All-llahu ka qenë preokupimi i parë i atyre që E kanë pranuar, atyre që E kanë mohuar, dhe i atyre që dyshojnë në ekzistencën e Tij... Ai gjithnjë ka qenë objekt i hulumtimit të filozofëve, pa përjashtim, pa marrë parasysh a kanë dëshiruar ta përgënjeshtrojnë apo ta dëshmojnë ekzistimin e Tij. Pozita e filozofëve në këtë pikëpamje është dalluar vetëm sipas mjeteve dhe metodës nga pozita e njeriut primitiv.
Filozofi rrugën e ka kërkuar me arsye, kurse njeriu primitiv me intuitë. Por, All-llahu gjithnjë ka qenë temë e të dyve.
Sokrati ka ecur rrugëve të Athinës dhe në mënyrën e vet me botën ka diskutuar mbi domethënien e vlerës, drejtësisë, bukurisë dhe mirësisë, duke u pajtuar në fillim me bashkëfolësin e vet, që në fund me shkathtësi ta përvetësojë që vetë ta zbulojë gabimin e vet dhe të arrijë deri te e vërteta.
Ai ka thirrur në besimin në amshueshmërinë e shpirtit dhe ka pohuar se ai nuk shkatërrohet me vdekjen e trupit.
Platoni ka zhvilluar teorinë e vet të njohur “të idesë”.
Ai me këtë teori beson në mendjen universale dhe të përhershme, e cila, në fakt, paraqet mendjen e All-llahut, ku janë të vendosura format e vërteta të çdo gjëje të krijuar. Kjo është ideja... Melekët dhe gjysmëzotat i trajtësojnë këto forma në botën fenomenale, duke i veshur me trajta materiale të cilat i imitojnë idetë... Duke e marrë parasysh se melekët nuk janë të përkryer, as këto krijesa nuk janë të përkryera, siç shohim edhe në botën tonë fenomenale. All-llahu këtyre krijesave të papërkryera, nga fisnikëria dhe mëshira e vet, u dhuron kohën ku jetojnë, kurse e cila paraqet imitim të amshueshmërisë së Zotit. Ky imitim i papërkryer u përgjigjet këtyre krijesave të papërkryera, mirëpo arsyeja e njeriut është në gjendje që me anë të lidhjes së vet me mendjen e All-llahut, të zbulojë themele të përkryera dhe abstrakte të krijesave të botës fenomenale, ashtu si duken ato në mendjen e All-llahut, sikur që është në gjendje ta njohë idenë e vërtetë të çdo gjëje ashtu si duhet ajo të duket.
Shkalla e kësaj lidhjeje ndërmjet All-llahut dhe njeriut e përcakton edhe fatin e njeriut pas vdekjes, qoftë të shpërblehet me amshueshmëri në botën e ideve, të manifestuar nëpërmjet fatit të amshueshëm me mendjen universale, ose është dënuar me rënien në greminë të skëterrës, ku inkarnohet në shtazë dhe kthehet në tokë në trajtat më të ulëta, nëse u lëshohet instinkteve dhe largohet nga meditimi mbi qenien e All-llahut e cila është burim i idealeve më të lartësuara.
Sa i përket Aristotelit, ai beson në Zotin një, të pafillim, pambarim dhe të amshueshëm i cili nuk pranon shumësi, beson në monadën e cila nuk i nënshtrohet as sintezës as analizës. Ai këtë Zot të vetëm e ka paraqitur si Lëvizësin e parë të ekzistencës i cili ekzistencën e ka vënë në lëvizje të parë, ashtu që ajo nga ai çast gjendet në lëvizje të vazhdueshme.
All-llahu tek Aristoteli nuk mendon për ekzistencën që e ka krijuar, sepse ekzistenca është aq e ulët që All-llahu të mendojë për te. All-llahu mendon vetëm për Qenien e vet, sepse ajo është ajo më e përkryera që ekziston.
All-llahu krijesat e veta nuk i përshkon me kujdes, por krijesat janë ato të cilat Atij i drejtohen.
Çdo lëvizje në botën reale paraqet këtë drejtim ndaj All-llahut. Ky është drejtimi i ekzistencës së papërkryer drejt Qenies së përkryer.
All-llahu krijesave të veta u ka dhënë arsye edhe ndjenjë e cila i bën që të jenë në mallëngjim të përhershëm për Të, që të gjenden në lëvizje të përhershme nga Ai.
E Dekarti fillon të dyshojë në çdo gjë, që në fund të vijë deri te bindja në ekzistimin vetjak, sepse derisa dyshon, dmth. posedon qenien e cila edhe vetë dyshon dhe e cila pa dyshim ekziston.
Mendoj, pra, ekzistoj.
