Filozofia Islame, nevojë për kulturën e mendimit shqiptar

Brenda këtyre diskurseve qenë përfshirë debatet mbi prejardhjen e filozofisë islame, efektet dhe gjurmët e filozofisë antike greke në filozofinë islame, liria dhe kufizimet e filozofit musliman në mendimet e tij, pozita e filozofisë në fenë islame, dallimet midis filozofisë islame dhe teologjisë islame (kelamit), e shumë e shumë debate tjera. Filozofia islame nënkupton gërshetimin e mësimeve filozofike me mësimet e fesë e jo drejtimin e diskurseve filozofike nga feja. Në kulturën islame filozofia nuk është e ndarë nga feja, ashtu si në botën moderne perëndimore ku shkenca u nda nga teologjia dhe rezultoi me dualizmin e fesë dhe shkencës. Këtu kemi një dallim rrënjësor në mes filozofisë perëndimore pas Kantit, të cilën Henry Corbin (1903 – 1978) e quan 'laicizëm të metafizikës' dhe filozofisë islame. Alfred North Whitehead thotë se ndarja nga njëra tjetra e shkencës, religjionit dhe filozofisë ishte si sëmundja e sklerozës që paraqitet kryesisht në pleqëri. Andaj filozofi musliman është ai që hulumton çdo gjë në ekzistencë, qoftë ajo fizike apo metafizike pa përjashtuar arsyen dhe intuitën. Në kulturën e të menduarit islam nuk ekziston ndarje mes shkencës dhe fesë, metafizikës dhe fizikës. Filozofia islame në vete përmban mesazhe jetësore dhe adekuate për njeriun e sotëm, si zgjidhjen e konfliktit midis logjikës dhe besimit dhe gjithashtu ajo i qaset njëjtë si kërkesave mendore, ashtu edhe kërkesave emocionale të njeriut.

 

Hyrje

Nëse i hedhim një vështrim katalogëve të veprave orientale në bibliotekat dhe arkivat shqiptare, do të vërejmë se paraardhësit tanë dikur kanë lexuar në origjinal veprat e filozofëve të mëdhenj të botës islame. Nëpër bibliotekat dhe arkivat tona sot e kësaj dite ruhen veprat e kolosëve të filozofisë islame, si Farabi, Ibni Sina, Ibni Ruzhdi, Hafezi, Mevlana, Sa'adiu e shumë të tjerë. Një gjë e tillë na bën me dije se në trevat tona më herët ka patur një traditë të studimit dhe leximit të filozofisë islame. Filozofia dhe logjika ishin ndër lëndët kryesore në sistemin e vjetër arsimor nëpër medrese dhe teqe. Një traditë e tillë filloi të humbë pas krijimit të shtetit shqiptar dhe më vonë, regjimi komunist në Shqipëri shkatërroi çdo gjë fetare në këtë vend, kurse në Kosovë dhe Maqedoni në emër të 'kombit' shqiptar dhe në emër të 'pro-perëndimit' u sulmua çdo gjë që ishte lindore, duke u nisur nga feja e deri te kultura dhe civilizimi islam. Filozofia islame sot është bërë objekt i studimeve në shumë universitete dhe institute shkencore në vendet perëndimore dhe deri më tani janë botuar vepra tepër të rëndësishme në këtë fushë. Kurse shqiptarët edhe pse shumica e tyre i përkasin fesë islame dhe megjithëse vendi ku jetojnë është një urë lidhëse mes botës islame dhe asaj perëndimore, jo vetëm që janë larguar nga kjo traditë, por as që janë përpjekur së paku të njihen me këtë trashëgimi të pasur në fushën e mendimit. Andaj mendoj që nëpërmjet këtij shkrimi të flas për rëndësinë e filozofisë islame dhe për nevojën e kësaj filozofie në kulturën e mendimit shqiptar.

