Zeri Islam

Përveç kësaj, ardhjet e muslimanëve në trojet tona kanë qenë e të organizuara edhe mbi baza të arsyeve të ndryshme, për faktin se, trojet tona ndodheshin në kryqëzimin e rrugëve tregëtare i cili përbëntë trajektoren më të shkurtër për të lidhur tregjet  aziatike e perse, me pjesën perëndimore të kontinentit evropian. Duhet prekur këtu edhe fakti se përreth nesh civilizimi islam kishte arritur majat në qëndra të mëdha si Damasku, Bagdati, Kajro, Kordova, Toledo, e shumë qëndra të fuqishme ekonomike, politike e ushtarake muslimane që në të njëjtën kohë ishin edhe qëndra të mëdha dijeje. Kështu që, udhëtimet e shumta të tregëtarëve muslimanë në brigjet perëndimore të tokave shqiptare, që në atë kohë ishin nën sundimin e Bizantit, kishin stabilizuar një realitet islam në rrethana minoritare. Ajo çka duhet sjellur në vëmendje, në ndryshim nga teza e gabuar se Islami erdhi në Shqipëri nga Lindja, është edhe fakti se qytetërimi islam si dhe muslimanët e parë erdhën në Ballkan dhe në trojet tona  nëpërmjet Andaluzisë  dhe Siçilisë muslimane, pra nga Perëndimi.

 Qasje e historiografisë sonë nuk përmend një fakt të rëndësishëm i cili ka të bëjë me identitetin e shqiptarëve që si pasojë e presionit asimilues të Kishës dhe Kodit të Car Dushanit po zhdukte identitetin etnik shqiptar duke e transformuar atë në serbo –sllav. Po ashtu identiteti i shqiptarëve të Arbanon-it (Shqipërisë) nën sundimin feudal të principatave shqiptare ishte i fragmentarizuar, sepse gjuha dhe feja e principatave ndryshonin nga njëra-tjetra. Konfliktet e principatave shqiptare dhe e krerëve të tyre për ruajtjen e sundimit, kishin bërë që uniteti dhe konsensusi i përbashkët për të ndërtuar një njësi administrative siç ishte shteti,  të ishte i pamundur. Prandaj, kur bëhet fjalë për ardhjen e osmanëve në trojet tona, së pari duhet sqaruar realiteti në të cilin gjendej identiteti i shqiptarit. Me një përçarje të tillë, pa një strukturë të organizuar shtetërore, pa mbrojtje të unifikuar si dhe pa një kulturë të organizimit të vendit si pasojë e pushtimeve shekullore, Arbanoni ishte në pritje të shpëtimtarit të radhës i cili do të përbënte nga njëra anë elementin homogjenizues, por edhe do të duhej të mbronte identitetin shqiptar nga presioni i asimilues etno-kulturor që vinte nga të gjitha anët.

Prezenca e parë e osmanëve në trojet tona shënohet në vitin 1385 në një ngjarje “të harruar” historike të cilën rrallë ose fare e gjejmë në botimet të kësaj natyre për këtë periudhë. Në vitin 1385 ekspeditat ushtarake osmane u ftuan që të vinin në trojet tona nga feudali shqiptar Karl Topia  për ta ndihmuar atë[3], sepse nga njëra anë i trembej synimeve të Venedikut për t’i shtënë në dorë zotërimet që kishte, dhe nga ana tjetër që të mbrohej nga presioni i vazhdueshëm i Balshajve të serbizuar tashmë nën ortodoksi. Në këtë kontekst dhe në dritën historike të ngjarjeve, feudalët shqiptarë ishin të gatshëm që për hir të ruajtjes së identitetit të sapo ndërtuar pas mbarimit të gjenocidit të Car Dushanit, të bashkëpunonin me osmanët për të ruajtur integritetin territorial. Ndërsa interesi i osmanëve ishte përtej Adriatikut, ata synonin Romën dhe më pas Venedikun. Kështu që  ardhja e tyre në Shqipëri me ftesë të Princpatës së Karl Topisë, u shkonte për shtat për të ndërtuar një bazament infrastrukturor në Ballkan i cili do të lehtësonte zgjerimin dhe për këtë atyre u duhej të ndiqnin një politikë të një prezence jo agresive ndaj shqiptarëve. Pyetja thelbësore që lind për të gjithë studiuesit e historisë është se: A kishte një marrëveshje politiko-ushtarake mes osmanëve dhe principatës së Karl Topisë, ku njëra palë do të përfitonte mbrojtje nga një superfuqi dhe pala tjetër do të kishte lehtësira gjeostrategjike? A konsiderohet me gjuhën e sotme, akti i Karl Topisë, një akt nacionalist?  