Filozofi gjerman Imanuel Kanti ka besuar në ekzistencën e Zotit, por nuk e ka dëshmuar me dëshmitë racionale, për arsye se arsyeja nga aspekti i tij, është e paaftë ta njohë All-llahun, sepse ai sipas natyrës së strukturës së tij të njohjes është vetëm i kufizuar, relacionet, sasia dhe cilësia, e edhe fushëveprimi i manipulimit të tij janë çështje parciale dhe realitete parciale, derisa e vërteta absolute, çështjet e substancës dhe problemi i ekzistencës, janë gjëra të cilat janë mbi mundësitë e tij.
Për këtë dëshmia e filozofëve për ekzistimin e All-llahut vjen nga ndërgjegjja e tij, nga dëshira e tij e brendshme për gjetjen e së vërtetës, drejtësisë, bukurisë dhe mirësisë.
Sikur që etja për ujë tregon në ekzistimin e ujit, po ashtu edhe etja për drejtësi tregon në ekzistimin e të Drejtit.
Etja për përsosuri dhe bukuri tregon në ekzistimin e Absolutit, All-llahut. Meqë drejtësia assesi nuk mund të sendërtohet në këtë botë, është e domosdoshme të ekzistojë bota tjetër, ku secili do ta gjejë shpërblimin e vet të drejtë dhe do të vihet në vend të merituar.
Bergsoni konsideron se forca Hyjnore është e fshehur në kozmos dhe se është pjesë e tij përbërëse. Ajo nuk është e pavarur, as jashtë kozmosit... Atë, ai në filozofinë e tij e quan elan kreativ lëvizës.
Sipas tij, kjo forcë e hovshme sekrete paraqet “Qenien e Zotit” e cila deri te shprehja e vet e plotë vjen në kreativitetin e artistit dhe mendimin e filozofit.
Amshueshmëria e shpirtit te Bergsoni është gjë e mundur të cilën arsyeja nuk e refuzon.
Darvini nuk ka menduar se teoria e tij e evolucionit e mohon ekzistencën e Krijuesit, por thotë se ajo është vetëm shpjegim për shumësinë e llojeve, të cilat ajo ua kthen një burimi, farëzës së jetës, të cilën e ka krijuar Krijuesi... Ai, përfundimisht, nuk refuzon besimin në Krijuesin.
Shkenca moderne arrin deri te All-llahu me anë të mikroskopit, skalpelit, teleskopit dhe me përsiatje mbi ligjet e atomit dhe trupave qiellorë...
Astronomi ser Xhems Xhinsi thotë: “Ne ligjet dhe barazimet matematikore, në bazë të të cilave lëviz kozmosi dhe të cilat i rregullojnë raportet në materie dhe i lëvizin atomet, i kemi fituar nga arsyeja jonë me anë të operacioneve matematikore, me përsiatje dhe me gjykim. Kur me anë të teleskopit, dyrbinit dhe tejqyrit shikimin e kemi hedhur më larg, kemi zbuluar që edhe trupat më të largët qiellorë, që më herët nuk i kemi parë, as që për ta kemi ditur, po ashtu po lëvizin në pajtim me këtë ligj.
Është e domosdoshme që vetes t’ia paraqesim që këto ligje gjenden në Mendjen gjithpërfshirëse dhe abstrakte e cila është sunduese e çdo gjëje, dhe se Ajo i ka deponuar në arsyen tonë, siç i ka deponuar edhe në kozmos, i cili sipas tyre orientohet dhe lëviz. Tërë kozmosi paraqet projekt preciz të cilin e ka hartuar Inxhinieri dhe Kreatori i madh. Ai njëkohësisht është ai i cili kozmosit i ka dhënë idenë dhe ia ka vënë ligjet”.
Edhe matematikani i madh Ajnshtajni pranon ekzistencën e Zotit, sepse në rendin e përsosur dhe në precizitetin e plotë gjen gjurmën e fuqisë e cila me çdo gjë sundon dhe e rregullon çdo gjë.
Takojmë edhe shkencëtarë që nuk kënaqen vetëm me besim, por i përkushtohen edhe lutjes, sikur ser Oliver Loxhi, zbuluesi i radio-stacionit.
Kush shkon në Sheshin Belgraf Merlburn, nr. 23, në Londër, në ndërtesën e pestë të shoqatës spirituale, do të gjejë sallën e veçantë “Ser Oliver Loxh”, e cila është e destinuar për lutje dhe meditim.
Dr. Aleksis Karl (fitues i çmimit Nobël në vitin 1912) beson në ekzistimin e një qenieje të arsyeshme të padukshme e cila e përmbush kozmosin rreth nesh. Ai thekson se lutja na mban në kontakt të përhershëm me këto qenie të fshehta të arsyeshme dhe njëkohësisht na bën objekt të kujdesit dhe inspirimit të tyre... Me sa më shumë entuziazëm të kryhet lutja jonë, aq më tepër ajo na afron nga All-llahu, duke na mundësuar që direkt prej Tij ta pranojmë ndihmën dhe mbështetjen.
