Pavarësia e gjeti Shqipërinë në kaos të plotë. Por edhe pse midis rrëmujës ballkanike, midis principatave të përçara, flamujve, haxhilerëve, imamëve, peshkopëve, dervishëve, baballarëve, feudalëve, poetëve e banditëve, përçarja fetare nuk u shfaq. Në këtë përfundim del Basha për këtë fazë fillestare të shtetit shqiptare ku klerikët krahas perpjekjes për pavarësi të institucioneve të fesë u angazhuan në çështjen kombëtare. Vehbi Dibra ishte njëri prej tyre. Ai u zgjodh në krye të Pleqësisë që do të ndihmonte Qeverinë e Vlorës, dhe u ngarkua nga Kuvendi me detyrën e Myftiut të Përgjithshëm të Shqipërisë (1913).
Kjo shënoi fillimin e një veprimtarie për riorganizimin dhe më vonë për reformimin e institucioneve të fesë islame. Për këtë qeveria e Vlorës aplikoi status quo-në tradicionale, por duke likuiduar de facto varësinë institucionale nga Shejbul islami me qendër në Stamboll. Administrata fetare u krijua nën shembullin e asaj shtetërore, prefekturës i përgjigjej myftinia, nënprefekturës, nënmyftinia e me radhë. Kjo administratë ishte nën varësi të qeverisë. Myftiu i përgjithshëm kishte drejtimin dhe kontrollin e epërt mbi të gjitha çështjet e muslimanëve, mbi institutet bamirëse dhe të arsimimit. Ai kishte dy këshillues dhe së bashku përbënin Këshillin e Naltë ose Gjygjin e Naltë të Sherisë. Ky këshill ishte shkalla më e lartë për çështjet e besimit dhe të gjyqësisë. Ai kishte të drejtë të zgjidhte gjyqtarët e sherisë, imamët, hatibët, hoxhallarët në përgjithësi, mësuesit e besimit dhe nëpunësit e Sherisë. Të gjitha këshillat duhet të mbaheshin në gjuhën shqipe, të ilustruara me ajete dhe hadidhe në arabishte, do t’u përgjigjeshin urdhrave të qeverisë. Përdorimi i gjuhës turke u kufizua, fjalimet dhe kundërfjalimet, paditë peticionet e palëve, si: lutjet, paditë, ankesat etj.. duhet të përpiloheshin në gjuhën shqipe. U vendos rregull që nëpunësit dhe kleri musliman që ishin në shërbim të popullit ta mësonin gjuhën shqipe me shkrim dhe këndim dhe ta përdornin atë në kontaktet, predikimet dhe korrespodencën që mund të kishin në çështjet e përditshme. Kjo kërkesë pasqyrohet në shumë dokumente si qarkore, urdhra dhe udhëzime dërguar zyrtarëve të sheriatit në qarqe e prefektura si dhe në shtypin e kohës. Ishte një urdhër që i dërgohej gjyqeve të sheriatit të Tiranës, të Korçës, Shkodrës, Elbasanit, Vlorës dhe Beratit.
Në 1921 Gjyqit të Sherisë së Vlorës i shkruhej: “Jeni të porositun nga ana e këtij gjyqi se pas sodi të mos përdorni fare vulat turqisht ndër aktet zyrtare e të mbroni sa më parë një vulë me shqiponjë.” Në këtë mënyrë Vehbi Dibra futi praktikisht dhe në institucionet fetare simbole të marra nga flamuri kombëtar.
Në Kongresin e Lushnjës në vitin 1920 u emërua një këshill regjence i përbërë nga përfaqësues të të gjitha bashkësive fetare si: Luigj Bumçi (katolik), Aqif Pashë Biçaku (musliman i sektit bektashi nga Elbasani), Abdi Bej Toptani (musliman sunit) dhe Mihal Turtulli (ortodoks).
Tani duhej luftuar për konsolidimin e shtetit shqiptar, zhvillimin ekonomik, politik dhe fetar. Kështu që dhe muslimanët ndjenë nevojën për të realizuar një reformë fetare dhe shoqërore që pikën më të lartë e arriti me ndarjen nga Halifati në vitin 1923, në Kongresin e Parë Musliman.
Ndërsa nën regjimin Zogist nuk ekzistonte një fe zyrtare dhe formalisht ndarja ndërmjet shtetit dhe kishës ishin absolute. Megjithatë presionet qeveritare mbi bashkësitë fetare ishin të forta. Zogu ndoqi një politikë laicizmi që synonte të pakësonte ndikimin e feve brenda vendit.
