Zeri Islam

Teoria e epistemologjisë, ashtu siç nuk ka fare lidhje me praktikën e njohurive ose me kuptimin e konkluzioneve të tërësisë së një çështje të përcaktuar; ashtu nuk është edhe në kuptim të një teorie nga konkluzionet e tërësisë që përmbajnë pretendime dhe verifikime për sqarime të çështjeve të llojllojshme me qëllim të një përbërje të bazës së një shkence.

“Teoria e njohjes” nga reputacioni esencial vjen me kuptim më të plotë si “shkenca e njohjes” në filozofi e cila njihet me emrin “epistemologji” dhe se kjo më së shumti përdoret në kuptim “filozofia e njohjes”. Epistemologjia konsiderohet një nga themelet e filozofisë në fushën e studimit. Ndërsa nëse i trajtojmë problemet me qasje klasik si; “mundësia e njohjes”, “saktësia”, “kriteri i saktësisë”, “burimi i njohjes”, “kufiri” etj.; kështu edhe siç qasen problemet nga shkencat tjera të cilat i aplikojnë me metoda, konkluzion të bindjes dhe vlefshmërisë. Shkurtimisht dhe në mënyrë globale themi se: “Filozofia e njohjes studion vlerën e burimeve dhe metodave të çdo lloj njohurie (pa marrë parasysh brendësinë e saj) dhe të përfitimit të njohurive.” Kështu që nga kjo është të arriturit në “vlerësimin analitik” që do të thotë: “vlerësim analitik të epistemologjisë” e cila konsiderohet karakteri themelor i filozofisë së njohjes.

Nëse vështrohet kjo nga një aspekt tjetër atëherë nënkupton: “Gjitha aktivitetet intelektuale (mendimet dhe besimet) të/e  njeriut (zhvillimi i këtyre mendimeve dhe besimeve se si përbën themelin e koncepteve në trurin e njeriut); si dhe ato si transferohen nga gjuha dhe se si shprehen etj. ndërsa dhe si probleme tjera shkurtimisht thënë suksesi mendor dhe intelektual e përbën fushën studiues të filozofisë së njohjes (epistemologjisë). Por, vetëm se duhet sqaruar se ky sukses nga aftësia dhe kapaciteti është i përkufizuar dhe nga ajo vlerësohet, kështu që kjo quhet “forca e konceptit”.

Njeriu, si pjesë që jeton brenda kësaj bote, qoftë trupore ose intelektuale gjithë jeta e tij formohet brenda rregullave dhe ndalesave të kësaj bote. Nga kjo që arrihet në konkluzion të domosdoshëm, ngase njeriu mund t’i kuptoj vetëm gjërat të cilat perceptohen me ndjenja dhe të jep gjykime nëse janë të përshtatshme me kushtet, atëherë ai mund të posedoj vlerë të njohjes.

Ndërsa njeriu ato gjëra të cilat nuk i percepton me ndjenja, atëherë  edhe pse nuk mund kuptoj në mënyrë të plotë dhe nga kjo sa do që jep konkluzione si dhe çfarë të posedoj gradën përsëri kjo nuk mund vetëm e vetëm se të posedoj vlerë të imanit (besimit). Për këtë shkak është e mundur që në këtë fushë të cilën gjendemi të veprimit intelektual mund të e quajmë këtë “fusha e njohjes” dhe “fusha e fesë.”

Në njohjen e filozofisë, çdo njëra në vete posedon një specifik për qasjen dhe metodën në këto fusha. Por, vetëm se nga kjo nuk vjen në kuptim se do të jepen kompromis në parimet e përgjithshme globale. Sepse filozofia e njohjes edhe këtu nga fusha të tjera që do të aplikon me parimet dhe kriteret e epistemologjisë së përgjithshme, kështu që edhe në fushën e fesë duhet aplikuar një filozofi të njëjtë. Nga kjo që lidhja e filozofisë së njohjes me fushën e besimit ose më mirë thënë me dispozitat fetare dhe propozimet fetare që studion çështjet duke e shikuar si një domosdoshmëri për të pasqyruar më mirë veçoritë e tyre e cila kjo quhet “filozofia e njohjes fetare” ose “epistemologjia fetare” ose “teoria e njohjes fetare”.

