lloj i pabesisë, sepse çdo pabesi është rrenë. Rrena është pra lloj, kurse pabesia nënlloj.

Rrena lindet nga dhuna, poshtërsia dhe padija, sepse poshtërsia i sjell nënçmim shpirtit. Rrenacaku është shpirt i përbuzur dhe është larg nga krenaria lavdëruese.

Unë jam i bindur se njerëzit sipas të folurit të vet, që i dallon nga gomari, qeni dhe insektet, ndahen në tre grupe:

- Në grupin e parë bëjnë pjesë ata që fare nuk mendojnë për atë çka flasin, por flasin çdo gjë që u vjen në gjuhë, duke mos hulumtuar se a e afirmojnë me këtë të vërtetën apo e mohojnë të pavërtetën. Shumica e njerëzve është e tillë.

- Në grupin e dytë bëjnë pjesë ata që flasin që ta afirmojnë atë që në shpirtin e vet e konsiderojnë të vërtetë, kurse e mohojnë atë që mendojnë se është jo e vërtetë, duke mos e hulumtuar gjatë kësaj të vërtetën (e mirëfilltë), por këmbëngultësisht i mbahen asaj në çka janë. Edhe të këtillë ka mjaft, por më pak se sa të parët.

- Në grupin e tretë bëjnë pjesë të gjithë ata që të folurit i vënë në vendin e tij të vërtetë, kurse të tillët janë të rrallë si margaritarët e kuq.

E madhe është brenga e atij të cilin e hidhëron e vërteta!

Dy janë shumë të qetë; njëri nga ata meriton çdo lëvdatë, derisa tjetri meriton përbuzje dhe gjykim. Këta janë ai që e ka hedhur këtë botë dhe ai që e ka hedhur turpin.

Në rregullimin mahnitës të kësaj bote nga All-llahu xh.sh. bën pjesë edhe kjo që çdo gjë që atij i nevojitet e ka bërë lehtë të arritshme. Mendo, në lidhje me këtë, për ujin dhe atë që është mbi të. Kurse çdo gjë në këtë botë që nuk është e domosdoshme shumë vështirë është e arritshme. Mendo në lidhje me këtë për margaritarin e kuq dhe atë që i është e nënshtruar. Njerëzi, sipas asaj që shijojnë, janë sikur udhëtari në shkretëtirë; sa herë që e kalon një pjesë të saj, parë tij hapen horizonte të reja. Sepse po qe se njeriu e zgjidh një shkak, shfaqen shkaqet tjera. Të vërtetën e ka thënë ai që ka thënë: I arsyeshmi në këtë botë është i lodhur! Kurse të vërtetën e ka thënë po ashtu ai që ka thënë: Ai në këtë botë është i rehatshëm. Me fjalë të tjera, atë e bezdisë ajo që e pavërteta përherë përhapet dhe pushton hapësira të reja, sikur edhe pafuqia e tij që ta publikojë të vërtetën. Kurse është i qetë dhe i rehatshëm nga çdo gjë që e preokupon botën tjetër; e që është e panevojshme për jetesë në këtë botë.

Ruaju nga përmbajtja e shokut të keq dhe ndihmesës së bashkëkohasve t’u në çdo gjë që në atë botë do të të sjellë dëm ose do të dëmtojë në këtë botë. Nëse ashtu nuk vepron, do të keshë nga kjo vetëm pendim, por kur ky nuk mundet më të shërbejë.

Dije sigurisht se nuk do të të jetë mirënjohës njeriu të cilit i ke ndihmuar, por do të jetë dashakeq. Më së paku, e ky është thelbi i kësaj, nuk do t’i interesojë mbarimi yt i keq dhe fundi i pafatshëm.

Po ashtu, ruaju që t’i kundërvihesh shokut dhe t’i kundërshtosh bashkëkohësit tu në atë që nuk të sjell kurrfarë dobie, as në këtë as në atë botë. Nëse ashtu nuk vepron, do të keshë nga ajo vetëm shqetësimin, shmangien dhe armiqësinë e tyre, e mbase kjo do të sjellë edhe deri tek ajo që të kërkojnë ndëshkimin dhe dëmtimin tënd, e në gjithë këtë për ty nuk do të ketë kurrfarë dobie. E nëse do të jetë e pamundur të shmangesh t’i zemërosh njerëzit ose All-llahun xh.sh., ose do të duhet refuzuar ose njerëzit ose të vërtetën, ti atëherë hidhëroi njerëzit dhe lëshoi ata, e assesi mos e hidhëro Krijuesin dhe Zotëriun tënd e as ta refuzosh të vërtetën!