Shkenca moderne e pranon kufizueshmërinë e vet, dhe pranon se ekzistojnë fushat e njohjes që i janë të pakapshme, sepse ajo me të gjitha të arriturat dhe metodat e veta vetëm mund të zbulojë anën materiale të së vërtetës.
Çdo gjë që mund të jetë objekt percepcioni, kundrimi, deduksioni, induksioni dhe eksperimenti, bën pjesë në rrafsh të shkencës dhe specialiteteve të saj.
Mirëpo, personaliteti nga aspekti i personalitetit dhe individualitetit, nuk mund të jetë objekt kundrimi. Ai nuk mund të vendoset nën mikroskop, as të matet me centimetra as me gramë.
Çdo gjë që mund të mësojmë për të, janë të dhënat që mund të fitohen indirekt, me përshtypjen që ai e lë te të tjerët dhe me shfaqjet të cilat çdo ditë manifestohen gjatë sjelljes, kurse të cilat janë shpesh të rrejshme dhe artificiale.
Sikur njeriu me ndonjë rast ta marrë personalitetin e vet për objekt të përsiatjeve dhe hulumtimeve të veta, ai do të ftohej nën skalpelin për analizë dhe anatomi, do të shndërrohej në kufomë e cila e humb individualitetin e vet dhe do të bëhej diç krejt tjetër.
E nëse, megjithatë, i qaset hulumtimit të hollësishëm të instinkteve dhe impulseve të veta individuale, do të arrijë deri te pika kur zhduken kufijtë ndërmjet shkakut dhe pasojës, dhe kur vetë personaliteti bëhet, njëkohësisht, shkak dhe pasojë.
E kur njeriu është i paaftë ta njohë veten dhe personalitetin e vet, si mundet atëherë të pohojë se e di personalitetin tjetër, apo ta mohojë qenien e Zotit?
Vetëdija e njeriut mbi veten, e ky është fakti të cilin e quajmë “individualitet”, është fenomen i veçantë i cili nuk e pranon bashkimin... Secili prej nesh vuan personalisht dhe vetë vdes... As mendimet sekrete shpirtërore, të cilat janë karakteristike për secilin prej nesh, nuk e pranojnë bashkësinë... Askush nuk mund të dashurojë për tjetrin, as të vuajë për tjetrin, as të vdesë për te...
Kraharori është i mbyllur me emocionet, dhembjet dhe gëzimet e veta.
Për këtë nuk është e saktë se shoqëria është grumbull i cili fitohet me mbledhjen apo me shumëzimin e ideve sekrete të anëtarëve të tij... Çdo personalitet paraqet njësi të veçantë e cila nuk mund të ndahet, të mblidhet apo të zbritet.
Është e mundur të hartohet statistika e të ardhurave, pronës ose e kursimit të anëtarëve të shoqërisë, sepse këto janë lëndët e vërteta që i nënshtrohen numërimit, mbledhjes dhe shtimit... E sa u përket mendimeve të tyre të fshehta, ato nuk pranojnë mbledhjen, sepse ato janë fakte individuale dhe secili nga ato ekziston me personalitetin e vet.
Secili prej nesh është e vërtetë e pakufishme në qenien e vet, unik, i veçantë, i papërsëritshëm... Ai është njësi e pavarur e cila nuk ndahet, as që matet me masat për peshë ose gjatësi. Është i pakrahasueshëm dhe s’ka të barabartë me të. Ai është botë për vete... Ekziston në pajtim me ligjet e veta individuale dhe të veçanta. All-llahu e ka krijuar sipas shembullit të vet; I përngjan sipas njësisë, unitetit, jetës, dijes, namit, shquarjes, natyrisht, me dallim të madh ndërmjet Krijuesit dhe të krijuarës sipas rangut dhe pozitës.
Është e natyrshme të konsiderojmë që kjo qenie nuk i takon vdekjes së trupit... Ne trupin e mendojmë vetëm objekt dhe veshje të përkohshme të cilën e vesh derisa qëndron në botën e hapësirës dhe kohës, e të cilën e heq kur e lë dhe e lëshon.
Sikur që shkenca moderne e ka pranuar pafuqinë dhe kufizueshmërinë e vet para “personalitetit”, ajo, po ashtu, ka zbutur shumë ekzagjerime dhe rekomandime të veta të pagabueshmërisë para fakteve të botës materiale dhe ligjeve të saj.
Sot ligjet natyrore, pas Hajzenbergut me teorinë e “parimit të caktueshmërisë”, sikur edhe absurditetet e ekzistimit të së vërtetës së pakontestueshme te përcaktimi i lëvizjes së atomit dhe pjesëzave të materies, nuk janë më aq kategorike dhe të rrepta siç kanë qenë dje.