Çdo fe posedon një sistem specifik të vetën me të cilën përbën paralel një çati konceptuar dhe një model të qasjes epistemologjike. Nocionin teoria e njohjes Islame duhet vlerësuar dhe kuptuar në këtë aspekt. Atëherë teoria e njohjes Islame është një domosdoshmëri epistemologjike që të formulohet me çatinë konceptuar që bën pjesë në themelin e sistemit të besimit Islam. 

Një nga mbrojtësit e besimit Ehlis-Sunne i cili edhe është një dijetar turk Imam Maturidiu në veprat e tij “Kitabu’t-Teuhid” dhe “Te’vilatu’l-Kur’an” që na sjell njohuri, e nëse shqyrtojmë mirë dhe me kujdes këto njohuri do të shohim se sistemi i besimit Islam mbështetet në konceptet themelore të epistemologjisë të cilat janë: “mendja (el-aklu)”, “shpallja (el-vahju)” dhe “lajmet të cilat burojnë nga Pejgamberi, sal-lall-llahu alejhi ve sel-lem, (el-haber)”. Këto konsiderohen burime themelore të njohjes, ashtu që zënë një vend të veçantë në sistemin e njohjes së fesë.

Nga kjo njohja e fesë Islame sipas reputacionit esencial që vështrohet nga burimi i njohjes formulohet “njohja e logjikës” dhe “njohja e naklit (tradicionale)”, ndërsa nga vështrimi i temës dhe veprimit formulohet “njohja bindëse (i’tikadi)” dhe “njohja praktike (ameli),” ndërsa nga qëllimi dhe synimi formulohet “njohja etike (ahlak)”. Kjo në këtë mënyrë konsiderohet një kategori themelore. Të gjitha qëndrimet dhe detajet në lidhje me njohjen mbështeten në këto kategori themelore. Atëherë, teorinë e njohjes Islame për të kuptuar drejtë sistemin e mendimit Islam dhe inteligjencën Islame duhet studiuar me kujdes këto kategori të njohjes themelore.

A.   Njohja logjike (el-‘akli)

Njohja logjike, ashtu siç kuptohet nga vetë emri është një njohuri e cila buron nga logjika. Në fe, nuk mund të dyshohet në saktësinë e njohurive fetare të cilat nxirren nga një logjik e cila është stërvitur mirë dhe larg pasioneve. Ngase njeriu është krijuar në mënyrë të përshtatshme për të njohur të saktën dhe të vërtetën. Pas një logjike të saktë të ecurisë së procesit që nxirret një njohje e saktë e cila kjo është një domosdoshmëri e Ligjit Hyjnorë (Adetu’l-Ilahije). Për këtë shkak, sipas Imam Maturidiut logjika e shëndoshë është një burim i përgjegjësisë në çështjen e fesë dhe një shkak i rëndësishëm për të bart përgjegjësi. Ekzistenca e logjikës te njeriu është argumenti natyror (delilul-fitri) dhe dëshmia për ekzistencën e All-llahut dhe nevoja e një feje.

Njohurit të cilat nxirren nga logjika kanë një rëndësi të madhe dhe me qëllim të vënies së theksit në aplikimin e saj duke u bazuar në principin “Ai i cili nuk ka mend, nuk ka edhe fe”. Nga kjo që me njohjen logjike qëndrimet do të arrihen të kuptohen më mirë. Ashtu siç shihet se njohja logjike në fe ka një veçori për sistemin e bindjes e cila është një themel i prerë dhe i pandryshuar. Logjika në këtë pozicion konsiderohet se është themeli. Kështu që edhe sipas Maturidiut: “Saktësia dhe lartësia e një feje mund të kuptohet vetëm se me ekspaltimin e argumenteve të njohjes logjike”. Nga kjo veçori e tillë të njohjes logjike (nadharijetu mearifeti’l-‘akl) i thuhet kësaj edhe njohja e bindjes (nadharijetu mearifeti’l-I’tikad). Por, nëse studijojmë me kujdes atëherë do të mund të nxjerrim një dallim të vogël mes njohjes logjike dhe njohjes së itikadit (bindjes).