Filozofia islame

Për filozofinë islame ekzistojnë definicione të shumta dhe divergjente. Ndërsa vet filozofët muslimanë kur bëjnë definimin e filozofisë në veprat e tyre, atë nuk e quajnë filozofi islame, po vetëm filozofi. Nocioni filozofi islame për herë të parë është përmendur nga orientalistët evropianë dhe një emërtim i tillë nuk mund të shihet në veprat e Farabit, Ibni Sinasë, Sohreverdit dhe Mulla Sadras. Prandaj dhe filozofët muslimanë janë të mendimit se filozofia është"njohje e sendeve ekzistuese", "dije mbi çështjet hyjnore dhe njerëzore", "mbështetje në vdekjen apo të dashurit e vdekjes", "tretje në Zotin sipas mundësisë së njeriut", "shkencë mbi të gjitha shkencat" dhe "dëshirë dhe vullnet për dijen"[1]. Mund të thuhet se çdo përpjekje mendore në fushën e njohjes së fenomeneve nga filozofët muslimanë quhet filozofi islame[2]. Filozofia islame nënkupton gërshetimin e mësimeve filozofike me mësimet e fesë e jo drejtimin e diskurseve filozofike nga feja. Filozofia islame nuk do të thotë që ajo zotërohet apo të marrë direktiva nga feja islame, sepse atëherë nuk do të ruante kuptimin origjinal te filozofisë. Elementet kryesore të filozofisë janë pavarësia e të menduarit dhe kërkimi i së vërtetës me anë të logjikës dhe intuitës. Qëllimi i filozofisë islame është po ai qëllim i filozofisë, pra kuptimi i së vërtetës me anë të intelektit dhe mendjes. Mulla Sadra në veprën e tij "Al Hikmetul Mutealije" shkruan: "Asnjëherë nuk mendoj që çdo gjë që kam sjellë në 'Teozofinë hyjnore' me atë kam arritur në fund apo ia kam arritur qëllimit, prandaj aspektet dhe dimensionet e kuptimit nuk kufizohen në perceptimin tim, pra dija dhe njohja e vërtetë nuk varet nga shkrimet e mia dhe kuptimet e intelektit tim. E vërteta është shumë më e madhe dhe më e lartë dhe atë nuk mund ta zotërojë mendja e një individi dhe është shumë më madhështore dhe s'mund të zbërthehet vetëm nga një mendje e një individi të vetëm"[3].Në këtë thënie të këtij filozofi iranian kuptojmë se e vërteta nuk mund të kuptohet vetëm nga një individ dhe ai lë të hapur edhe mendime tjera dhe të reja për diskurset që i ka shtruar në teorinë e tij filozofike dhe me këtë kuptojmë diversitetin e mendimeve dhe teorive në filozofinë islame. Pra me filozofinë islame kuptojmë çdo përpjekje mendore për të kuptuar të vërtetat e kësaj bote dhe të botës tjetër, pa përjashtuar këtu edhe diskurset e fesë islame. Filozofia Islame themelet i ka në Kur'an dhe Traditën e Profetit Muhammed edhe pse në të mund të vërehen edhe gjurmë të filozofive greke, iraniane dhe të Aleksandrisë[4].

Feja dhe filozofia

Ekziston një dallim i thellë mes botës të krishtere dhe asaj islame sa i përket raportit midis fesë dhe filozofisë apo Shpalljes Hyjnore dhe mendjes/arsyes. Që në fillim duhet theksuar se ekziston një dallim themelor mes fjalës Akl në kulturën islame dhe Reason (fr.Raison) në kulturën moderne perëndimore. Aklnë filozofinë islame ka kuptimin e Nous në greqisht dhe Intellectus në latinisht që do të thotë fuqi hyjnore apo intuitë e mendjes. Pra me Akl, Nous dhe Intellectus kuptojmë fuqinë racionale dhe intuite të mendjes, kurse me Reason vetëm fuqinë racionale dhe analitike të arsyes e cila nuk ka të bëjë fare me intuitën. Kështu që shkollat filozofike në perëndim bazohen në racionalizëm, kurse filozofët muslimanë në mendjen e llojit Akl apo Nous[5]. Për të kuptuar këto dy botë filozofike, duhet të kemi parasysh dallimin mes arsyes që kuptohet nga filozofia perëndimore dhe ajo islame.