Si të zbrapset elektroni para vrojtimit?... Kur hulumtuesi përpiqet t’ia caktojë pozitën, ai e ndërron shpejtësinë, e kur përpiqet t’ia caktojë shpejtësinë, ai e ndërron pozitën, sepse rrezet që i përdor shkencëtari për vrojtim çdo herë larg e hedhin elektronin. Rasti i këtij shkencëtari, në lidhje me elektronin, është në formë katrori duke tentuar t’ia caktojë dimensionet... Kur të arrijë t’i masë dimensionet, ndërrohet vëllimi, e kur tenton ta caktojë vëllimin, ndërrohen dimensionet, sepse vëllimi shkrihet gjatë çdo prekjeje dhe ndërrohet çdo çast.
Prekja e tij bën që akulli të gjendet në gjendjen e vazhdueshme të shkrirjes.
Mjeti i tij i njohjes jep rezultate të rrejshme. Prej këtu edhe del parimi “i papërcaktueshmërisë”.
Në ligjet shkencore nuk besohet më si në diç përfundimtare, por si në diç të afërt, sepse ato paraqesin mesatare statistikore të grupeve të mëdha të atomeve dhe të pjesëzave të materies. Zakonet në tërësi i përcjellin lëvizjet e atomeve të cilët duken sikur ndonjë armatë në lëvizje, ku nuk mund të ndodhë që çdo herë, nga disa ushtarë të mos jenë jashtë rreshtit... Për këtë arsye një eksperiment kurrë nuk përsëritet, në kuptim që të vihet deri te rezultati i njëjtë. Gjithnjë gjendet dallimi krejt i vogël i cili nuk i nënshtrohet ligjit.
Shkenca bashkëkohore me këtë frymë modeste të jetës e ka lëshuar fronin e krenarisë së dikurshme, e ka lënë piedestalin e lavdisë dhe krekosjes dhe ka hequr dorë nga dijet e pathyeshme, duke u kënaqur me supozime, probabilitete dhe eventualitete. Ajo në këtë mënyrë ia ka lënë dyert e hapura fesë që ta thotë fjalën e vet, ka bërë vend për meditimet e mistikut dhe për mësimin pejgamberik.
Për këtë ndjenjat e mistikut dhe frymëzimet e tij nuk merren më me ironi dhe me gjestikulacion të dorës, pos nga ana e injorantëve dhe njerëzve me shikim të kufizuar.
Shkenca më në fund ia hapi dyert fesë, pas haraçit të trilluar, i cili është paguar gjatë kohë.
ALL-LLAHU TEK ATA QË E MOHOJNË
Ata që e kanë mohuar All-llahun, për këtë kanë pasur “dëshmi” në çdo kohë. Kanë pohuar se feja është lajthim dhe se All-llahu është ide të cilën njeriu vetes ia ka krijuar që në të të gjejë ngushëllim në këtë botë që ta shpjegojë xhennetin, hutitë, pallatet, dëfrimet... Këta, ndërkaq, kanë harruar se ekzistojnë fe që e rekomandojnë kalueshmërinë dhe se në to nuk ka xhennet as xhehennem, sikur as besim në shpirtin, e pos kësaj janë edhe më të zgjeruara dhe kanë më shumë ithtarë se fetë e shpallura, çfarë është shembulli, konkretisht, me Budizmin.
Më tej kanë thënë se feja është opium të cilin pasanikët ua ndajnë varfanjakëve, se kjo paraqet kambial për parajsën e trilluar pas vdekjes, për të cilat në ndërrim ata nga bota vjedhin jetët e tyre... Në këtë mënyrë feja bëhet armë e një shtrese kundër tjetrës... Ndërkaq, ata edhe këtu kanë harruar se fillet e idesë për All-llahun i takojmë në shoqërinë e parë primitive dhe bashkësinë fisnore, pra para shfaqjes së feudalizmit dhe kapitalizmit të cilët me vete bartin konfliktet klasore dhe varietetin e interesave.
Kapitalizmi, pas ndryshimeve shoqërore dhe ngadhënjimit të mendimit bashkëkohor, është kapërcyer, por feja ka mbetur që edhe më tej ta luajë rolin e vet në shoqëri të re pa klasa.