Periudha midis dy Luftërave Botërore, 1925-1939 kur Shqipëria u shpall monarki nën të vetëshpallurin mbret Zogu I, ishte e mbushur me ngjarje dramatike për shqiptarët. Megjithatë studiuesi Basha e quan periudhë harmonie të bashkëekzistencës së tre besimeve, që u bënë faktorë për forcimin e shtetit.
Mbreti Zog, pavarësisht se me orgjinë muslimane, nuk ishte praktikant i riteve fetare, u martua dhe me një katolike nga shtresa aristokrate hungareze, Geraldina Appony. Selia e Shenjtë e refuzoi njohjen e martesës së Geraldinës e cila dhe në Tiranë vazhdonte t’i praktikonte me zell ritet e fesë së vet. Zogu kishte favorizuar afrimin e Kishës ortodokse Autoqefale Shqiptare për të mënjanuar ndikimet greke në Shqipëri. Por katolikët dhe ortodoksët u shfaqen si kundërshtarë politikë të mbretit.
Sa për katolikët, ata ishin dyshues ndaj Zogut si “musliman” që ishte dhe që kishte ushqyer gjithnjë ëndrrën e një hegjemonie nga ana fetare në Shqipëri, dhe e ndjenin veten të goditur nga projektet qeveritare të laicizmit.
Ndërsa bektashinjtë shqiptarë qendrën kryesore e kanë pasur në Tetovë deri në vitin 1912, dhe pas kësaj në Teqenë e Elbasanit. Në vitin 1920 në të gjithë vendin tonë ekzistonin mbi 50 teqe të vendosura në Skrapar, Korçë, Krujë, Përmet, Elbasan, Berat, Gjirokastër etj.. Në 1929 Kongresi i parë bektashian u mbajt në Teqenë e Prishtinës. Një vit më vonë Zogu dekretoi emërimin e Hirësisë së tij Sali Njazi Dedej Kryegjysh të sektit bektashian shqiptar.
Mbledhja e Kongresit të Parë Musliman (1923) pati konstatime si para dhe pas kongresit. Në të njëjtin vit u ndërtua shkolla e Medresesë ku mësimi bëhej në gjuhët shqip, arabisht dhe në një gjuhë të huaj. Kongresi i Dytë Musliman më 1925 vinte si kongres i reformave në fenë isalme. Qeversisë Shqiptare iu drejtuan disa kërkesa: fëmijët muslimanë të kenë mundësi të mësojnë kuranin në shkolla private, mësimi i besimit të caktohet tri orë në javë, etj.
Me krijimin e Kodit Civil (1927) nga Zogu, kërkohej ligjërimi i martesës civile dhe divorcit për t’i dhënë fund vrasjes së bashkëshortëve që kryenin tradhti bashkëshortore.
Në këtë rrjedhë vinte Kongresi i Tretë që ishte vërtet me rëndësi për kërkesat që i shtronte Komunitetit Musliman Shqiptar në rrugën e civilizimit.
Ferexheja
Zbulimi i fytyrës së femrës ishte një tjetër problem për komunitetin musliman. Perçja ka qenë forma e skajshme e mbulimit të femrës. Megjithëse e trashëguar, përdorimi i saj nuk përcaktohet në normat kanunore. Shtypi i viteve ’30 është marrë në mënyrë të mprehtë me këtë temë. Ali Këlcyra theksonte se “përdorimi i perçes do të pengonte integrimin e femrës në shoqëri dhe do ta mënjanonte nga pjesëmarrja në zhvillimin e përgjithshëm të vendit”. Ai i propozonte parlamentit që të nxirrte një ligj që të ndalonte përdorimin e perçes. Por ky propozim u quajt i parakohshëm nga deputetët e kohës. Vetë Komuniteti Musliman në vitin 1929 propozoi që të ndalohej qarkullimi nëpër rrugë i grave zbathur dhe të mbuluara nga koka te këmbët me ferexhe. Qeveria urdhëroi që të ndëshkoheshin ata që e shkelnin këtë ligj.