Duhet thënë se proçesi i islamizimit të shqiptarëve është i shtrirë në kohë dhe si përbërës kryesorë të tij janë dimensionet sociale e shpirtërore, dimensioni gjeopolitik si dhe situata ekonomike dhe zhvillimore e rajonit. Në sajë të propagandës së historicizmit totalitar, i cili për një periudhë gjysëm shekullore ka ujitur mendjet e të gjitha niveleve arsimore të Shqipërisë dhe rajonit shqipfolës, janë  ndërtuar në përceptimin tonë idetë e kovertimit të dhunshëm të shqiptarëve nga pushtuesit apo siç është preferuar të quhen “hordhitë turke”. Së pari, gabimi terminologjik i cili shoqëron këtë tezë është se Perandoria Osmane identifikohet me terminologji nacionaliste  (në rastin konret me termin turk), në kohën kur identitetet nacionale shfaqen në popujt e Ballkanit apo edhe më gjërë, pikërisht me rënien e perandorive, ndërsa formulimin si koncept e hasim gjatë shekullit të 18-të. Së dyti, në metodologjinë historike për të trajtuar një periudhë historike siç ishte prezenca osmane ne Shqipëri, përdoren mjete dhe fakte të cilat kishin të bënin me periudhën para osmane. Pra, me pak fjalë, metodologjia e Car Dushanit në rikonfigurimin  sllav të Ballkanit përmes dhunës dhe terrorit të mirëfilltë e gjenocidal, është aplikuar në trajtesat shpjeguese për shkaqet historike të sundimit osman në territoret shqiptare si dhe pikëpyetjes së madhe se si një pjesë e bollshme e rajonit është islamizuar.

   Dobësimi dhe degradimi klerit të krishterë

Kur bëhet fjalë për religjionin , qasja duhet të jetë e një këndvështrimi tjetër sepse, nëse politika apo çështjet e administrimit publik lidhen me proçesin e përkuptimësisë apo thënë ndryshe kanë të bëjnë me mënyrën e të logjikuarit,  religjioni është i  lidhur pazgjidhshmërisht me zemrën. Ndaj edhe kur analizohen lëvizjet e popullsive apo konvertimet nga njëri religjion tek tjetri, duhet kuptuar së pari dimensioni shpirtëror i cili çon në vendimarrje të tilla. Fakti  që pas  ardhjes së osmanëve në trojet shqiptare nga shekulli i 14-të e deri në shekullin e 17-të, pra për pothuaj tre shekuj, territori shqiptar dominohej  nga popullsia e krishterë, tregon se zhvendosja e popullsisë nga bazamenti religjioz i krishterë drejt atij islam, ka qenë e ngadaltë dhe e peshuar.