Mendimi bashkëkohor në mospranimin e vetë fesë zë fill në botëkuptimin se ai bën pjesë në rrafshin e metafizikës dhe se intelekti shkencor nuk mund të besojë në të padukshmen... Por, përkundër kësaj, vetë ky mendim ka rënë në kundërthënie duke e ndërtuar filozofinë e vet pikërisht në të padukshmen dhe në supozime... Ajo mendon se materia është e amshueshme dhe pa fillim, se nuk e ka krijuar Krijuesi, se është e pafund në kohë dhe se është zhvilluar gjatë disa fazave të tëra... Në fillim qe materia, pastaj ka evoluar në jetë, kurse jeta u zhvillua në jetë në trajtën e vet më të përsosur në “njeriun e arsyeshëm”. Tërë kjo ka ndodhur vetvetiu me anë të ligjeve dialektike që dominojnë me materien, pa pjesëmarrjen e faktorëve eksternë jashtë materies.
Është filluar nga supozimi i gabuar mbi amshueshmërinë e materies, duke llogaritur që progresi zinxhiror i kohës prapa deri në të kaluarën e largët, mund të na shpie deri në amshueshmëri, përkatësisht deri në pafundësi... Kjo është e gabueshme.. Koha është kuantitet i kufizuar, dhe pa marrë parasysh në atë se sa sasi të kufizuara u shtoni sasive të kufizuara, rezultati gjithnjë do të jetë sasi e kufizuar. Sado që të përpiqemi të mbledhim dhe të shtojmë, nuk do të arrijmë deri te pafundësia, respektivisht deri te amshueshmëria.... Materia nuk është e amshueshme as prazanafillore.
Të flitet se në fillim të kozmosit ka ekzistuar vetëm materia dhe asgjë tjetër, dhe se materia i ka paraprirë çdo gjëje me rastin e krijimit, është supozimi i dytë dhe diskutim për të paparën, sepse askush nga ata që këtë e pohojnë nuk ka ekzistuar në kohën në të cilën është krijuar kozmosi... Edhe kjo është një nga ekskursionet në të padukshmen për të cilin edhe neve na e zënë për të madhe.
Pastaj, të flitet për evolucionin e materies vetvetiu, sipas ligjeve dialektike brenda vetë asaj, është arbitraritet tjetër, sepse askush prej tyre as nuk ka tentuar që vetes t’ia shtrojë këtë pyetje të thjeshtë dhe logjike: Kush i ka vënë këto ligje brenda materies?... Si të ekzistojë rendi pa atë që e ka caktuar?... Si të krijohet simfonia pa autorin i cili i harton notat dhe dirigjon me orkestrën?... Kanë harruar se mospërfillja e ligjit të kausalitetit nga një sërë ndodhish dhe shfaqjesh, sikur edhe rekomandimi i krijimit pa Krijues, dtth. hedhje e tërë shkencës, lënie e mendimit shkencor dhe kthim improvizimeve të saj të para.
E, sa i përket pohimit të tyre se materia paraqet të vërtetën e vetme reale, pastaj mospërfilljes së tyre të qenies intelektuale dhe origjinalitetit të saj, të kuptuarit e tyre se kjo është prodhim i shkallës së dytë të materies, është supozim tjetër, arbitraritet joshkencor dhe tentim jo i denjë i simplifikimit të të tërës në një fjalë, në materie.
Kjo, dmth., është ndërtesë e dobët e ndërtuar nga supozimet, probabilitetet, hipotezat dhe paralajmërimet dhe thjeshtësim naiv i fakteve, të cilat sipas natyrës së tyre janë komplekse, të lidhura, të ndërlikuara dhe të hartuara nga qindra shkaqe dhe faktorë... Edhe krahas asaj që mendimi bashkëkohor e merr moton e shkencës për parullë të asaj që e thotë, ai, megjithatë, nuk i respekton elementet themelore të kësaj shkence dhe fundamentet e saj.
Dëgjojmë që thuhet se feja është mirësjellje, etikë dhe moral dhe se këto janë gjëra të cilat sot njeriu i arrin me arsye, me motivim social dhe nuk i nevojitet feja... Ai që qëndron pas këtij pohimi gabon në të kuptuarit e tij të religjionit... Religjioni nuk është si edhe morali... Ai është në shkallë më të lartë se morali.
Detyra e moralit, në rastin më të mirë, është sendërtimi i përkatësisë ndaj shoqërisë njerëzore.
Mirëpo, detyra e religjionit është më komplekse... Ai dmth. sendërtimi i përkatësisë kozmosit, ekzistencës dhe All-llahut.
Njeriu, si qenie që rrjedh nga All-llahu dhe e cila përfundimisht Atij i kthehet, vetëm me anë të fesë e zbulon përkatësinë e vet të vërtetë dhe të mirëfilltë... Ai është krijesë e Zotit dhe para Tij është përgjegjës... Çdo gjë që e posedon është nga All-llahu dhe këtë e ka duke iu falënderuar mirësisë së Tij... Për këtë ai ka obligime vetëm para All-llahut dhe ai me aksionin e tij dëshiron vetëm arritjen e kënaqësisë së Zotit.
