Gjatë viteve të saj populli shqiptar manifestoi një shkallë të lartë patriotizmi, e cila vështirë se mund të arrihej pa angazhimin aktiv të besimtarëve dhe të strukturave fetare që ekzistonin në vend. Problemi për Shqipërinë ishte specifik. Vendi në atë kohë nuk i kalonte të një milion banorët, ndërkohë që 70 për qind e tyre ishin të besimit mysliman. Për rrjedhojë fatet e luftës çlirimtare vareshin në mënyrë të konsiderueshme nga qëndrimi i fesë islame, i strukturave e sidomos i besimtarëve të saj të shumtë. Këta të fundit pranuan programin e Frontit Nacionalçlirimtar, pasi ai ofronte alternativën më të mirë e më realiste për ato vite, çlirimin e vendit dhe ndërtimin e një shoqërie demokratike, ku do të respektoheshin vlerat më të çmuara të krijuara në shekuj, ndër to dhe feja, prona, morali etj[1]. Më këtë bindje besimtarët myslimanë masivisht iu përgjigjën thirrjes së forcave progresiste për t’u ngritur në luftë kundër okupatorit.
Qëndrimet e marra nga komunitetet e ndryshme fetare në rrjedhën e luftës dhe në situatat e ndërlikuara, të krijuara në proces, ishin kryesisht çështje të pozicioneve që zunë krerët e tyre. Por ky qëndrim e pozicionim i krerëve nuk ndikoi e nuk pengoi masën e gjerë të klerikëve të mesëm e të ulët, si dhe besimtarët e thjeshtë që të inkuadroheshin gjerësisht në Lëvizjen Antifashiste.
Në këtë proces ka pasur sigurisht ndikimin e vet të fuqishëm parulla që doli nga Konferenca e Pezës për bashkimin e popullit pa dallim feje, krahine dhe ideje[2], që do të thoshte se forcat politike pjesëmarrëse në Konferencë njihnin dhe respektonin ndryshimet në tri elementet bazë të jetës shoqërore, ku një vend të rëndësishëm e zinte pa dyshim ndryshimi fetar. Në vitet e luftës, më pak se çdo gjë tjetër dolën në pah diversiteti dhe kundërshtitë fetare, për t’i lënë vendin unitetit dhe bashkimit kombëtar dhe kjo pati sigurisht rëndësi vendimtare për fatet e Luftës Çlirimtare.
Prirja për t’u ngritur mbi ndasitë dhe përkatësitë fetare, në interes të çështjes kombëtare, ka nisur të çajë rrugën e vet, të paktën që në vitet e Rilindjes Kombëtare. Deviza e Vaso Pashës “Mos shikoni kisha e xhamia, se feja e shqiptarit është shqiptaria”[3] nuk kishte qëllim të fynte e aq më tepër të injoronte ndjenjat fetare të popullit, por të tërhiqte vëmendjen për rreziqet që i vinin kombit në rast se shqiptarët, pavarësisht nga besimi, nuk bashkoheshin rreth kauzës së tyre të përbashkët, çlirimit dhe bashkimit të vendit.
Me platformën e vet atdhetare, Rilindja nisi me guxim procesin e bashkimit, si një proces i natyrshëm e jetik, gjatë të cilit, hap pas hapi, do të kapërceheshin pengesa e probleme të shumta për t’i hapur rrugën afrimit dhe mirëkuptimit në mes feve dhe besimeve të ndryshme. Lufta Nacionalçlirimtare eci gjithashtu në këtë rrugë, duke shpejtuar madje ritmet e këtij procesi dhe duke e pasuruar atë me elemente të reja, që i dhanë gjallëri e fuqi bashkimit kombëtar.