Çdo shkollë apo frymëzim filozofik, në përgjithësi rrënjët i ka në civilizimin në të cilin është lindur dhe me të ka raporte të thella historike. Sot për të kuptuar më drejtë shkollat perëndimore të filozofisë duhet të kthehemi dhe të shohim raportet e filozofisë dhe fesë në Evropë. Feja krishtere që nga shekulli i 3-të ishte elementi përbërës më i rëndësishëm i civilizimit perëndimor. Krishterimi njeriun e konsideron si një vullnet apo shpirt të cilit mendja iu shtua pas krijimit apo pas ardhjes në tokë. Kjo fe mendonte se me rënien (krijimin) e njeriut në këtë botë, mendja e tij humbi funksionin e vërtetë dhe më ajo nuk mund të pranonte një mësim që është kundër saj, prandaj dhe për mendjen e njeriut në këtë botë mësimet e Kishës dhe të fesë janë irracionale dhe të papranueshme. Sipas mësimeve të Kishës, vetëm nëse shpirti tretet me Mesihun, atëherë mund të kthehet në burimin e tij të parë dhe që nga këtu mund të fillojë funksionimi i arsyes. Pra jobesimtari, sipas Kishës, nuk mund të kishte arsye të shëndoshë për të menduar. Për këtë dhe të gjithë filozofët e mëdhenj të fesë krishtere që në fillim të strukturimit të teologjisë krishtere deklaruan se njeriu në fillim duhet të besojë dhe pastaj të mendojë[6]. Një qasje e tillë ndaj krijimit të njeriut shkaktonte konflikt mes arsyes dhe shpirtit dhe ndalonte çdo studim të pavarur intelektual. Sipas Kishës, e vërteta nuk mund të zbulohet nëpërmjet arsyes, por ajo është në Kishë dhe vetëm autoritetet kishtare e dinë të vërtetën dhe kanë të drejtë të sundojnë mbi tokë. Në botën krishtere që në fillim hasim një papajtueshmëri dhe jo koordinim mes shpirtit (fesë) dhe arsyes (filozofisë). Kisha në Mesjetë, si filozofinë ashtu edhe shkencat tjera natyrore i konsideronte të kota, madje mendimet që dilnin jashtë mureve të kishës i luftonte me të gjitha mjetet. Ajo në atë kohë filozofinë dhe të menduarit jashtë rregullave të Librit të Shenjtë i quante blasfemi dhe në emër të luftimit të heretizmit shtypte çdo përpjekje intelektuale dhe filozofike të asaj kohe. Për arsye se, sipas Kishës, e vërteta është te një i krishter i devotshëm dhe kërkimi i saj në një dimension tjetër nënkuptonte dyshimin se e vërteta nuk ishte në krishterizëm. St. Ambro thoshte se në vend që të mendojmë për Zotin, sekretet e botës tjetër dhe për çështje hyjnore, pse të lodhemi të mendojmë për këtë botë të pavlefshme. Kurse Thomas i shenjtë shkruante: "Pak dije për gjërat madhështore është shumë më mirë se shumë dije për gjëra të thjeshta të kësaj bote[7].