Ateistët
Feja dhe kultura islame u përballën gjatë procesit të riorganizimit të tyre dhe me ideologjinë komuniste. Kundërvënia që i bënë në shtyp komunizmit hoxhallarë si Hafiz Ali Korça, Hafiz Ali Tarja etj., nuk u mbështetën nga masa. Debate të ashpra ka patur ndërmjet teologëve dhe ateistëve. Një përfaqësues i këtyre të fundit ishte Ismet Toto, për muslimanët Haxhi Ismet Dibra, për katolikët At Gjergj Fishta dhe patër Anton Harapi. Një debat merrte shkas nga një artikull i Ismet Totos, botuar në revistën “Illyria” me titull “Mistika e re”. Ky artikull “lëndonte keqas fenë, ndërgjegjen e sa intelektualëve të Shqypnisë”, prandaj pater Anton Harapi botoi replikën me titull “Një fishek qorr” ku hedh poshtë pohimet e Totos.
Botime
Botimet me karakter fetar në gjuhën shqipe kanë dalë në dritë relativisht shpejt, por disa botime të shek.20 janë: “Fe-Rrëfenjësia e Myslimanëve” e Said Najdenit, shkruar në alfabetin latin; “Mendime” e Rexhep Vokë-Tetovës: “Ora” e Shkodrës boton librin “Një përshkrim i shkurtër i jetës së profetit të Islamizmit”; “Tefsiri ship i Kur’anit” në dy vëllime me përkthyes Hafiz Ibrahim Dalliu etj.. Shtypi islam fillon qysh me shpalljen e pavarësisë. Përmendim gazetën “Sedai Milet” (Zëri i Popullit) në Shkodër, “Reforma” në Gjirokastër, revista e Komunitetit Musliman “Zani i Naltë” e cila më pas quhet “Kultura Islame” për të cilën kanë bashkëpunuar Vehbi Dibra, Hafiz Ismet Dibra, Jonuz Bulej; revista “Njeriu” organ i Organizatës” Drita hyjnore” etj..
Kryqëzata e pasluftës
Në vitin 1946, me shpalljen e Kushtetutës së re, qeveria komuniste filloi të përpunojë platformën për të ardhmen e shoqërisë shqiptare. Fillimisht testuan shqiptarët sa fetarë ishin. Në bazë të regjistrimeve dilte: 78% e popullsisë ishin muslimanë; 17.1% ortodoksë dhe 10.1% katolikë.
Masa të hapura armiqësore kishin filluar të merreshin kundër institucioneve fetare. Drejtori i Medresesë Hafis Ismeti dënohet nga gjykata ushtarake, arrestohen kryemyftiu i Gjirokastrës, ai i Kukësit, Korçës. Enver Hoxha deklaronte se “qeveria e Republikës Popullore ka për qëllim unitetin e shëndoshë të popullit, duke i dhënë zgjedhje të drejtë çështjes së ekzistencës fetare në Shqipëri, prandaj liria e besimit është e garantuar”.
Studiuesi Ali Basha vëren se propaganda fetare nëpërmjet librave, gazetave dhe revistave në periudhën para lufte mbizotëronte ndaj propagandës ateiste, në vitet e para të pushtetit popullor ky raport u përmbys. Propaganda jashtë xhamisë dhe kishës thuajse u zhduk. Ndërsa propaganda për ateizmin shkencor, e bazuar mbi doktrinën marksiste-leniniste dhe “mësimet” e Enver Hoxhës vetëm rritej. U ndaluan mësimet fetare në kisha dhe xhami pasi “reforma kishte për qëllim t’i pastrojë fëmijët nga të gjitha paragjykimet, besëtytnitë dhe nga fanatizmi fetar”. Shteti ndërmori një kryqëzatë të vërtetë nëpërmjet shkollave, radios, kinemasë dhe arteve për të luftuar “bestytënitë fetare, me anë të të cilave borgjezia kishte shfrytëzuar popullin thjeshtë”.