1.  Njohja el-i’tikadi (bindëse)

Njohja bindëse, për nga përbërja e saj është njohje e cila buron nga fusha e bindjes dhe sistemit të bindjes, kështu që për të sjell një argument duhet të bërë silogjizëm dhe për të vlerësuar duhet me u bazuar në en-nadhar (spekulimin) e cila vjen në kuptim të logjikës si teffekur (kontemplim), te’emmul (meditim) dhe tedebbur (të logjikuari). Ngase spekulimi (en-nadhar) është më filozofik dhe një meditim më shkencorë që logjikën e futë më mirë në sistem. Nga kjo shihet se në themelin e sistemit të bindjes që merr pjesë epistemologjia e bindjes e cila duhet të mbështetur në argumente decide dhe në preferenca konsekuence. Kështu që kjo mund të arrihet vetëm se me mund logjik (kontempilim/meditim) ndryshe quajtur spekulim (en-nadhar). Sepse nivelet e mendjes së njerëzve janë të ndryshme, ngase përdorimi i logjikës nuk mund të arrijë suksesin e njëjtë te çdo kush dhe veprimit për një qëllim. Nga kjo duke u mbështetur në “inferenc decide” (istidlal kati’j) për arritjen e një përfundimi duhet një mendje aktive. Në fe kësaj “mendjes aktive” i jepet një rëndësi të madhe sa që njohja e bindjes përputhet me njohjen inferencës (nxjerrjen e një argumenti dhe mbështetja në argument e cila bëhet një pjesë e konsekuencës së një bindje).

2.  Njohja inference (el-istidlali)

Njohja inferece  (istidlal) quhet me këtë emër duke u bazuar nga metoda e nxjerrjes së një opinioni me spekulimin e arsyes. Konkluzioni (inferenca) në qoftë se niset nga e përgjithshmja në specifik atëherë kjo quhet deduksion në qoftë se niset nga specifika në të përgjithshme atëherë quhet induksion dhe në qoftë se arrihet nga specifika në specifik atëherë kjo quhet analogji.

Nga kjo kuptojmë se njohja inference çfarë lloji të jetë ajo formon relacion me brendësinë e një njohurie indirekte në të cilën është arritur nga të shikuarat (vështruarat) dhe të njohurat nga një njohurie jo ekzistuese. Kjo është një opinion metafizik se çfarë të jetë tema ajo trajton. Ky opinion dhe njohuri pse nuk është direkt, por është indirekt, atëherë kjo çdo herë është e hapur që ngërthen dyshim, kështu që kjo është një njohuri supozuese dhe është në opinion të bindjes; dhe se nuk ka ndonjë lidhshmëri objektive, ngase lidhshmëria është nga përzgjedhja e individit.

Të qenët e njohjes së inferencës njohje indirekte, por për manifestimin e saj duhet menduar mbi inferencën e ekzistimit të fushës  së një përvoje, kjo fushë duhet të jetë e tillë e përshtatshme e cila do të dërgon në një formë në një vlerësim të përmbajtur natyror dhe të poseduarit të një intelekti që do të ketë dëshirë për arritje të suksesit të saj.

3.  Njohja mistike  

Ky lloj njohurie nga veçoria e saj  është se kjo nuk është e ndërlidhur me botën dhe dobitë e saj, kështu që është e domosdoshme botën e dukshme të e paraqes si një manifestim i All-llahut. Ndërsa sipas qasjes së Imam Maturidiut, njohja mistike është e mundur nëse është në një nivel të lartë të përvojës dhe shprehjes fetare, dhe e rafinuar vetëm nëse është me një akumulim të njohjes fetare. Nga ky reputacion feja islam e arrin njeriun në atë inteligjencë të nivelit më të lart që dëshiron të arrij. Kështu që këtu emri i logjikës është “zemra”, emri i syrit është “syri i zemrës”, emri i veshit është “veshi i zemrës”. Nga kjo që njeriu sheh sipas zemrës, dëgjon sipas zemrës, mendon sipas zemrës. Shkurtimisht thënë mendja e cila nuk mund t’i konceptoj disa urtësi hyjnore dhe fetare nga pasionet e kësaj bote, atëherë mendja e cila është shndërruar në zemër atëherë ajo logjik mund t’i perceptoj dhe se për individin i cili është me këtë logjik kjo botë për të nuk është më një fushë e dobive materiale, por një dëshmi e të ekzistuarit të Zotit.