Padyshim se një vështrim i tillë ndaj botës dhe njeriut do të shkaktonte lindjen e një ekstremi tjetër, pra mohimi absolut i religjionit nga filozofia dhe shkenca pas rilindjes evropiane. Rilindja evropiane u mundua që njeriun e krishterë, i cili ishte gjysmë engjëlli dhe gjysmë kafshe e që njërën këmbë e kishte në qiell e tjetrën në tokë, ta vendosë në tokë, pra ta materializojë. Filozofia që lindi si pasojë e pushtetit kishtar u bazua tërësisht në racionalizëm dhe njeriun e detyroi të shkëputet nga hyjnorja dhe në këtë mënyrë atë e detyroi t'i përkushtohet vetëm natyrës dhe kësaj bote. Në këtë epokë u krijua mendimi se njeriu në vete ka vetëm një fuqi të pavarur racionale dhe me anë të saj mund të depërtojë çdo kund. Duke patur parasysh se antropologjia krishtere, të vetmen rrugë për të njohur të vërtetën e cilësonte besimin dhe vullnetin e jo mendjen, atëherë me dobësimin e besimit dhe me kufizimin e intelektit vetëm në arsye, u mbyllën dhe u kufizuan të gjitha rrugët për njohjen e së vërtetës absolute. Më vonë, në shek. 17-të, Rene Dekarti (1596-1650) hodhi teorinë se 'e vërteta bazohet në mendimin e njeriut për veten', por kjo qasje e filozofisë moderne më nuk bazohej në një vështrim universal për njeriun, por ai tashmë ishte i kufizuar vetëm në arsye. Dekarti teorinë e tij e bazoi në parimin 'mendoj' para se të 'ekzistoj' dhe në këtë mënyrë shkatërroi Ekzistencën si një e vërtetë absolute dhe nga e cila vijmë edhe ne, dhe si kriter parësor për njohjen e botës ezoterike dhe ekzoterike vendosi interesin individual të njeriut. Kështu që Dekarti, racionalen e konsideroi kriterin themelor të dijes. Në filozofinë e periudhës së parë pas rilindjes evropiane, botëkuptimet filozofike ishin të kufizuara vetëm në racionalizëm dhe shumë pak i kushtonin rëndësi emocioneve, ndjenjave, frikës, dashurisë, etj.[8]. Më vonë, në Evropë dalin shkolla dhe teori të tjera filozofike që janë në kundërshtim me racionalizmin e nisur nga Dekarti dhe i vazhduar më pas nga Xhon Loku (1632 – 1704) dhe David Hjumi (1711-1776). I ashpër kundër racionalizmit në perëndim ishte Soren Kirkegardi (1813 –1855) i cili shkoi aq larg, saqë tha 'neve nuk na duhet abstraksioni dhe racionalizmi i pastër, por kemi nevojë për ato gjëra me të cilat përballemi për momentin dhe janë pjesë e jetës sonë aktuale'. Më vonë erdhi Friderik Niçe (1844 –1900) i cili me thënien e tij historike 'Zoti ka vdekur' e cila ishte një frazë poetike e aspak filozofike, deshi të paralajmëronte me të drejtë për qorrsokakun ku kishte arritur racionalizmi evropian dhe për boshllëkun e kuptimit në mendimin perëndimor. Edhe Fjodor Dostojevski (1821 – 1881) në krijimtarinë e tij letrare ndoqi filozofinë e kundërshtimit të racionalizmit evropian[9]. Një filozofie të tillë iu kundërvunë edhe filozofët post-modernë të Evropës. Pra siç e shohim, në kulturën perëndimore – krishtere kemi një konflikt dhe mosmarrëveshje mes religjionit dhe filozofisë,i cili burimin e ka në antropologjinë krishtere e cila refuzonte në mënyrë absolute kërkimin e së vërtetës jashtë krishterimit. Një logjikë e tillë refuzuese më pas u ndoq edhe nga filozofët evropianë që absolutisht ranë të kundërshtim me mësimet e kishës dhe në këtë mënyrë refuzuan fenë dhe më pastaj erdhi deri te një sekularizimi plotë i filozofisë dhe shkencës në përgjithësi.

Në botën islame çështja qëndron ndryshe. Në antropologjinë krishtere njeriu ishte vullnet apo shpirt të cilit më pas iu shtua mendja dhe kjo mendje pësoi një tronditje të madhe gjatë rënies/krijimit të njeriut dhe më nuk ishte e aftë ta shpëtojë atë nga humnera e kësaj bote. Ndërsa në fenë islame njeriu është 'mendje' të cilit më pas i është shtuar vullneti, kurse mendja është mjeti më legjitim për perceptimin e hyjnores. Shtylla e fesë në islam, pra 'La Ilahe Ilellah' (Nuk ka Zot tjetër pos Al-llahut) arrihet me anë të mendjes së shëndoshë. Në Kur'an, Librin e Shenjtë të muslimanëve, sa herë që flitet për individin e devijuar nga feja thuhet që'ai nuk mendon apo nuk di të mendojë'. Por diçka e tillë nuk ekziston në krishterizëm, megjithëse të dy religjionet arrijnë në rezultatin se njeriut i duhet feja, por sipas fesë islame, njeriu me anë të mendjes së tij mund të gjejë të vërtetën dhe fenë, kurse krishterizmi nuk lejon që njeriu të kërkojë të vërtetën jashtë mureve të kishës.