E sa i përket njeriut me sjellje të mirë dhe moral, në kuptimin shoqëror dhe moral, ai ka ndjenjë të përkatësisë së kufizuar, përkatësisë së llojit të vet njerëzor... Rregullat e tij të sjelljes përbëhen nga sistemi i normave etike të cilat i rregullojnë raportet në mënyrën më të mirë të mundur, por nuk e nxjerrin nga rrethi i kufizuar i farefisit dhe miqve, dhe nuk ia hapin rrugën në fushën e ekzistencës së tërësishme.
Nëse pak e shqyrtojmë mësimin e Frojdit, do të shohim se ai qaset nga teoria me të cilën çdo gjë e arsyeton me motivin seksual, që të na shpjegojë që edhe religjioni është lloj i sublimacionit të instinktit seksual... Lidhshmëria erotike e fëmijës mashkull për nënën, xhelozia dhe urrejtja e fshehtë ndaj babait (kompleksi i Edipit) marrin formën e jashtme e cila manifestohet në aspekt të mohimit të pavetëdijshëm të kësaj urrejtjeje, dhe në aspekt të dashurisë së tepruar ndaj babait, e cila gradualisht rritet në adhurim të babait, pastaj sajimi i idhullit të përkushtuar atij dhe adhurimi i tij, që, më në fund, ndjenjat dhe lutja, të orientohen drejt babait absolut qiellor.
Frojdi, ndërkaq, harron se ideja për All-llahun ka lindur në shoqëritë primitive dhe bashkësitë fisnore para fshehjes dhe ngulfatjes së dëshirës seksuale, edhe para ndalimit seksual me të cilin nëna i ndalohet djalit, e babai vajzës. Historia, madje, në shekujt e shtyrë, na përmend se si faraonët i kanë marrë për gra vajzat dhe motrat e veta... për këtë kompleksi i Edipit, në bashkësitë si kjo, nuk ka kurrfarë domethënie.
Madje edhe sikur t’i besonim Frojdit, atëherë duhet, në bazë të pohimeve të tij, që mashkulli të besojë në babain qiellor, kurse femra në nënën qiellore, në bazë të kompleksit të Elektrinit tek vajza, mirëpo, kjo ndarje nuk përmendet askund.
* * *
Kemi ardhur deri te problemi më i rëndë kur janë në pyetje mohuesit dhe mohimi i tyre. Ky është problemi i së keqes i cili për ta paraqet argument mbi argumentet dhe themel të të gjitha dëshmive të tyre.
Thonë se si mund të jetë që botën ta ketë krijuar Krijuesi Absolut, I Urtë, I Dijshëm, Mëshirëplotë dhe Fisnik, kur te ajo gjenden kaq të këqija dhe vese (njolla), e tëra është zhytur në gjak?
Diskutimi për të keqen është i vjetër sa edhe historia... Në këtë pyetje ekzistojnë më shumë përgjigje:
E para: Nuk mund të gjykohet mbi rrëfimin nëse merret pjesë vetëm në një akt të tij... Djali qan kur i ati e shpie që ta operojnë duke e konsideruar këtë të keqe të madhe, por pas një kohe të caktuar konstaton se pas kësaj të keqe të përkohshme, fshihej e mira e vazhdueshme e cila ka merituar që për këtë pak të pësojë dhe të durojë... Ngjashëm është edhe me jetën tonë e cila ende nuk është mbaruar, kurse me vdekjen, megjithatë, nuk lëshohet perdja, por ka ende akte të tjera, dhe nuk mundet nga ky aspekt dhe nga ky akt kalimtar që e jetojmë, të gjykohet mbi këshillueshmërinë e tërë tregimit.
E dyta: Është e qartë se ndërtimi i personalitetit njerëzor, moralit, përpjekjeve dhe vendosmërisë së tij, është fort i lidhur me vështirësitë që i duron njeriu... Po mos të ishin vështirësitë, çështja, siç thotë El-Mutenebbiu, do të ishte ndryshe:
“Sikur të ishte e mundur të gjithë njerëzit do të sundonin,
Por edhe bujaria e tepruar varfëron
sikur që edhe guximi i papeshuar është fatal”.
Për këtë falja nuk ka kurrfarë kuptimi pa kundërvajtje, mëshira pa dhembje, drejtësia pa padrejtësi.
Nëpërmjet fatkeqësisë, durimit, dhembjes dhe mundimit zhvillohen virtytet pozitive te njeriu.
Shembull të ngjashëm kemi te loja siç është shahu, ku pjesëmarrësi në lojë ka mundësi që me një lëvizje të dorës t’ia rrëzojë mbretin rivalit dhe t’u shmanget vështirësive, duke mos përfillur, natyrisht, rregullat e lojës... Mirëpo, ku është dhe në çka është ëmbëlsia e fitores?... Loja aq e bukur shndërrohet në gjë qesharake dhe neveritëse.