4.  Njohja testive (shehadi)

Ashtu siç u bë fjalë më lartë dhe arritja me këtë fazë mistike, duhet vlerësuar botën me një dëshmitar, këtu që njohja mistike vjen në kuptim të njohjes dëshmitare dhe arritja për në këtë njohje është me aplikimin e metodës së istidlalit (inferencës) dhe se kjo tregon se dëshmia është konceptuar dhe frymëzuar direkt papritmas me një koncept dhe frymëzim.

Sipas Imam Maturidiut është se mendja në fe që arrin në këtë fazë dhe se ky nivel i lartë është gabim të mendohet se është e mundur për secilin. Ngase faza mistike arrihet vetëm nga një njeri i thelluar në shkencë dhe njohje (irfan) me të cilën arrin në një inteligjencë dhe kontemplim të nivelit të pjekur që nuk e bënë për qëllime të përfitimeve materiale. Sepse inteligjencat e njerëzve janë të ndryshme. Në këtë fazë vetëm se ata të cilët nuk ndjen nevojë të ndihmës nga tradicionalja, por për të kuptuar dhe perceptuar këtë janë vetëm filozofët dhe dijetarët. Ndërsa përveç tyre të tjerët që ngelin mund të kuptojnë me ndihmën dhe informimin e tradicionales. Islami për këtë i jep rëndësi të madhe ashtu si mendjes dhe tradicionales (naklit/shpalljes)  dhe të qenit afër logjikës nakli (tradicionalja/shpallja), dhe për njohjen e naklit duhet studiuar vlerësimin e saj në pozitën e fesë.

B. Njohja en-nakli (tradicionale)

Nëse e vështrojmë fjalën mirë “njohja e naklit” cila nënkupton: shpjegim, me fol, me tregu tregim, bartje, transferim, transmetim dhe informacion, nëpërmjet të cilëve arrihet në njohuri. Nga të pranuarit e lajmit prej informuesit duke mos pasur fare lidhje në mënyrë direkt me përmbajtjen e lajmit; me informuesin e lajmit, ose dokumentit që ka ndërmjetësuar për mësim, atëherë kjo njohuri është e ndërlidhur me besueshmërinë mes besueshmërisë së ndërmjetësuesit. Kështu që besueshmëria e njohjes së naklit nuk mund të ketë më tepër besueshmëri se sa ndërmjet besueshmërisë së ndërmjetësimit. Nga kjo që kjo çështje nuk mbetet për mundësi zgjedhje (preference), por është çështje e domosdoshme epistemologjike. Këtu dua të tregoj se ndërmjetësuesi kush do që të jetë ose çka do të jetë duke mos përjashtuar nga kjo, kështu që ky parim aplikohet.

Njohja e naklit, ky term në qoftë se vështrohet me kujdes, atëherë ky term nënkupton njohjen e cila mbështet dhe buron nga Kur’ani dhe Sunneti. Ngase këtu me nocionin en-Nakl impelemntohet në Kur’anin dhe Sunnetin. Kur’ani dhe Sunneti janë në dispozitë të lajmit. Kur’ani, është lajm burimi i të cilit është nga All-llahu i cili na ka arritur neve nga Pejgamberi dhe nga ata të cilët e kanë dëgjuar prej tij. Kështu që këtij lajmi nga All-llahu te Pejgamberi, kjo mënyrë e informimit quhet el-vahju (shpallje/revelat), ndërsa mënyra e informimit nga i dërguar tek ne atëherë kjo quhet haberur-resul (informim/lajm i të Dërguarit). Ndërsa Sunneti është informim i cili buron nga Pejgamberi dhe nëpërmjet të tjerëve informohemi ne.