Një ndër faktorët i cili ka ndikuar në, le të themi, simpatizimin e masave popullore ndaj fesë së re të ardhur me osmanët, ka qenë edhe keqadministrimi i situatës  nga kleri i krishterë por edhe mungesa të personelit dhe infrastrukturës së tij. Kanë qenë të shumta rastet kur personeli  i klerikëve të krishterë ose ishte present rrallë ose nuk vinte fare.  Don Mario Crisio, i dërguar nga Vatikani  për të hartuar relacionin mbi gjëndjen e famullive në Shqipëri  nga mesi i shekullit të 17-të, thotë: “ Famullitë vetëm një herë kanë mundur të shohin fytyrën e Ipeshkvit gjatë tridhjetë vjetëve, ndërsa atje kanë banuar rreth 6000 të krishterë . Madje kishte famulli në të cilat për 40 vjet nuk ishte parë asnjë prift”[4].  Këtë e pohon edhe Pjetër Mazreku  i cili në realcionet e veta shprehet:”Nga mungesa e meshtarëve janë bërë muslimanë popujt e 45 famullive e më shumë”[5].  Ndërsa Frat Kerubini e shikon shkakun e islamizimit të popullsisë së Gjakovës në vitin 1638-të, në atë se për vite me radhë nuk kishte pasur priftërinj, prandaj i propozon Propagandës Fide në Romë që të dërgojnë atje një shqiptar, Andrea Bogdanin.[6]  Kriza e predikuesve të cilët flisnin gjuhën shqipe në famullitë apo kisha, e kishte bërë situatën alarmante. Kjo do të çonte popullsinë në mungesë të predikimit fetar në gjuhën amtare drejt alternativave të tjera. Në mesin e shekullit të 17 –të, kleriku shqiptar Gjergj Bardhi  shprehet “Në Shkup, Karadakun e Shkupit, Novobërdë, Janjevë, Prizren, Gjakovë, Kratovë, flitet shqip, prandaj është e arsyeshme pse shqiptarët kërkojnë që prifterinjtë t’i kenë shqiptarë dhe t’u dilet në ndihmë atyre, ndryshe, do të kalojnë në fenë islame ose atë skizmatike”[7]

Ndërsa një episod i sjellë nga Lucy Granett  në botimin e saj 1897-tës për gratë hebreje dhe muslimane dhe folklorin e tyre[8], tregohet se në një  zonë të Shkodrës në shekulin e 17-të ku popullsia ishte e krishterë, pati një konflikt mes priftërinjve të krishterë dhe popullatës, prandaj ata (banorët) një ditë u futën kolektivisht në kishë dhe deklaruan se nëse priftërinjtë nuk i plotësonin kërkesate tyre, të gjithë së bashku do të braktisnin krishtërimin dhe do të përqafonin fenë e muslimanëve. Priftërinjtë nuk pranuan ultimatumin e banorëve. Atëherë ata të gjithë kolektivisht shkuan tek xhamia më e afërt dhe u konvertuan në muslimanë.

Një tjetër element i mangësisë së infrastrukturës së kishës në trojet shqiptare përgjatë shekullit të 17-të, ishte edhe fakti se në të gjithë territorin e Shqipërisë nuk ekzistonte asnjë shkollë e krishterë e cila të mund t’ua mësonte banorëve teorinë e besimit. Nuk ekzistonte asnjë shkollë e cila të arsimonte në gjuhën amtare. Gjithashtu mos ekzistenca e shkollave krijonte probleme të mëdha në përgatitjen e klerit për të udhëhequr proçesionet fetare si dhe për të pasur një aktivitet të dokumentuar. Është i njëjti Don Crisio i cili në relacionet e veta pohon se: ”Brënda në të gjithë Shqipërinë, nuk kishte asnjë shkollë të krishterë. Edhe vetë priftërinjtë nuk dinin mirë të shkruanin e të lexonin”[9].

Këto copëza  të realitetit të cilat na përcillen nga relatorë të Vatikanit apo studiues të krishterë, tregon se sa problematike kishte qenë situata dhe se ata, do të duhej të relatonin edhe në kundërshtim të interesave të tyre. E gjithë kjo, shtuar realitetin kompleks ne terren ndoshta me doza edhe më të mëdha se sa raportohej, kanë formuar një atmosferë  e cila së pari fillon me indiferentizmin ndaj besimit, dhe më pas përcillet me konvertimin në fe tjetër. Kështu që, një ndër faktorët e ndërtimit të identitetit të ri të shqiptarëve dhe braktisjes së identitetit të vjetër, ishte edhe mos përmbushja nga ana e klerit e nevojave për ushqim shpirtëror të shqiptarëve.