E treta: Ajo që na duket si e metë dhe mangësi me të parit parcial, e konsiderojmë këtë për begati dhe të mirë me të parit e tërësishëm gjatë prizmit dhe perspektivës historike... Kjo njëjtë duket sikur kur i afrohemi ndonjë fotografie, përkatësisht një pjese të saj, dhe në të vërejmë diç që i përgjan njollës së ndytë, e që, kur të largohemi, duket hije e cila luan rolin e domosdoshëm në bukurinë e tërësishme të fotografisë... Po ashtu është rasti me tërmetin, vullkanet dhe katastrofat natyrore, marrë në përgjithësi, sepse e luajnë rolin e dobishëm në kthimin dhe vënien e ekuilibrit ndërmjet brendisë së turbulluar, të zjarrtë e që vlon të tokës dhe kores së saj të fuqishme e të palëkundshme.
Tërmeti i kthen malet në vendet e tyre, pas rrëshqitjeve që ndodhin pas çdo numri të caktuar vitesh... Kurse malet, siç e dimë, janë barrë dhe bartës të cilët e përforcojnë koren e tokës, e mbajnë në vendin e saj, e sikur të mos jenë, ajo do të shpërthente dhe do të zhdukej në kozmos për shkak të veprimit të brendisë së tokës e cila vlon sikur kazani dhe zgjerohet duke kryer ndikim të madh në të gjitha anët e kores së tokës.
Këto janë katastrofa të cilat shkatërrojnë me mijëra jetë në interes të ruajtjes së jetës dhe njerëzisë, dhe në interes të vazhdimit të jetës së kësaj bote deri në çastin e caktuar.
Sidoqoftë, njeriu vdes, në tërmet ose pa të.
E katërta: E keqja është haraç për lirinë të cilën All-llahu ia ka dhuruar njeriut. Për këtë liria, e cila i është dhënë njeriut, nuk do të kishte kurrfarë domethënie po qe se njeriu të mos e kishte të drejtën dhe lirinë e gabimit, sikur që ka të drejtë e liri të jetë korrekt.
Mëkati e ka përcjellë lirinë në udhëtimin e saj të gjatë dhe ka qenë haraç i saj... Për këtë historia e njeriut, në fakt, është histori e përpjekjes dhe mëkatit.
Nga mëkati është krijuar e keqja.
Ka ekzistuar vetëm një alternativë, e kjo është që njeriu të lindet i detyruar të zgjedhë një, përkatësisht të mirën... Kjo dtth. humbje e lirisë, që është edhe më keq.
E pesta: E keqja dhe e mira janë vetëm dy fytyra në një kartëmonedhë. Vërshimi është i mirë nga një anë, kurse i keq nga ana tjetër... Luftërat njëkohësisht janë shkatërrim dhe jetë... Ato paraqesin kontraste të mëdha që kanë formuar struktura të atilla njerëzore që e kanë unjësuar njerëzinë në bashkësi të mëdha dhe i kanë afruar kontinentet njërin me tjetrin... Luftërat i kanë organizuar njerëzit në familje të ngushtë, të gjerë, në fise, popull dhe popullata që më në fund të vendosen në një tavolinë botërore në Këshillin e Sigurimit, rreth të cilit të gjithë së bashku ulen... Mjetet e mëdha që shpenzohen për synime luftarake dhe hulumtimet kushtuar kohëve të luftës, sollën deri te transfuzioni i gjakut, transplantimi i organeve, energjitë atomike, raketat, avionët reaktivë, nëndetëset, prodhimi i çelikut, barutit dhe radarëve.
E gjashta: E keqja në esencë nuk ekziston, por ajo është rrënim dhe mohim i së mirës. Ky është destruksion i së mirës e cila e ka përcjellë kufizueshmërinë e njeriut dhe ka ecur paralelisht me jopërsosurinë e krijesave të gjalla... Nuk ka qenë e mundur që të krijohet krijesë e kufizuar pa kufij dhe pa të meta.
Ka qenë një mundësi që njeriu të krijohet i përsosur, pa të meta, përkatësisht që prej fillimit të krijohet zot, që është absurde... Është e pamundur që të jenë shumësi zotash... Çfarë mençurie është në atë, kur Absoluti është një në qenien e Tij dhe kur nuk i nevojitet tjetri?... Si do të krijohet Zoti Absolut?... Ky është absurdi i dytë logjik, të jetë i përsosur dhe që njëkohësisht të mbështetet në tjetrin në ekzistencën e vet.