Forma e arritjes së shpalljes dhe sunnetit tek ne dhe realizimit të arritjes së besueshmërisë së ndërmjetësuesve ndahet në dy forma: sipas lajmit frekuentiv (haber mutevatir), lajm i arritur nga shumë njerëz gjeneratë pas gjeneratë, nga e cila nuk mund fare të ekzistojë dyshim se mund të ketë gënjyer ndonjëri, dhe lajm jo frekuentiv (i vetmuar) (haber ahad), lajm i cili është arritur nga një rrugë në gjeneratën e parë ose të dytë. Mënyra e arritjes së shpalljes është plotësisht e tëra në mënyrë të lajmit frekuentim (haber mutevatir). Ndërsa mënyra e arritjes së sunnetit ka disa ndryshime. Njohuria e cila është nga haber mutevatir në fe konsiderohet njohuri (dituri) e besueshme dhe në çështjes e besimit ky lloj lajmi pranohet, ndërsa njohuria e cila është nga haber ahad nuk është i besueshëm, por ky lajm (haber ahad) në çështjet praktike mund të merret parasysh. Edhe pse, nuk duhet harruar se edhe me qenë lajmi mutevatir, lajmi në fe luan rolin esencial në çështjet praktike (ameli).

Lajmi (el-Haberu) për ata të cilët nuk mund të arrijnë në thellësinë e konteplimit të kuptojnë dhe njohin dinut-teuhid me forcën e intelektit që e posedon. Kështu që lajmi është funksion i një mendimi dhe besimi nëpërmjet cilit  bëhet zhvillimi dhe arritja e një niveli të njohjes dhe perceptimit të ngritjes së nivelit të intelektit për ato që nuk mund të arrijë ajo dhe të jetë udhëzues. Lajmi (En-Naklu) është një çati e cila përcakton një themel të elementit në zbatim dhe literaturë, nga brenda intelektit në jashtë intelektit të fesë, ndryshe thënë sistemin e besimit e formon në një praktike dhe legjislative (sher’ij) të cilës (lajmit) deri në këtë pikë i kërkohet themeli dhe rëndësia e saj në fe. Nga kjo për këtë njohja logjike është afër njohjes së tradicionales (naklit) të cilat janë dimensione të patjetërsueshme të fesë dhe në përbërjen e jetës praktike janë të rëndësishme dhe të cilat kanë një efekt shndritës në themelin dhe burimin esencial të njohjes praktike. Kështu që në disa vende në vend të njohjes tradicionale (nakli) është përdorur njohja praktike (ameli).

1. 1.    Njohja praktike

Njohja praktike është njohje e cila nga përbërja e saj ngërthen njohjen në lidhje me veprimit që kërkohen të zbatohen në fe, veprat të cilat duhet zbatuar me qëllim të adhurimit (ibadetit), e jo duke menduar, por nga llojet e njohurive të cilat mësohen vetëm nëpërmjet mësimit nga ndokush. Të mësuarit ndokujt është detyrë vetëm e Pejgamberit, kështu që themeli i burimit të njohjes praktike është shpallja dhe sunneti (nakli). Detyra e logjikës këtu është vetëm të kuptoj dhe interpretoj naklin. Kjo, sa që në të gjitha çështjet mund të kuptohet dhe interpretohet, përndryshe thënë logjika e sheh të domosdoshme të ekzistimit të një shpallje sa për ndriçim.

Kështu që të mësuarit nëpërmjet Pejgamberëve, është shumë më lehtë për njerëzit dhe më e përshtatshme. Nga kjo që në çështjet praktike dhe të fikhut është bërë shprehi në kërkim të një ajeti dhe hadithi. Por, njohja praktike nga vetë esenca e saj është të mësuarit dhe ripërtëritjes së saj, kështu që ky mësim dhe ripërtëritje është një detyrë e patjetërsueshme dhe pas Pejgamberit që duhet vazhduar.

Kjo është që duhet si një instuticion social të fesë që duhet përkushtuar për përmbajtjen e kësaj detyre të shenjtë, detyrën e Pejgamberit, kështu që këtë përgjegjësi në kohën e tij e kanë marrë dijetarët. Atëherë, këtu detyra e dijetarëve pasi që nuk mund të ripërtërijnë vahjin (shpalljen) dhe sunnetin. Ndërsa për të plotësuar nevojat gjatë kohës së tyre me funksionin e tyre ashtu që sikur me e ripërtërirë do të vazhdojnë, por, vetëm se kjo është e mundur me ixhtihad (njeriu kompetent i cili nxjerrë dispozitë nga burimet esenciale për ndonjë çështje). 