Gënjeshtra historike mbi dhunën  

 Proçesi i krijimit të identitetit të ri musliman të shqiptarëve është një proçes i cili ka zgjatur në kohë. Është i ndërlikuar përtej thjeshtësisë së  raportimeve të historianëve shqiptarë apo edhe të huaj. Transformimet shpirtërore të një kombi,  duan kohën e tyre dhe përmbushjen  e disa rrethanave historike të cilat do të ta bënin të mundur atë. Përshkrimi i thatë dhe i cekët e ardhjes së osmanëve në Shqipëri dhe formimit të identitetit musliman shqiptar, karakterizohet nga mungesa e elementit themelor në proçese të tilla siç është elementi shpirtëror. Duke u përqëndruar vetëm në ngjarje historike të cilat kanë lidhje vetëm me pasojat, është përpjekur që të projektohen ngjarje episodike si fenomenologji dhe fenomeni vetë të fshihej apo edhe të konsiderohej si rastësor. Konvertimi i shqiptarëve në identitetin musliman,  ka ndjekur një rrugë disa shekullore pas prezencës së osmanëve në trojet tona, çka të lë  të kuptohet se teza e përdorimit të dhunës fetarë është e pabazë. Kësaj i kundërvihet  Tomas Arnold  në përgjigje të  kronikave të Farlatit i cili konvertimin në identitetin e ri musliman e shihte të lidhur me dhunën dhe format e tjera të presionit ekonomik. Arnold  shprehet: “Është e mjerueshme ajo që autorë të ndryshëm flasin që shqiptarët janë detyruar të ndërrojnë fenë me presione të dhunës e haraçeve të paligjshme. Për këtë shpesh përdorin shprehje të përsëritura (tautologjike). Këto autorë nuk japin të dhëna se a janë të argumentuara akuzat e tyre apo jo.”[10]

Krahina të ndryshme kanë pasur qasje të ndryshme ndaj Islamit. Kjo qasje ka qenë e shtrirë në kohë dhe në varësi të tipareve të zonave merrte formë edhe etapa e konvertimit. Zonat të cilat ishin më urbane dhe më afër administratës, tregëtisë dhe jetës politike osmane, ishin më të prirura të integroheshin me rendin e ri urban të instaluar nga osmanët. Zona të cilat ishin më të shkëputura nga jeta urbane ishin më të prirura të ruanin identitetin e tyre të krishterë. Prandaj, përhapja e islamit në trojet tona, gjeti mbështetjen më të madhe fillimisht në qytetetet kryesore. Osmanët ruanin një politikë jo armiqësore me popullsinë e pa konvertuar,  këtë e vërteton relacioni i Andrea Bogdanit i Gushtit të viti 1670, dërguar Kongregacionit më të cilin thuhet:“Katolikët më shumë vuajnë nga skizmatikët sesa nga vetë turqit.” [11] Të njëjtën gjë thotë edhe  Aristidh Kola në veprën e tij “Arvanitët” të vitit 1985 ku pohon se nuk ka ekzistuar absolutisht asnjë rast kthim feje me dhunë nga ana e osmanëve. Historiani Vladislav Skariç për shqiptarët thotë: “Kalimi në fenë islame nuk ka qenë i shpejtë. Osmanët qenë tolerantë në pikëpamjen fetare dhe rrallë i kanë detyruar të krishterët për të kaluar në fenë islame. Të krishterët e kanë ndërruar fenë vullnetarisht”[12]