Në mesin e viteve ’60, në Shqipëri po merrte zhvillim një revolucion ideologjik dhe kulturor. Ligji vdekjeprurës për fenë në thelb përmbante dy ide: shteti gëzonte të drejtën ose jo të komuniteteve fetare dhe çdo veprimtari fetare apo ndryshim në objektin e tyre duhet të merrte miratimin e qeverisë ose të organeve lokale. Në vitin 1964 mbyllet Medreseja e Tiranës. Ritet fetare bëheshin vetëm me raste lindjesh, vënie emri apo raste vdekjesh. Festat fetare Bajrami, Ramazani dhe Pashkët festoheshin më pak se në çdo vit tjetër, synetllëku u ndalua. Filloi prishja e xhamive të Fierit, Kavajës dhe Korçës nga persona të paindetifikuar, xhamia e Shkodrës kërkohej të kthehej në çerdhe, ajo e Elbasanit në shtëpi kulture apo faltore. Masa po merreshin edhe kundër përdorimit të emrave që konsideroheshin me prejardhje të huaj dhe për të sapolindurit u vendos një listë me emra të rekomandueshëm. Në fundin e vitit ’67 të gjitha institucionet fetare në Shqipëri figuronin të mbyllura. Kryqëzata kundër fesë nuk ndaloi me shkatërrimin e institucioneve fetare, po ajo kërkonte të zhdukte të gjitha “qëndrimet dhe paragjykimet” fetare, të popullarizonte “patriotizmin socialist” si zëvendësim të fesë dhe “moralin socialit” për vlerat fetare.
Ali Basha e shkroi “Rrugëtimi i Fesë Islame në Shqipëri” në periudhën e demokratizimit të vendit. Mëkëmbja e institucioneve të fesë ishte një detyrë e ditës, por fundi ndërrimi shekujve e gjente kulturën dhe mendimin islam përballë sfidave të reja, të cilat Ali Basha i përkufizon kështu në mbyllje të faqeve të këtij studimi: “Ka ardhur koha që islami të shihet si bekim nga ana Perëndimit, ndërsa Perëndimi të shihet si ftesë për zgjim intelektual në Lindjen muslimane. Janë fshirë nga fusha pamjet e të menduarit kritik dhe në vend të tyre sundojnë dogma dhe ortodoksia.”
Pashko Vasa
Përzierja e kulturës, patriotizmit, muzikës popullore, sportit dhe letërsisë, paraqitej si një përmbushje e thirrjes patriotike të Pashko Vasës një shekull më parë. “Çoniu o shqyptarë pre gjumit, çoniu ⁄ të gjithë si vllazën në një besë shtrëngoniu ⁄ dhe mos shikoni kisha e xhamia, fe e shqyptarit asht Shqyptaria…priftnit e hoxhët ju kanë hutue ⁄ për me ju damun, me ju vorfnue!” Eshtrat e autorit Pashko Vaso, u sollën në atdhe në vitin 1978. Në një biografi të tijën është shprehur jo pa ironi: “Fati është i çuditshëm.” A do t’i kishte shkuar vallë ndër mend Pashko Vasës, autorit të thirrjes së njohur “Feja e shqyptarit ashtë Shqiptaria”, se një ditë ajo thirrje do të zbatohej në mënyrë simbolike dhe për eshtrat e tij, të cilat u zhvarrosën nga një varrezë fetare në Liban për t’u kallur në një varr pa kryq në Shqipëri!
Biografi
Ali M.Basha (1930-2012) u lind në Elbasan. Mbaroi Medresenë e Tiranës më 1952 dhe filloi punë si mësues aty. Ndoqi me korrespondencë Shkollën Pedagogjike dhe Fakultetin e Historisë e Filologjisë për Gjuhë Shqipe. Më 1961 është pedagog në Katedrën e Gjuhës për të huajt që mësonin shqip. Pas dy vitesh pedagog i Shqipes në Pekin, punon redaktor në shtëpitë botuese “Naim Frashëri” dhe “8 Nëntori” deri më 1992 kur del në pension. Ali Basha u përfshi me problematikën e Komunitetit Musliman Shqiptar, ndihmoi në ngritjen dhe zhvillimin e Gazetës Islame, shkroi artikuj dhe analiza. Për rreth 3 vjet ka drejtuar Këshillin e Përgjithshëm të Komunitetit Musliman. Nga studimet e tij për fesë e kulturën islame rezultuan tri botime “Islami në Shqipëri gjatë shekujve”, “Nëpër gjurmët e Islamit” dhe “Rrugëtimi i Fesë Islame në Shqipëri”. Ali M. Basha rridhte nga një familje me tradita patriotike dhe fetare. Gjyshi i tij, Haxhi Ali Elbasani ka qenë senator në Parlamentin Turk, si delegat i vilajetit të Elbasanit. Babai i Aliut, Hafiz Musa Basha, ka qenë kryetar bashkie në Elbasan dhe pas luftës, Kryetar i Komunitetit Musliman i Shqipërisë deri më 1954.
Shfletuesi i Kur'anit