Imam Musa Xhafar Sadiku thotë: "Pejgamberi është mendja e jashtme e njeriut, kurse mendja është pejgamber i tij i brendshëm"[10]. Filozofët muslimanë kanë arritur t'ia dalin në zgjidhjen e divergjencave që ekzistonin mes fesë dhe mendjes dhe gati se të gjithë, me përjashtim të Ibni Ravendi dhe Zekerja Razi, të cilët profecinë e kishin quajtur në kundërshtim me mendjen e njeriut, kishin mbrojtur qëndrimin se feja nuk ka asgjë kundër mendjes dhe po ashtu mendja kundër fesë. Farabi (950 - 951) si themelues i filozofisë islame, me besim të plotë flet mbi profetin si bartës i mesazhit hyjnor për njerëzimin, por në të njëjtën kohë, duke mbrojtur teorinë e dallimit të mendjeve të njerëzve, argumenton nevojën e ardhjes së profetëve në jetën e njeriut dhe domosdoshmërinë e fesë. Ai në veprën Al Xhem' mundohet të argumentojë se filozofët me mendjen e tyre mund të arrijnë në po ato të vërteta që sjell edhe Shpallja hyjnore, por me kusht që ata të jenë përfaqësues të filozofisë së vërtetë e cila është e paanshme dhe përveç mendjes dhe argumentit nuk njeh rrugë tjetër. Për Farabiun ekziston edhe filozofia jo e vërtetë e cila është e mbushur me oratori, debat dhe mendime sofiste. Farabiu është i mendimit se çdo individ nuk e ka kapacitetin e njëjtë mendor dhe çdo njëri nuk është i aftë të kuptojë fjalët e filozofëve, kurse Profetin e kuptojnë të gjithë dhe kështu Profetin e vendos në një pozitë më të lartë se filozofin. Megjithëse më pas, Farabiu duke kritikuar arsyen filozofike kalon në një mendësi mistike dhe kjo paraqitet si rrugëzgjidhja e dytë e Farabiut për pajtimin e filozofisë me religjionin. Në këtë teori të Farabiut vërejmë se ai thekson nevojën e njohjes së mendjes filozofike meqë ajo duhet kritikuar dhe duhen nxjerrë në pah të metat dhe shkaqet që na çojnë në nihilizëm dhe ne duke braktisur këtë lloj të menduari duhet të kalojmë në besim dhe imagjinatë dhe nëpërmjet misticizmit dhe imagjinatës mund të afrohemi te e vërteta. Këtu fillon ndarja e filozofisë islame nga filozofia e vjetër greke[11]. Pasardhësi i Farabiut, Ibni Sina (980– 1037) për të gërshetuar fenë me filozofinë, hedh teorinë e Mendjes së Shenjtë dhe Mendjes së Zakontë dhe mbron qëndrimin se mendja e shenjtë është e aftë të kuptojë mesazhin hyjnor, kurse mendja e zakontë e cila bazohet vetëm në argumente racionale, ka mundësi të rebelohet ndaj fesë dhe të padukshmes. Edhe filozofi më racionalist i botës islame, Ibni Ruzhdi (1126 – 1198) shkruan: "Feja dhe filozofia si dy binjakë, thithin qumështin e një gjiri". Sepse "Filozofia e kupton atë që e ka sjellë Shpallja dhe në këtë mënyrë kemi një përsosmëri të shpalljes (fesë)"[12]. Dualizmi i së vërtetës në pikëvështrimin e Ibni Ruzhdit nënkupton përpjekjen e tij për të dalluar të vërtetën që sjell feja dhe të vërtetën për të cilën flasin filozofët. Komentuesit e veprave të Ibni Ruzhdit këtë thënie të tij e kanë interpretuar në këtë mënyrë, por ithtarët e tij evropianë atë e perceptuan si 'dualizëm të së vërtetës' çështje kjo që nuk është trajtuar fare nga Ibni Ruzhdi"[13].

Mendimi islam i bazuar në dy referencat kryesore të fesë islame, Kur'an dhe Sunet, vazhdimisht është përpjekur të zgjidhë problemet rreth ekzistencës, kuptimit të jetës së njeriut, problemet themelore të ekzistencës, vlerat ligjore dhe morale të sjelljeve njerëzore dhe të gjitha ato probleme me të cilat njeriu është përballur gjatë historisë së tij. Andaj mund të themi se midis filozofisë hyjnore dhe religjionit nuk mund të ekzistojë asnjë dallim dhe mosmarrëveshje, ashtu siç thotë edhe Al'lame Tabatabai se 'do të ishte një padrejtësi e madhe të krijojmë ndarje dhe mosmarrëveshje mes fesë së Zotit dhe filozofisë hyjnore[14]'. Ai është i mendimit se mes thirrjes së profetëve dhe të vërtetës që kuptohet prej argumentimit dhe logjikës nuk ekziston asnjë dallim. Por dallimi i vetëm është se Pejgamberët furnizohen nga fuqia e padukshme hyjnore dhe pa përpjekje individuale, kurse filozofët besimtarë të vërtetën e arrijnë nëpërmjet përpjekjes dhe punës mendore[15]. Pra mendimtarët muslimanë mbrojnë qëndrimin se filozofia islame nuk është e shkoqitur nga feja islame dhe atë që profetët e sollën nëpërmjet Shpalljes, filozofët mund ta perceptojnë me mendje[16].