Duhet sjellë në vëmendje se metodologjia e përdorur në historiografinë tonë  e ka trajtuar periudhën osmane tërësisht jashtë kontekstit kohor në të cilën u zhvillua, duke asyetuar për atë periudhë në kontekstin dhe logjikën aktuale. Kjo përplasje kohore e bën këndvështrimin historik tejet të ngushtë. Kur flasim për periudhën osmane i referohemi një periudhe ku njerëzimi ishte i puqur me luftën dhe dhuna në luftë ishte e pashmangshme. Edhe  osmanët kanë ushtuar dhunë sidomos ndaj sulmeve apo luftrave që shqiptarë të krahinave të ndryshme i organizonin dhe kjo ka qenë pjesë e tablosë së realitetit të asaj kohe. Por që dhunë në kuptimin e mirëfilltë të fjalës të jetë organizuar nga një shtet si osmanët, të cilët mbanin Kalifatin (udhëheqësinë  botërore) e një  feje e cila në librin e saj të shenjtë Kur’anin shprehimisht urdhërohej :“ Nuk ka dhunë në fe, është sqaruar e vërteta nga e kota..”[13], atëhere kjo qasje do të konsiderohej historikisht e guximshme.

Gabimi tjetër në artikulimin historik kur bëhet fjala për identitetin e musliman të shqiptarëve, është cilësimi i osmanëve si turq dhe për rrjedhojë edhe konvertimi i shqiptarëve tashmë ishte jo në muslimanë por në turq. Kështu vishet shqiptari me një identitet nacional në kohën kur nacioni apo kombi si strukturë e organizaur haset rreth dy shekuj më vonë. Implikimi tjetër me këtë anomali është se duke cilësuar tashmë identitetin e ri  më shumë si nacional dhe duke kaluar në plan të dytë identitetin religjioz, vizatohej kështu karakteri i një shqiptari pragmatist, interesaxhi ndaj favoreve të pushtetit të turkut, dhe jo një individ me ndjenja botëkuptim dhe dimension shqiptëror i cili e gjen veten me fenë e re në një nivel më të lartë. Koloneli anglez Link në veprën e tij “Udhëtim nëpër Shqipëri” të vitit 1804 shkruan: ”Shqiptarët bëheshin muslimanë sepse kjo fe pajtohej me natyrën e tyre dhe nuk toleronte përuljen, martirizimin, servilizmin dhe ofendimin”.Osmanët nuk ishin turq ato ishin siç thotë Gibbon:”Nuk janë turqit ata që kanë pushtuar tokat evropiane. Një kombësi e re e përbërë nga elementë turq dhe nga mjaft përfaqësues të popujve të krishterë kanë bërë të mundur krijimin e perandorisë së pafundme osmane”[14].

Teza tjetër e hartuar nga historiografia jonë e cila për çudi ka ngjashmëri në trajtimin e relalitetit osman të shqiptarëve me tezat serbo-greke të cilat flasin për këtë periudhë, pasurohet me një tjetër element të dhunës dhe presionit konvertues të osmanëve, të cilët sipas avokatëve të kësaj pikëpamjeje, përdornin presionin ekonomik përmes taskash të papërballueshme për ti kthyer shqiptarët në fenë islame.  E parë me një vështim të shpejtë, një argumentim i tillë duket pak i lehtë, për faktin se kjo bie ndesh me atë që osmanët islamizuan me forcë shqiptarët,  për arsye  se, nëse këto taksa do të ishin të larta, atëherë në interes të shtetit osman do të ishte shtimi  sa më imadh i dhimive apo mileteve (statusi i të krishterëve nën shtetin osman) të tjera përveç muslimanëve në mënyrë që të vjelnin sa më shumë taksa. Përse do të duhej që Porta e Lartë të islamizonte me çdo kusht popullsitë ? Për t’i shpëtuar taksave dhe për të pasur të ardhura më të vogla ekonomike? Në fakt e kundërta është e vërtetë, një pjesëtar i minoritetve religjioze në shtetin osman paguante taksën e qytetarit si çdo taksapagues i sotëm ndaj shtetit, dhe në këmbim merrte shërbime dhe mbrojtje juridike nga shteti osman. Ndërsa muslimanët përveç taksës së shtetit, paguanin edhe taksën hyjnore apo Zekatin, ( i cili nuk i paguhej shtetit, por të varfërve nga vetë individët) që është 2.5% të pasurisë vjetore. Jani Kicikis e përshkruan kështu të ashtuquajturën dhunë taksash turke: "Propaganda ideologjike turke në masat fshatare të krishtera shoqërohej nga heqja e punës angari, nga lehtësimi i taksave, falë një sistemi tatimor më të evoluar, dhe nga dhënia në rregull e sistemit fiskal dhe e centralizimit osman, që i doli për zot rënies së pushtetit qëndror Bizantin"[15]. Jo vetëm kaq por administrata osmane kujdesej që të krishterët të paguanin taskat në institucionet e tyre të kultit. Këtë e vërteton një ferman i Sulltanit i vitit 1681 i nxjerrë nga sixhilet e Beratit, ku kërkohet që taksat e të krishterëve  ortodoksë të Vlorës, Beratit, Ohrit etj, të kalojnë për llogati të Patriarkanës.[16]