Kërkesa jonë që All-llahu të na sendërtojë këto absurditete logjike, është e ngjashme me dëshirën tonë që Ai mbledhjen një plus tre, të na e barazojë me zero, në vend të katër... Kjo dmth. se ne konsiderojmë se All-llahu është krijues i kotësirave... krejt këtë e bëjmë nga shkaku që të na çlirojë nga vështirësitë dhe të na ofrojë kënaqësi.
E prej kur kjo kënaqësi është bërë cilësi që numërohet në vlerat e larta morale?
Na mbetet që pas kësaj t’i pyesim ata që dëshirojnë që kjo kënaqësi t’u jetë xhenneti, a e meritojnë xhennetin dhe ç’kanë dhënë në rrugën e sendërtimit të kësaj?
Është thënë mjaft për problemin e së keqes.
Ky problem është i përhershëm.
Ka qenë e domosdoshme që të gjendet e keqja që virtyti njerëzor ka për detyrë dhe obligim që t’i kundërvihet.
Mirëpo, disa mohues kanë nxituar në gjykim dhe nga fenomeni i së keqes kaluan në përfundim të ngutshëm me çka e padisin Krijuesin... Kanë parashtruar se bota ka krijues me fuqi të kufizuar, me shkathtësi të dobët, të lidhur me rastet dhe rrethanat që i pranon, zotit që nuk dallon shumë nga kryepari i fisit i cili është me aftësi të kufizuara. Ndër këta mohues është edhe anglezi Xhon Stjuart Mili.
Të tjerët pohojnë se All-llahu do të emanuojë nga materia, sepse sikur që jeta gradualisht ka emanuar në florë, faunë dhe njeri, ashtu do të vijë koha kur jeta do të emanuojë në qenie Absolute, All-llahun, që do të prezentojë apogjenë e evolucionit dhe fjalën e tij të fundit.
Këto, ndërkaq, nuk na kanë thënë ç’do të jetë detyra e kësaj qenie absolute e cila do të shfaqet atëherë kur për të më nuk do të ketë nevojë, në rast se e pranojmë emanacionin, i cili, gjithsesi, paraqet absurd logjik sipas të cilit e pakufizuara duhet të shfaqet nga e kufizuara.
Sa u përket pozitivistëve, si Ogist Konti, konsideronin se është më mirë ta lënë këtë problem të tërë, ta lëshojnë diskutimin për të dhe ta injorojnë, duke u udhëhequr me faktin se arsyeja nuk është në gjendje ta kuptojë të vërtetën përfundimtare, sikur edhe duke u nisur nga pikëpamja se është e pashpresë të tentohet që të arrihet ajo që bën pjesë në rrafshin e metafizikës, ose ta zbulojë esencën e të padukshmes, apo All-llahut... Kanë folur se progresi, metodat dhe teknologjia që i ofron shkenca, janë të mjaftueshme ta bëjnë të lumtur njeriun, dhe se për njeriun mjafton që t’i përkushtohet kësaj ane të mundshme, dituritë dhe risitë e së cilës i njeh në përsosuri dhe të cilat duhet edhe më tepër t’i përparojë në interes të ardhmërisë më të lumtur. Sipas tyre, njeriu nuk duhet të humb kohën duke medituar për All-llahun dhe fshehtësitë e Tij... Por, këtu harrojnë se ekzistojnë metodat tjera të njohjes së asaj që nuk mund të njihet me arsye dhe me logjikë dialektike, dhe se njeriu nuk është dhuruar vetëm me logjikë, porse është i dhuruar edhe me fuqinë e brendshme të vrojtimit dhe me shqisat inspirative.
Besimtari me njohjen e zhvilluar të brendshme mund ta arrijë të vërtetën për All-llahun deri në atë masë që e harron këtë botë, e harron veten, dhe se, duke u kënaqur në afërsinë e All-llahut, privohet nga çdo gjë... Kjo ndjenjë e rafinuar e besimtarit nuk mund të mohohet me gjestikulacion të rëndomtë të dorës, vetëm për atë se të tjerët janë të privuar nga ajo ndjenjë, sepse edhe i shurdhëri nuk ka të drejtë t’i mohojë zërat, as i verbëri dritën e diellit vetëm për atë se ai nuk e sheh...
Nëse kësaj ia shtojmë atë që e kemi zbuluar në fushën e psikologjisë, fenomeni i konformitetit të mendimeve, largpamësia, parandjenja e fatkeqësisë para ndodhjes së saj, rasti i konformitetit të mendimeve të të hipnotizuarit dhe hipnotizuesit në hipnozë... Shpezët shtegtare e dinë rrugën pa posedimin e ndjenjave të caktuara.
Tërë kjo na ka zbuluar disa fshehtësi të arsyes dhe të panjohurat e saj dhe na ka sjellë në errësirat e të padukshmes dhe të panjohurës, e ka ndriçuar dhe ngjallur, që sërish të bëhet objekt i besimit dhe i hulumtimit.