Nuk ka dyshim se në shpejtimin e ritmeve të këtij procesi në vitet e Luftës së Dytë Botërore ndikoi dhe fakti që ideologjia dhe sistemi që ofruan okupatorët ishin krejtësisht të huaja për fenë islame dhe për ndjenjat kombëtare të besimtarëve islamë. Kjo ishte dhe arsyeja që si Italia, ashtu dhe Gjermania, me gjithë demagogjinë që përdorën, u panë qysh në fillim si fuqi agresore e pushtuese, të cilat për interesat e tyre hegjemoniste kishin shkelur identitetin, pavarësinë dhe sovranitetin e atdheut. Sado që Jakomoni përpiqej të tregonte në dukje respektin e fashizmit për islamin[4], besimtarët myslimanë e shikonin me trishtim politikën e italianizimit e të fashistizimit që nisi të zbatojë Roma, pasi e ndienin veten, para së gjithash, shqiptarë. Pezmatimin e besimtarëve myslimanë nuk e zbuti as fushata e ndërtimit dhe e riparimit të xhamive që ndërmori Roma dhe as pjesëmarrja e Jakomonit dhe e zyrtarëve të lartë fashistë në ceremonitë fetare islame, të shoqëruara me premtime e me lëvdata për ta. Të gjitha këto, besimtarët myslimanë i shikonin si veprime demagogjike, që synonin të krijonin iluzione në popull. Në rrethanat e krijuara edhe imponimi i një mbreti të huaj katolik, ngjalli jo pak nostalgji për Zogun, i cili ishte prej gjaku mysliman. Kurse qëndrimi ndaj flamurit kombëtar i acaroi besimtarët islamë. Vënia e fashos së liktorit në flamurin kombëtar u konsiderua prej tyre si fyerje e identitetit kombëtar.
Këto zhvillime i vunë shumë shpejt pushtuesit fashistë italianë përpara dilemës se si duhej vepruar. Problemi i parë politik për ta ishte stabiliteti i regjimit dhe institucionet klerikale u menduan se do të ishin një mjet i rëndësishëm për arritjen e tij. Në Romë gjykohej se me një politikë të kujdesshme, madje edhe joshëse ndaj tri besimeve, mund të arrihej që harmonia fetare, karakteristikë për shqiptarët, të shfrytëzohej për vendosjen e paqes politike në vend dhe kjo, sipas tyre, do të çonte në pranimin e fakteve të kryera, pra dhe të regjimit të pushtimit.
Nisur nga këto konsiderata, që në ditët e para të pushtimit, Roma Zyrtare u përpoq të vendosë marrëdhënie, në dukje korrekte, më të gjitha komunitetet fetare. Të nesërmen e pushtimit, Badolio do të përpilonte një raport të hollësishëm, të shoqëruar me propozime e sugjerime për politikën që duhej ndjekur ndaj feve[5]. Në sintezë, ajo duhej të bazohej, siç shprehej ai, në një “respekt absolut”, për tri besimet. Në këtë mënyrë, kreu i ushtrisë ishte në unison me diplomacinë italiane, e cila e konsideronte faktorin fetar si mjet stabiliteti në vend.
Megjithatë një opinion i ndryshëm për këtë çështje është shprehur nga personalitete dhe forca të caktuara. Sipas Stavri Skëndit, italianët u përpoqën t’i frynin e t’i shfrytëzonin antagonizmat fetare në vend, për të arritur qëllimet e tyre skllavëruese. Të njëjtën gjë kanë pohuar dhe komunistët shqiptarë. Në propagandën që zhvillonin në popull ata theksonin se fashizmi po përpiqet t’i përdorte fetë e ndryshme për të përçarë popullin.
Në fakt realiteti qe kompleks. Në parim italianëve nuk u interesonte që në mes të tri feve të mbretëronte një harmoni idilike dhe absolute, por dhe një përçarje në mes tyre do t’i shtonte telashet Romës. Prandaj fillimisht në Romë e patën të vështirë të gjykonin se cila ishte zgjidhja më e mirë dhe politika që u ndoq për këtë çështje qe kundërthënëse, një modus vivendi, që synonte të mos prekeshin ndjenjat e besimtarëve dhe mundësisht të fitohej mbështetja e tyre.