Osmanët ishin ata që filluan ndërtimin e qyteteve të reja, fuqizuan portet dhe rrugët tregëtare, kaluan tregëtinë nga formati primitiv rastësor dhe artizanal, në njësi prodhimi të produketeve të metaleve, blegtorisë, bujqësisë, ushtrisë, etj. Pra në kundërshtim të tezës e cila akuzon osmanët për bastisje të vendit dhe plaçkitje, realiteti i ndërtimeve të Beratit, Gjirokastrës të cilat janë të ndërtuara në stilin osman, themelimi i Tiranës e Korçës, fuqizimi i Elbasanit si nyje e rëndësishme tregëtare, zgjerimi i porteve të Durrësit e Vlorës dhe portin vogël të Bunës në Shkodër për  tregëti me Venedikun, flasin për një fuqi dhe stabilitet gjeopolitik dhe ekonomik si asnjë herë tjetër të trojeve shqiptare. Sanxhaqet dhe qëndrat e tyre u bënë pika reference ballkanike në çdo lëmi të jetës përfshirë edhe kulturën dhe letërsinë.

Një aspekt shumë i rëndësishëm i periudhës osmane i cili nuk referohet dhe as nuk hidhet dritë mbi të, është kultura e tolerancës ndaj të qënurit ndryshe. Kulturë të cilën ne edhe sot e kësaj dite e trashëgojmë si një aset shumë i rëndësishëm kombëtar. Toleranca e institucioneve qëndrore osmane është prezent dhe e faktuar përmes qindra korrespondencash e vendimesh të zyrtarëve osmanë apo edhe të vetë Sulltanit, krejt ndryshe nga çfarë jemi mësuar të lexojmë dhe të përfytyrojmë për figurën udhëheqësit osman. Simbolika  e diktatit nën diktatorin sulltan, nën emrin e të cilit jan shkruar me qindra e mijëra faqe, thërrmohen para fakteve historike të cilat na vijnë nga dokumentet osmane. Me gjuhën e fermaneve (vendimeve) të Sulltanit do të zbulojmë se cili ka qenë qëndrimi i taj ndaj Shqiprisë dhe shqiptarëve në çështje të ndryshme dhe në kohë të ndryshme. Më poshtë gjenden të listuara disa nga fermanet që kanë të bëjnë me Shqipërinë në periudha të ndryshme kohore.

                  Ferman i Sulltanit për lejimin e rindërtimit të kishës së rrënuar të Shën Harallambit në Kamenicë të Sarandës              (viti 1862)[17]

                  Ferman i Sulltanit që urdhëron të mos ndërhyhet në ullishtën pas ankimit të bërë nga i krishteri Naum

                (viti 1736)[18]

                  Feman i Sulltanit për të drejtat e zotërimit të pronave nga prifterinjtë e Delvinës. (viti 1712)[19]

                  Ferman i Sulltanit që u ndalon spahinjve që të lypin taksa arbitrare priftërinjve të kishës së Delvinës për                            pronat kishtare. (viti 1680)[20] 