Nga kjo kuptohet se edhe në njohjen praktike forca e mendimit dhe inteligjencës së njeriut ka një efekt të rëndësishëm. Por, këtu kjo forcë nuk është një forcë e cila mund të përdoret në përgjithësi duke mos pasur kujdes ndaj naklit. Kështu që kjo është ajo e cila dallon dhe veçon njohjen ixhtihadi nga njohja istidlali (inference). Njohja ixhtihadi është përpjekje e mendimit dhe inteligjencës e cila hynë në funksion vetëm nga nakli (shpallja dhe sunneti). Nga kjo ixhtihadi është një burim i rëndësishëm i naklit në njohjen praktike.

1. 2.    Njohja ixhtihadi

Ashtu si shihet më lartë, gjatë formulimit të njohjes praktike duhet përpjekje të rëndësishme të një mendimi dhe inteligjence, kështu që kjo quhet njohja ixhtihadi. Nga kjo kuptohet se njohja ixhtihadi është një njohuri e cila është veçori njerëzore ose një veçori njerëzore e cila vë theks më thellë. Sikur që shihet me njohjen e ixhtihadit që arrihen në konkluzione  gjatë periudhave janë të ndryshme. Sipas Imam Maturidiut  ixhtihadi mu për këtë shkak nuk mund të të drejtoj në një dije të prerë. Gjithashtu me ndryshimin e kohës që nxirren nga interpretime të ndryshme kanë nevojë në të. Atëherë edhe feja nuk ka të drejtë të sjell vendime të cilat nga periudha e saj nuk mund të tejkaloj me vendimet në periudhat pas saj. Në të kundërtën në periudhat e ardhshme që do të jetojnë do të jetë shkak i të jetuarit me vështirës mendimi dhe të brengosur, dhe se një gjë e tillë me qëllimin global të fesë nuk përputhet. Sepse në përgjithësi qëllimi i fesë është të sjell njeriut lumturi. Gjithashtu edhe përmbajtjet e njohurive fetare duhet që njerëzit t’i arrije në këtë qëllim dhe synim. Ngase feja është e dizajnuar në atë formë që ia mëson cilësitë të cilat arrijnë njerëzit në lumturi. Kështu që feja dhe njohja e fesë gjithë theksin qoftë në këtë botë ose ahiret (botën tjetër) përqendron në arritjen e njerëzve në lumturi. Nga kjo që feja shihet si një sistem moral-etik (ahlak), edhe njohja fetare si një njohje morale-etile (ahlak). Gjithashtu edhe në sistemin e Maturidiut me vlerësohet një qasje të veçantë të studimit. Ngase dimensioni i ahalkut (moralit) në fe është një pjesë e dimensionit të itikadit (besimit) dhe amelit (praktikës)  që nuk mund të ndahet dhe plasohet si një gjerësia e saj. Po ashtu në fund mund të thuhet se dimensioni i itikadit të fesë dhe praktikës është një themel dhe një shkallë mbi të cilën mund të gjatohet dimensionin e ahlakut. Njohja e ahlakut për të studiuar më mirë, kështu që në këtë mënyrë do të mundësohet të kuptohet më mirë.

C. Njohja etike (ahlaki)

“Njohja etika” është një njohje e cila merret me praktikën dhe sjelljen e njeriut dhe përmbajtja e saj është se kjo është paralel me ndryshimin e shoqërive dhe kulturave kohë pas kohës që tregon ndryshime. Kjo njohje në parimet e përgjithshme të ahlakut (etikës) edhe pse nuk ka ndryshim, por nuk mund që t’i iket prej një ndryshimi, ashtu si në “njohjen praktike”, kështu që edhe  në “njohjen etike” këtij ndryshim duhet t’i qaset.  Ndryshe thënë “njohja etike” është një njohje e cila për nga përmbajtja me kohë duhet të kontrollohet dhe nga ndryshimi i sjelljeve dhe qëndrimeve duhet të ripërtërihet. Duke pasur një moral parasysh e cila kërkon për ripërtëritje dhe ndryshim Imam Maturidiu “njohjen etike” nuk e ka mbështetur vetëm në nakl (shpallje dhe sunnet) , e as vetëm në logjik, por logjik-nakl në harmoni. Nga kjo kuptohet se logjika e cila parasheh të mirat dhe të këqijat në të njëjtën kohë janë ato të cilat i lajmëron nakli të mira dhe të këqija.