Është detyrë ta ndjekish Pejgamberin s.a.v.s. në mësimin e të paditurve, mëkatarëve dhe të këqijve. Sepse ai që mëson me vrazhdësi e fytyrë të mrrolur, gabon dhe heq dorë nga mënyra e Pejgamberit s.a.v.s. dhe në të shumtën e rasteve bëhet nxitës i atij të cilit ia drejton këshillën të vazhdojë në atë në çka është, nxitës i llafosjes dhe konfliktit, dhe në këshillën e vet do të bëjë keq në vend të të mirës. Kush këshillon me hare, buzëqeshje dhe butësi, sikur vetëm po e shtron mendimin dhe njofton për dikë tjetër, e jo për atë kujt po i drejtohet, më mirë dhe më me efikasitet do të ketë sukses në këtë. Nëse ai të cilit i drejtohet këtë nuk e pranon, atëherë le ta këshillojë duke e qortuar i vetmuar. Nëse edhe këtë nuk e pranon, atëherë në prani të atij para të cilit i këshilluari turpërohet. Kjo është mënyra e edukimit të All-llahut xh.sh. kur ka urdhëruar që të flitet fjala e butë. Kurse Pejgamberi i Zotit, s.a.v.s., nuk e drejtonte në mënyrë të drejtpërdrejtë këshillën, por fliste: “Ç’mendojnë njerëzit që bëjnë kështu e kështu!?” Ai ka lavdëruar butësinë, ka urdhëruar lehtësinë, kurse ka ndaluar ngarkimin. Ka këshilluar, por është ruajtur që kjo mos të kalojë në bezdisje. All-llahu xh.sh. ka thënë: “... sikur të ishe i vrazhdë e i ashpër, do të shpërndaheshin nga afërsia jote.”

Vrazhdësia dhe ashpërsia janë të nevojshme vetëm kur diç ka të bëjë me kufijtë e All-llahut xh.sh. Nuk guxon atëherë të jetë i butë ai që është i aftë ta zbatojë dënimin.

Me rastin e këshillës po ashtu është mjaft produktive të lavdërohet, në prani të atij që bënë keq, ai që bënë mirë. Kjo nxitë në bërjen mirë. Dhe për lëvdatë unë shoh vetëm këtë vlerë, e kurrfarë tjetër, d.m.th., që të shkojë pas kësaj ai që e dëgjon lëvdatën. Së këndejmi, konsiderojmë të nevojshme të shënojmë edhe virtytet edhe të këqijat, në mënyrë që ai që i dëgjon këto të mund të ikë nga e keqja e shënuar që tjetri e ka bërë, kurse të dëshirojë të bëjë mirë që deri tek ai ka depërtuar, e që e ka bërë dikush para tij, dhe që me këtë të këshillohet.

Thellë kam menduar për çdo gjë që qielli e mbulon, dhe kam përfunduar që çdo qenie e gjallë ose send ka mundësi në natyrën e vet që, nëse është e fuqishme, ta çrrënjosë cilësinë e qenies ose sendit tjetër, duke ia vënë para vetitë e veta. Kështu, i miri përpiqet që të gjithë njerëzit të jenë të mirë, kurse i keqi dëshiron që të gjithë njerëzit të jenë të këqij. Po ashtu sheh që çdokuh që përmend diçka, me dëshirë që në këtë të nxisë, thotë: - Edhe unë e bëj këtë.

Çdokush që ndjek ndonjë drejtim dëshiron që të gjithë njerëzit këtë t’ia miratojnë. Këtë e sheh edhe në elementet: kur njëri forcohet në raport me tjetrin, e shndërron në llojin e vet, siç është rasti për shembull me rritjen e drurit dhe ushqimin e bimëve dhe lisave me ujë dhe lagështi nga toka, që këtë ta transformojnë në llojin e vet. I lartësuar qoftë Ai që këtë e ka organizuar kështu dhe urtësisht e ka rregulluar! S’ka zot tjetër pos Tij!

Në aspektet mahnitëse të fuqisë së All-llahut xh.sh. bën pjesë edhe ajo që në shumësinë e krijesave nuk shohim se cilado nga ato i ngjason tjetrës aq sa të fshihet çdo dallim ndërmjet tyre. E kam pyetur një plak që e kish kaluar vitin e tetëdhjetë të jetës se e ka vërejtur në atë që ka ardhur dhe kaluar që disa figura kanë qenë plotësisht të ngjashme me këto të sotshmet, e m’u përgjigj se jo, dhe se çdo figurë ka diç në vete me çka dallon prej tjetrës. Kështu është me të gjitha gjërat në botë. Këtë më së miri e di ai që mirë i ka njohur veglat dhe të gjitha trupat e ndërlikuar, që gjatë kohë i ka soditur. Vetëm ai mundet mirë ta vërejë dallimin ndërmjet tyre dhe nëpërmjet dallimeve t’i dallojë. Kjo dallohet me shpirt, kurse fjala s’ka mundësi ta shprehë këtë. I lartësuar qoftë I Fuqishmi dhe I Urti, mundësitë e të cilit janë të pakufishme!