                  Ferman i Sulltanit për ndërtimin e shkollës së Nokovës (1902)[21]

                  Ferman i Sulltanit dërguar prefektit të Beratit ku njeh të drejtat e Metropolitit të Beratit (viti 1853)[22]

                  Ferman i Sulltanit për meremetimin e kishës së Shënkollit Elbasan (viti 1849)[23] 

                  Ferman i Sulltanit ku të parit të Mirditës i jepet grada e gjeneralit të brigadës dhe dekorohet (viti 1856)[24]  

                   Ferman i Sulltanit ku thuhet “Mbasi katolikët e Durrësit nuk kanë një faltore dhe janë lutur që të ndërtojnë një kishë në një vend të përshtatshëm, dhe pasi dëshira ime është që të gjithë shtetasit të gëzojnë qetësi të plotë, dhashë leje që të ndërtohet kjo kishë e re dhe urdhërova që të mos bëhet asnjë pengesë apo ndalim dhe të mos i merren asnjë para. (viti 1856)[25]

                  Ferman i Sulltanit dërguar priftit dhe kadiut të Delvinës mbi marrjen e masave ndaj personave që ndërhyjnë në pronat e kishës, (viti 1699)[26]

                  Ferman i Sulltanit për ndërtimin e kishave në lagjet Goricë dhe Mangalem të Beratit (viti 1842)[27]

                  Ferman i Sulltan Mustafait derguar Kadiut te Delvines: “Zoti u shtofte nderen ! Porsa te   ju  mberrije ky ferman ne dore, te merrni dijeni se priftenit e kishes se atij vendi  i   jane drejtue fronit te madhnise seme. Dhe kane ankue se nder do toka te kishes qe  i kane zotnue qysh para pushtimit, i nderhyjne disa vojvode te Kamenices, tue            thane se na jena vojvode e kena te drejte mbi ato toka, dhe me jane lute me  ndalu nderhymjen e tyne.Une ju urdhnoj sa te merrni kete ferman e hyxhetet se  kush ka zotnue kete toke kadimi, dhe nese provohet e drejta   e priftenve mbi ate toke,  keni me i ndalu nderhymjet arbitrare qe bajne vovjvodet ne fjale, ne pasuni te       kishes. Une keshtu urdhnoj dhe keshtu te bahet.” (Viti 1699)[28]

                  Ferman i Sulltan Ahmedit birit te Sulltan Muratit te 3-te:“ Pasuria nuk mund te shitet. Prej te ardhunave te pasurise, dy pjese i takojne Lutfi Ages dhe  me dy pjese te tjera do te hapen rruge, çezma, shkolla, do te perkrahen te vobektit, femijet  jetime, do te martohen grate e veja dhe vajzat pa dallim feje.”(Viti 1587)[29]

Në Kuvendin Osman të Shqipërisë dokumentohet së tëkrishterët kanë pasur edhe deputetët e tyre duke i dhënë minorancave përfaqësi në Kuvend:

                  Anxhelo Efendiu, Deputet i Shkodrës – (1876)[30]

                  Filip Efendiu Deputet i Shkodrës – (1876)[31]

                  Mishel Efendiu Deputet i Korçës  - (1908)[32]

Që e drejta historike të rivendoset duhet dhe është e nevojshme që historia jonë e shkruar të kalojë përmes një proçesi rivlerësimi dhe mbi të gjitha rimoralizimi të domethënies historike të ngjarjeve dhe hapave vendimtarë që morën shqiptarët. Për këtë është e nevojshme që të rritet përkuptimësia e mesazheve që vijnë nga historia, por jo vetëm kaq, është e nevojshme që diafragma e fakteve dhe provave historike duhet të zgjerohet për një frymëmarrje të tillë sa të shpjegojë korrektësisht ndërrimin e identitetit fetar të shqiptarëve në fenë islame. Duhet pastruar ndërgjegja kombëtare nga mitet e rreme dhe nga fallsifikimet dashakeqe. Ndërrimi i fesë nga shqiptarët nuk solli ndërrimin e identitetit të tyre gjeografik.  Shqiptarët  tashmë edhe si myslimanë ishin dhe janë pjesë e realitetit evropian dhe si i tillë duhet kuptuar edhe identiteti i ri musliman i shqiptarëve, si një akt civilizues individual por edhe në shumë raste kolektiv, për një vlerë superiore qoftë ajo shpirtërore  apo edhe ekzistenciale.