Këtu mund të bëhet fjalë se me të saktat e logjikës dhe të saktat e shpalljes shihet se në mes tyre ka një ngjashmëri dhe një harmoni. Kjo tregon se te njeriu posedon veçori të një logjike e cila para se të ballafaqohet me shpalljen të mund të kuptoj shpalljen. All-llahu njeriun e ka përgatitur me intelekt të atillë që para se të dërgoj shpallje të mund të kuptoj Atë. Nga kjo buron harmonia e brendshme mes logjikës dhe shpalljes. Atëherë, feja që dëshiron t’i arrijë njerëzit në realizimin e synimit të moralit, logjika dhe nakli bartin një përgjegjësi. Kjo, për të arritur në bashkimin besim-ahlak, ndryshe thënë kjo është një përgjegjësi dhe detyrë e patjetërsueshme për qasjen e besimit në ahlak.

Dijetarët që marrin përsipër detyrën e Pejgamberëve, për të pasur harmoni në jetën morale, elementet kulturore dhe në një brendësi të fesë për çdo kohë duhet ditur se është përgjegjësi fetare, morale dhe shoqërore që njohjen dhe kuptimin e fesë të pengojnë nga të bërit të huaj nga kultura, por t’i realizoj në një harmoni besim-moral. Në të kundërtën, besimi, morali dhe kultura njëra prej tjetrës do të jenë të këputura dhe njëra – tjetra të huaja mes veti, kështu del një popull i cili ka humbur harmoninë besim-moral dhe kulturë. Një popull i tillë në këtë botë civile është i pamundur që të jetë i lumtur. Kështu që nga kjo, feja njerëzve në këtë botë dhe botën tjetër nuk do t’i realizoj ideal të lumturisë së një strukture morale.

Ndërsa duke marrë për bazë qasjen e Imam Maturidiut si model në relacion të teorisë epistemologjike Islame që u munduam shkurtimisht të tregojmë në njohjen morale, mendoj se nuk është gabim që të thuhet: feja për të sjell njerëzve lumturinë është në cilësi e cila sugjeron realizimin e etikës ideale.

Gjithashtu duhet ditur se qëllimi esencial i teorisë së epistemologjisë islame gjithashtu edhe në qëllimin final të fesë në harmoninë është: Përbërja e një strukturë të moralit e cila do t’i bëj njerëzit të lumtur që do të plasoj një mentalitet etikë duke ndriçuar në çdo kohë për ripërtëritjen e saj.   

Burimi:

Fragment nga libri Islama Giriş, grup autorësh, pjesa e parë, fq: 31-41, Tema: Islam Bilgi Kuramı – Imam Maturidi Örneği.

Literatura e konsultuar:

AMIDI, Seyfuddin, Ebkaru’l-Efkar, Ayasofya, Nr: 2165, vëll. 1.

BAGDADI, Abdulkahir, Kitabu Usuli’d-Din, Stanboll, 1928.

BEYADI, Kemaluddin Ahmed, Isharatu’l-Meram, Kajro 1949.

IZUTSU, Toshihiko, Ethico-Religious Concept in the Qur’an, McGill University Press, 1966.

_____, God and Man in the Qoran, Tokyo 1964.

MATURIDI, Ebu Mansur, Te’vilatu’l-Kur’an, Biblioteka e Muzeut Topkapi Saraji, (=TSMK), shtypi i Medines, Nr: 180.

_____, Kitabu’t-Tevhid, bot. F. Huleyf, Stanboll, 1979,

NESEFI, Ebu’l-Muin, Tabsiratu’l-Edille, Biblioteka Kajseri Reshit Ef., Nr: 496.

OZXHAN, Hanifi, Maturidide Dini Çogullxhulluk, sh.b. Vakufi i Univ. Marmara Fak. Ilahijat, İstanbul 1995.

_____, Maturidi’de Bilgi Problemi, sh.b. Vakufi i Univ. Marmara Fak. Ilahijat, İstanbul 1998.

ROSENTHAL, Franz, Knowledge Triumphant: The Concept of Knowledge in Medieval Islam, Leiden 1970.

SEMERKANDI, Ebu Bekr M. b. Ahmed, Sherhus-Semerkandi, Topkapi shtypi i Medines, Nr: 179.