Para pushtimit diplomacia italiane ishte kujdesur në mënyrë të veçantë për interesat e katolikëve. Mirëpo tani Roma duhet të shkëputej nga kjo pozitë e njëanshme dhe të paraqitej si kujdestare e tri feve. Madje islami, për arsye të epërsisë numerike dërrmuese, do të duhej të trajtohej më me kujdes. Kjo e bënte ndoshta Musolinin që të shpallte me bujë se kishte ndërmend të ngrinte në Romë një xhami të madhe[6] dhe të shtonte kujdesin për institucionet e Islamit në Shqipëri. Çiano, që e njihte më mirë psikologjinë e shqiptarëve myslimanë përgjigjej se, megjithatë, vështirë se ata do të përkrahnin Italinë. Për të fituar mbështetjen e shqiptarëve, përfshi edhe ata myslimanë, shtonte Çiano, do të duheshin dhe masa të tjera, në radhë të parë përmirësimi i gjendjes ekonomike dhe, krahas kësaj, respektimi i identitetit të tyre kombëtar[7]..
Strukturat e fesë islame si pjesë integrante e shoqërisë, e ndjenë shpejt diferencimin e forcave që u bë në vend. Kështu, kreu i fesë islame, Bexhet Shpati, e përkrahu pushtimin fashist dhe u vu në shërbim të politikës italiane. Në një intervistë që i jepte gazetës “Corriere della sera”[8], një muaj pas pushtimit, ai shpjegon arsyet e një qëndrimi të tillë. Pasi vinte në dukje marrëdhëniet e këqija që, sipas tij, kishin ekzistuar me mbretin Zog, Shpati lavdëronte politikën italiane, kurse ideologjinë fashiste e konsideronte të afërt me parimet e fesë islame. Edhe kryetari i bektashinjve, Sali Niazi dedej, përgjithësisht ndoqi të njëjtën linjë. Megjithëse Dedej nuk zhvillonte një propagandë aktive në favor të Italisë, por në raste festash e veprimtarish fetare, ai nuk nguronte të shprehte admirimin ndaj saj.
Këto zhvillime në kreun e fesë islame nuk krijuan lëkundje e aq më pak tronditje në radhët e besimtarëve myslimanë e bektashinjë, për të cilët ishin të shtrenjta para së gjithash idealet kombëtare dhe fati i mëmëdheut, që lëngonte nën pushtimin fashist. Prandaj ata në mënyrë graduale, por të vendosur, iu përgjigjën thirrjes se forcave progresiste për t’u ngritur në luftë dhe u rreshtuan në Frontin Nacionalçlirimtar, pasi në programin e tij shikonin të mëshiruar dhe aspiratat e tyre, për ta parë vendin të lirë e të pavarur, por dhe besimin fetar të garantuar.
Në këtë proces, mjaft struktura të fesë islame, organizata dhe institucione, teqe dhe vende të kultit u bënë vatra të rezistencës antifashiste, qendra të grumbullimit e të organizimit të shqiptarëve në luftë. Kurse dy baballarë me autoritet, Baba Fejzo dhe Baba Faja organizuan çeta partizane, i pari në zonën Gjirokastër-Vlorë dhe i dyti në Shqipërinë e Mesme, në teqenë e Martaneshit. Baba Fejzo do të bëhej dhe kryetar i Këshillit Nacionalçlirimtar të Tepelenës, kurse Baba Faja anëtar i Këshillit të Përgjithshëm dhe i Shtabit të Përgjithshëm Nacionalçlirimtar. Dhjetëra klerikë të tjerë në të gjithë vendin do të ndiqnin shembullin e tyre dhe do të viheshin në radhët e para të Lëvizjes Nacionalçlirimtare, me bindjen se kështu tregoheshin lidhjet e natyrshme të fesë islame me mëmëdheun, misioni dhe roli i saj në çështjen kombëtare.
Pas kapitullimit të Italisë, shtator 1943, vendin e pushtuesve fashistë italianë e zunë nazistët gjermanë. Në përpunimin e politikës që do të ndiqej në Shqipëri, edhe gjermanët nuk mund të mos mbanin parasysh faktin që shumica e popullsisë këtu ishte e besimit islam. Prandaj ata do të bënin kujdes në ndërtimin e raporteve me besimtarët e me institucionet e bashkësisë islame. Kjo shikohej si në propagandën që zhvillonin, ashtu dhe në siguritë që jepnin për respektimin e fesë islame dhe të institucioneve të saj. Veç këtyre, Gjermania shpresonte të shfrytëzonte për këtë qëllim dhe lidhjet miqësore me Turqinë, e cila ishte i vetmi vend evropian me popullsi myslimane, me lidhje historike me myslimanët e Ballkanit, përfshi dhe Bosnjën e Shqipërinë.