Raportet fe – filozofi dhe arsye – shpallje kanë qenë temë diskutimi gjatë të gjitha periudhave kohore dhe rreth këtyre temave janë zhvilluar polemika shumë të nxehta. Në mesin e këtyre çështjeve janë shtruar edhe pyetjet se kush vendos për fatin e kozmosit, krijesave, jetës, historisë dhe kush përcakton fatin përfundimtar të njeriut? Duke patur parasysh se feja islame ishte feja e fundit, arriti të ruante tekstet origjinale të saj dhe me një qasje të matur filozofike u është përgjigjur pyetjeve të lartpërmendura. Kurse në perëndimin e krishterë, megjithëse erdhën e shkuan filozofë dhe mendimtarë tepër të mëdhenj, por akoma nuk është arritur të jepen përgjigje bindëse rreth këtyre diskurseve të lartpërmendura, për arsye se bota perëndimore përjetoi një armiqësi të thellë mes arsyes dhe shpalljes dhe të dyja palët ndoqën politika përjashtuese për njëra tjetrën[17]. Në historinë e mendimit islam, feja dhe filozofia u cilësuan dy forma apo rrugë të ndryshme që shprehin Një të Vërtetë, kurse pas Renesancës dhe Iluminizmit në perëndim, këto të dyja morën emra të rinj si feja-shkenca, besimi-arsyeja, feja-shteti, prona private – prona shtetërore, etj. dhe u shndërruan në dy kategori konfliktuoze.

Karakteristika e Filozofisë Islame

Ndër veçoritë e filozofisë islame mund të përmendim faktin se ajo ka pikëpamje unike për normat dhe fenomenet e ekzistencës dhe duke e ruajtur këtë vështrim,analizon të gjitha krijesat, fenomenet natyrore, etj..Diçka e tillë nuk mund të shihet në kulturën e mendimit perëndimor. Kështu që ndarja e tepruar e lëndëve shkencore nga njëra tjetra në perëndim ka sjellë një kaos në definimin e shumë aspekteve dhe fenomeneve të jetës. Për atë dhe Alfred North Whitehead (1861–1947) thotë se ndarja e shkencës, religjionit dhe filozofisë ishte si sëmundja e sklerozës që paraqitet kryesisht në pleqëri[18].

Një karakteristikë tjetër e filozofisë islame është se ajo nuk arrihet vetëm me anë të mësimit dhe leximit, por nëpërmjet të 'përjetimit' apo eksperiencës së rrugës filozofike me të gjithë qenien njerëzore. Andaj filozofia islame nuk mund të mësohet vetëm në shkollë dhe nga librat, por ajo është një lloj 'shndërrimi shpirtëror', 'përjetimi' apo një ndryshim i brendshëm në trupin e njeriut. Këtë më së miri e paraqet Sohraverdi (1155–1191). Në një filozofi të tillë, filozofi tretet në përsosmërinë shpirtërore dhe morale çka dhe konsiderohet mesazhi më i rëndësishëm i kësaj shkolle filozofike.

Shumë shkolla filozofike dhe mendimtarë paralajmërojnë për pasojat e ndarjes së shkencës nga morali, ku sot nuk ekziston asnjë lidhje në mes përsosmërisë morale dhe zhvillimit shkencor. Kjo përbën rrezikun më të madh për njerëzimin saqë vite më parë një funksionar i lartë i UNESKO-s thoshte: "Ah sikur të ishim kthyer në kohën e alkimistëve ku vetëm disa persona të veçantë e kishin në dorë dijen dhe atë nuk ua tregonin të tjerëve, sepse dhënia e dijes njeriut të sotëm është njëjtë sikur t'ia japësh shpatën të dehurit"[19].