   [1]“Enciclopedia of Islam” :  Kapitulli, “Al-Sikilliya”

   [2] Ibrahimi, Nexhat : “Autoktoniteti i muslimanëve në tokat shqiptare”  FRI,                                   

                 http://www.fri.org.mk/fri/showArticle.aspx?IDArticle=8077, vizituar 16.12.2012 ora: 14.57

     3 Skëndi, Stavro: “Religion in Albania during the Ottoman Rule” në “Balkan Cultural Studies”,

                  New York, 1980  fq.152

     4  Don Crisi, Marco: “Sommario della Relazione della visita in Albania”  Biblioteka Chigiane, Romë 1651

                 fq. 204 

      5 Zamputi, Ignazio : “Relazione dei Viaggiatori Eclesiastici Italiani in Albania ne XVII Secolo”   Vol, I - rë,

                   Botim CisVA 2009  fq. 451

     [6] Radoniç Jovan: “Rimska Kurija” fq 108, marrë nga:“Kosova gjatë shkujve XV, XVI, XVII”, Skender Riza

                 Tiranë 1987  fq.420-437.

      [7] Zamputi, Ignazio: “Relazione dei Viaggiatori Eclesiastici Italiani in Albania ne XVII Secolo”  Vëllimi II-të 

                    fq. 262-263

      [8] Granett, Lucy M.J : “The Women of Turkey & their Folklore. The Jeëish & Moslem Ëomen”, Londër, 1891,

                    fq. 267-268

      [9] Don Crisi, Marco : po aty fq. 205

      [10] Arnold, W.Thomas, “The praching of Islam – A history of the propogation of the Muslim Faith”, Bot.

      Constable Company Ltd, Londër, 1913 , Farlati vell. VII  fq.31       

       [11]  Radoniç, Jovan, po aty fq. 347

       [12] Skariç, Vladislav : “Knjiga o Ballkanu II” Beograd 1937 fq.134-142

       [13] Kur’an, Kaptina Bekare, Ajeti  nr. 256

       [14] Gibbon, Herbert: “Themelimi i Perandorisë Osmane” Oxford 1916  fq.80-81

       [15] Kicikis, Jani : "Encyclopedia Universalis" Corpus 8, Francë S.A.1988, fq.1002.

       [16] “Të shkruash historinë me tolerance” ,Botim Tika viti 2005, Arkivi Qendror i Shtetit, f.128  D49 fl.125-126  

        [17], Po aty, F140D17 fl.1     

        [18] Po aty , AQSH f128.d213 fl2.

        [19] Po aty, AQSH f140 d6 fl.1

        [20] Po aty AQSH f.140 d3 fl.1

        [21]  Po aty, AQSH f.39 d47 fl.1

        [22]  Po aty, AQSH f128 d50 fl.55

        [23] Po aty, AQSH f143 d128 fl.1

        [24]  Po aty, AQSH f10 d1 fl.5

        [25]  Po aty, AQSH f 131 d 1 fl.1

         [26] Po aty, AQSH f140 d5 fl.1            

         [27] Po aty, AQSH f128 d55 fl.61       

         [28] Po aty, AQSH F 140 D5  fl 1        

         [29] Po aty, AQSH F 140 D5  fl 1        

         [30] Po aty, Reslim Kitap vell.1 fq 321

         [31] Po aty,  Reslim Kitap vell 1 fq 321

         [32] Po aty, Osmanli Mebushar Albumu