Po për këtë qëllim, gjermanët u përpoqën të shfrytëzonin dhe krijimin e një Divizioni SS mysliman (siç kishin vepruar dhe në Francë më 1943), kryesisht me boshnjakë dhe kosovarë. Ky divizion që u pagëzua “Skënderbej”, u riorganizua në prill 1944 në Kosovë[9] me kuadro gjermanë e me trupa shqiptarë. Mirëpo kjo përpjekje nuk pati sukses. Nga 6 500 shqiptarë që e përbënin divizionin, 3 500 dezertuan deri më 1 tetor 1944, kurse pas pak edhe ata që mbetën u shpërndanë. Gjermanët prisnin rezultate jo aq nga pjesëmarrja e Divizionit në luftime, se sa nga fakti që kështu do të shprehej simbolikisht qëndrimi i favorshëm i besimtarëve islamë shqiptarë ndaj Rajhut gjerman. I paraqitur si njësi myslimane, ai duhej të tregonte haptas karakterin fetar. Mirëpo kjo lëvizje nuk u mirëprit nga qeveritarët shqiptarë. Madje ata protestuan në Berlin. Shteti shqiptar, deklaronte Mehdi Frashëri, nuk ishte fetar dhe të gjitha fetë këtu kishin të drejta të barabarta[10]. Episodi i divizionit SS kosovar ishte një rast i veçuar. Gjermanët nuk kishin letra të tjera për të luajtur që të ndikonin te besimtarët islamë. Ata mendonin se qëndrimin pro myslimanëve shqiptarë e kishin dhënë para së gjithash, me “pavarësinë” që i akorduan vendit të tyre.
Në kuadër të politikave të miratuara posaçërisht për Shqiprinë, pushtuesi gjerman bëri kujdes që të ruhej organizimi fetar i mëparshëm. Për rrjedhojë strukturat e bashkësive fetare në Shqipëri nuk u ndryshuan gjatë gjithë qeverisjes gjermane. Ato mbetën siç kishin qenë në kohën e mbretit Zog dhe më vonë me italianët. Midis krerëve fetarë dhe komandave gjermane gjatë kësaj kohe ka pasur kontakte rutinë, pa bashkëpunim, por edhe pa konflikte[11]. Krerët e bashkësive fetare, përfshi dhe ato islame, nuk kishin simpati për lëvizjen partizane komuniste, por nuk donin as të kompromentoheshin me pushtuesit gjermanë, që mendonin se ishin kalimtarë. Në këtë mënyrë ata përpiqeshin të mbanin një pozitë pritmërie ndaj ecurisë së ngjarjeve dhe ata pranonin të bisedonin me gjermanët për çështje të ditës pa e trashur miqësinë me ta. Klerikët shqiptarë, shumica të moshuar, kishin tashmë një përvojë jo të pakët në raportet me pushtimet e huaja. Ata ishin mësuar me artin e të mbijetuarit.
Por përkundrejt epërsisë së forcave partizane e cila po bëhej gjithnjë e më e dukshme, prania gjermane shikohej, nga një pjesë e klerit mysliman, si element ekuilibrues me forcat e tjera që vepronin në vend, siç ishin Balli Kombëtar, Legaliteti etj. Me përparimin e lëvizjes partizane dhe me shtrirjen e ndikimit të saj edhe në Veri të Shqipërisë, në verën e 1944-ës, formacionet e Ballit e të Legalitetit përjetuan një gjendje shthurjeje e paniku, për rrjedhojë një pjesë e njerëzve që bënin pjesë në këto formacione kaluan në anën e Frontit Nacionalçlirimtar.