Një veçori tjetër e kulturës së mendimit islam është globalizmi dhe universaliteti i tij dhe nuk është i kufizuar vetëm me një vend apo komb të caktuar. Vetë filozofia islame u krijua si pasojë e kontakteve të muslimanëve me kulturat e vjetra të Iranit dhe Greqisë. Po ashtu evropianët në kohën kur u përballën me filozofinë islame dhe sidomos me Ibni Ruzhdin, përfituan prej saj dhe në këtë mënyrë filloi vala e rilindjes në Evropë. Prandaj dhe mund të thuhet se jeta e njeriut më shumë se çdo gjë tjetër ka për të qenë e varur me atë se aq sa i kushton rëndësi mendimeve dhe bindjeve te veta, po aq i vlerëson mendimet dhe bindjet e të tjerëve megjithëse një gjë e këtillë është shumë e vështirë. Filozofia islame na mëson se e vërteta absolute është e Zotit dhe ne në kuptimin e kësaj të vërtete, edhe mund të gabojmë. Për atë dhe asnjë filozof dhe shkencëtar musliman nuk pretendon se mendimet apo teoritë e tij janë e vërteta, apo një musliman nuk guxon të thotë se mendimi apo sekti që ai ndjek është më i vërtetë se të tjerët. Nga kjo mund të nxjerrim edhe mendimin se pluralizmi i ideve, mendimeve dhe besimeve nuk është në kundërshtim me filozofinë islame. Sipas filozofisë islame, feja islame është e vërtetë dhe absolute, ndërsa interpretimet dhe perceptimet e njerëzve mund të dallojnë nga njëri tjetri me kusht që të mos ndiqet ndonjë qëllim djallëzor.

Sot në botën perëndimore është duke iu kushtuar një vëmendje e posaçme filozofisë dhe teologjisë islame dhe sidomos studimeve komparative të religjioneve. Për atë dhe shoqëria shqiptare duke qenë se ka një trashëgimi të pasur të kësaj kulture, atëherë njohja dhe studimi i filozofisë islame duhet të jetë ndër prioritetet kryesore e institucioneve arsimore të shteteve shqiptare (Shqipëri, Kosovë, Maqedoni). Njohja e filozofisë islame gjithashtu do të na ndihmonte të njohim edhe më mirë të kaluarën tonë islamike, letërsinë islame e krijuar nga Bejtexhinjtë dhe gjithashtu do të kishim një mendim alternativ për zgjidhjen e problemeve shoqërore. Prandaj dhe jam i bindur se kultura e mendimit shqiptar ka nevojë për filozofinë islame, për arsye se:

- ndarja e shkencës dhe filozofisë nga feja ndikon në instrumentalizimin e shkencës dhe dijes për qëllime jo hyjnore,çka sjell pasoja politike, sociale, kulturore dhe shpirtërore.

- me filozofinë islame do të kishim një shkencë dhe dije të shëndoshë që do të ndihmonte shoqërinë shqiptare të ruajë vlerat hyjnore dhe njerëzore dhe të hedhë hapa drejt përsosmërisë dhe progresit në të gjitha rrafshet.

- një filozofi dhe mendim i bazuar në mësimet e fesë islame do të ndihmonte në parandalimin e përhapjes së rrymave dhe ideologjive fanatike të cilat mohojnë çdo argument të bazuar në logjikë dhe justifikojnë edhe përdorimin e dhunës.

- filozofia islame u përgjigjet pyetjeve për kuptimin e jetës dhe vdekjes, kuptimin e dashurisë, të frikës, etj., të cilave nuk kanë arritur t'u përgjigjen as ekzistencialistët më të njohur të shekullit të 20-të.

- filozofia islame do të ndihmonte në krijimin e një dialogu mes intelektualëve muslimanë dhe intelektualëve të feve tjera dhe laikëve me qëllim të krijimit të një kulture mendimi të bazuar në tolerancë dhe mirëkuptim.

- filozofia islame do të ofronte ndihmesë në debatet rreth fesë në qarqet intelektuale shqiptare për arsye se në mendësinë e shumicës së intelektualëve shqiptarë të ndikuar nga qëndrimet e filozofisë perëndimore ndaj fesë së krishtere, ekziston mendim negativ për fenë islame dhe përballë saj përdorin argumentet të cilët intelektualët perëndimorë i kanë shfrytëzuar kundrejt fesë së krishtere.