Është e vështirë të mendohet se bashkësitë fetare mund të kishin ndonjë rol të rëndësishëm, sa të ndikonin në këtë rrjedhë që morën ngjarjet. Shqiptarët ishin të përçarë, jo në bazë të feve, por të faktorëve të tjerë, territorialë, ekonomikë, politikë dhe ideologjikë. Myslimanë, ortodoksë e katolikë kishte si në frontin e rezistencës shqiptare, ashtu edhe midis përkrahësve të qeverisë së Tiranës, si dhe të organizatave të Ballit Kombëtar e të Legalitetit. Qëndrimi politik nuk varej nga feja, por nga mendësitë, nga traditat lokale, nga gjendja shoqërore, nga fisi, nga ideologjia etj. Një pjesë e eksponentëve fetarë i trembeshin anarkisë drejt së cilës po rrëshqiste vendi dhe dëshironin vendosjen e rendit. Por kjo s’do të thotë se ata mbështesnin politikën gjermane edhe pse shihej qartë fitorja e pashmangshme e komunistëve. Qëndrimi i Lëvizjes Nacionalçlirimtare ndaj fesë në këtë kohë ende nuk ishte i qartë. Komunistët që e udhëhiqnin këtë Lëvizje, akoma nuk i kishin treguar synimet e vërteta të programit të tyre dhe tani për tani paraqiteshin vetëm si çlirimtarë. Madje në propagandën që zhvillonin ata theksonin se do të respektonin fenë, familjen e pronën private si vlera të shenjta e të paprekshme. Në këto rrethana krerët fetarë ndoqën taktikën “prit e shiko”. Megjithëse një pjesë e krerikëve nuk e fshihnin kundërkomunizmin e tyre, gjithsesi ata nuk dëshironin të përziheshin vetë në ballafaqimin e forcave politike në vend. Tashmë ishte bërë e qartë vija e ndarjes në mes tyre. Në njërin krah ishin grupuar forcat nacionaliste jo komuniste, ku bënin pjesë elementë nga klasa e vjetër drejtuese e bejlerëve dhe e bajraktarëve, një pjesë e mirë e të cilëve bashkëpunonin me pushtuesin; kurse në krahun e kundërt qëndronte lëvizja partizane, që ishte në aleancë me partizanët e Titos dhe e mbështetur nga anglezët. Klerikët ishin të bindur se nuk ishin motivet ose përkatësitë fetare ato që mbanin gjallë konfliktin në vend, prandaj dhe nuk dëshironin të përziheshin në këtë ballafaqim, që sigurisht nuk ishte as në interes të vendit.
Në historiografinë e luftës para viteve 90, ka mbizotëruar pikëpamja se Shqipëria e Veriut ishte një pikë mbështetjeje e “reaksionit” dhe se kleri në tërësi ka patur rolin dhe ndikimin e vet në këtë proces[12]. Madje disa autorë e kanë përcaktuar Shqipërinë e Veriut si një krahinë refraktare ndaj Lëvizjes së Rezistencës Antigjermane, e cila kishte mbështetje sidomos në Shqipërinë e Jugut e pastaj dhe në të Mesmen.
Është e vërtetë se qëndrimi i popullsisë së Shqipërisë së Veriut për një farë kohe ishte disi i ndryshëm nga ai i pjesës qendrore dhe jugore të vendit. Por kjo lidhej më shumë me gjendjen shoqërore specifike të kësaj zone se sa me rolin dhe ndikimin e klerit katolik ose dhe të atij islam. Orientimet politike të bejlerëve dhe të parisë së Shqipërisë së Mesme dhe të Jugut, ku rezistenca antigjermane ishte e fuqishme, nuk ishin të ndryshme nga ato të Shqipërisë së Veriut. Prandaj nuk duhen futur në një thes, si reaksionarë, të gjithë ata që qenë distancuar nga komunizmi dhe nga Fronti Nacionalçlirimtar. Arqipeshkvi i Shkodrës mendonte dhe vepronte krejt ndryshe nga bajraktarët katolikë mirditorë, ashtu sikurse kishte ndryshim midis klerit katolik dhe Gjon Marka Gjonit, ose ndërmjet disa hoxhallarëve të Shkodrës dhe Muharrem Bajraktarit, që bënte lojë të dyfishtë. Për disa lufta kundër komunistëve ishte e domosdoshme, të tjerë mendonin se duheshin provuar rrugët diplomatike për të ndërtuar pas lufte një qeveri demokratike e pluraliste. Kishte dhe nga ata që mendonin se komunizmi ishte një e keqe e dorës së dytë në krahasim me shkatërrimet që po i sillte vendit lufta.
Në realitet ajo që diferenconte të dy pjesët e Shqipërisë ishte struktura shoqërore. Ndryshe nga Jugu, Shqipëria e Veriut ruante ende mbeturina të ndjeshme të strukturës së vjetër ekonomiko-shoqërore. Ndërsa Shqipëria e Jugut, duke filluar nga fundi i shekullit XIX e kish lënë rendin e vjetër patriakal, ndërsa Shqipëria Veriore ende i ruante fort format e organizimit të vjetër fisnor. Në këto kushte, siç shkruan autori italian Roberto Maroko në librin “Kombësia dhe Feja në Shqipëri 1920-1944”[13], ndërgjegja kombëtare e popullsisë së Veriut ishte disi e kufizuar. Në Veri nacionalizmi identifikohej më së shumti me familjen, me fisin e me territorin që shikohej me sy. Ky vizion i ngushtë prodhonte një ndërgjegje të kufizuar, jo të plotë, që ishte më tepër shprehje e një krahinarizmi të caktuar. Kësaj gjendjeje i shtohej dhe fakti se, që nga shpallja e pavarësisë së Shqipërisë, më 1912, deri në pushtimin italian, elita në fuqi kish qenë e përbërë në shumicë nga shqiptarët e Veriut. Dhe kjo kish krijuar një farë rezerve midis Jugut dhe Veriut.
Me një vështrim më nga afër të ngjarjeve, të zhvilluara në fazën përfundimtare të Luftës në zonën e Shkodrës, dalin qartë aktorët kryesorë të procesit që po zhvillohej në Shqipëri. Deri në fundin e verës 1944 forcat partizane arritën të kontrollonin zona të tëra jo vetëm në Jug, por dhe në Veri të vendit. Në ditët e fundit të gushtit ato kishin depërtuar në Mirditë dhe kishin djegur shtëpinë e Gjon Marka Gjonit. Në verën e vitit 1944 u kuptua tashmë se fitorja e FNÇl ishte e afërt. Lufta kishte përfshirë dhe Veriun e vendit.
Pas një sërë betejash të zhvilluara, më në fund, partizanët hyjnë në Shkodër, më 29 nëntor 1944. Hyrja e tyre pritet si çlirim nga një pjese e madhe e popullsisë. Megjithëse i tremben së ardhmes, krerët fetarë të besimit islam janë të kënaqur që stuhia mori fund. Partizanët hyjnë në qytet, pasi gjermanët e kishin lënë qytetin në agim. Kështu përfundon një epokë e historisë shqiptare. Bashkësitë fetare, jo vetëm ajo islame, megjithëse nuk kishin qenë protagonistë të ngjarjeve, e mirëpritën dhe e përshëndetën përfundimin e Luftës dhe çlirimin e vendit.
[1] Arkivi Qendror i Shtetit. (AQSh). Rezolucion i Konferencës së Pezës. Fondi 40, dosja 2.
[2] Po aty, f.3.
[3] Historia e Popullit Shqiptar, vëll. II, Tiranë 2002, f.215.
[4] Roberto Marocco dela Roka. Kombësia dhe Feja në Shqipëri 1920-1944, Tiranë 1994, f.210.
[5] Po aty, f.198.
[6] Ditari i Kontit Çiano. Shqipëria. Albinform 1994, f.41.
[7] Po aty, f.42.
[8] Roberto Marocco, vep. e cit., f.208.
[9] Disa dokumente mbi Divizionin 55 “Skënderbeg” 1944. Arkivi i Kosovës, vjetari XXIV, 249-261. Prishtinë, 1988, f.274.
[10] Roberto Marocco, vep. e cit., f.250.
[11] Po aty.
[12] Historia e Luftës Antifashiste Nacionalçlirimtare të popullit shqiptar, vëll. I, Tiranë 1984, f.130-131.
[13] R. Marocco, vep. e cit., f.258.
Shfletuesi i Kur'anit
Lajme