- me studimin e filozofisë islame muslimanët shqiptarë do të mësonin se e vërteta absolute i takon Zotit dhe pluralizmi në interpretimin e fesë islame nuk është dëm, por vetëm sa pasuron mendimin dhe kulturën islame dhe në këtë mënyrë do të hiqnin dorë nga mendimet miope dhe të ngurta.

Përfundim

Filozofia islame pra është një përpjekje mendore e filozofëve muslimanë për të kuptuar Zotin dhe Ekzistencën,të cilët frymëzimin e mendimeve të tyre e kanë në Kur'an dhe Hadith. Kjo nuk do të thotë që ata nuk kanë të drejtë të mendojnë edhe për fenomenet që nuk janë të cekura në Kur'an dhe Hadith, por duke patur parasysh se në botën islame shkenca dhe filozofia s'qenë të ndara nga feja, atëherë burimi dhe frymëzimi i çdo gjëje ishte Kur'ani dhe Tradita e Profetit. Filozofia islame nuk është filozofi e ngurtë që fokusohet vetëm në diskurse dhe debate intelektuale, por mbi të gjitha është një përjetim shpirtëror dhe mistik i vetë filozofit, i cili njëherë përpiqet të pastrojë veten dhe më pas të mendojë për zgjidhjen e problemeve të shoqërisë. Kjo traditë filozofike gjenezën e ka në moton 'kush e njeh vetveten, e ka njohur Zotin' dhe tërë fokusi i filozofit musliman përqendrohet në njohjen e vetes, pra njeriut, sepse nëpërmjet kësaj ai ka për të njohur Krijuesin dhe të gjitha krijesat e tjera. Kultura e mendimit shqiptar do të përfitonte shumë gjëra nga filozofia islame dhe përveç se do t'ujepte përgjigje shumë problemeve të shoqërisë sonë, ajo gjithashtu do të kishte mundësi që të ketë çka të thotë në botën perëndimore. Në kulturën e mendimit islam janë dhënë përgjigjet më të logjikshme dhe më bindëse për shumë fenomene të jetës siç janë qëllimi i kësaj jete, vdekja, jeta pas vdekjes, frika, dyshimi, dashuria, etj..

________________________________________

[1]Nasr, Sejid Husejn, Historia e Filozofisë Islame, (Versioni persisht), Teheran, 1383, Vëllimi I, fq. 44-45.

[2]Güçlü, Abdülbaki, Uzun, Erkan, Felsefe Sözlüğü,Bilim ve Sanat, Ankara, 2002, fq. 769.

[3]Mulla Sadra, Al Hikmetul Mutealije, fq. 10, cituar nga Khosropanah, Abdolhosein, në 'Felsefei Felsefei Islami', Teheran, 1389, fq. 256.

[4]Nasr, Sejid Husejn, Historia ..., vëll. I, fq. 55.

[5]Më tepër rreth këtyre dallimeve shih Schoun, Frithjof, The Language of the Self, Madras: Ganesh, 1959.

[6]Nasr, Sejid Husejn, "Njeriu, filozofia e krijimit dhe ekzistencializmi", Revista 'Telash', nr. 9, Fravardin 1347, fq. 78.

[7]Cresson, Andre, Filozofik sistemler, Istanbul, 1962, fq 15.

[8]Nasr, Sejid Husejn, Njeriu..., fq. 81.

[9] Ferhadpur, Murad, Akli Afsorde, Teheran, 1378, fq. 134.

[10]Bulaç, Ali, İslam Düşüncesinde Din-Felsefe / Vahiy-Akıl İlişkisi, Istanbul, 2006, fq. 473.

[11]Hekmet, Nasrullah, Metafiziki Ibni Sina, Teheran, 1389, fq. 100-105.

[12]Ibni Ruzhd, Tehafutu-t Tehafut, fq. 503, cituarnga Ali Bulaç, Ibid, fq. 469.

[13]Dinani, Golamhusejn Ibrahimi, Derakhshashi Ibni Ruzh dar Hikmeti Masha, Teheran, 1384, fq. 75.

[14]Khosropanah, Abdolhosein, 'Felsefei Felsefei Islami', Teheran, 1389, fq. 207.

[15]Ibid, fq. 209.

[16] Dinani, Golamhusejn Ibrahim, Maxheraye Fekre felsefi dar Xhehani Islam, Teheran, 1375, vëll. 3, fq. 15.

[17]Daveri Ardakani, Reza, Ma veTarekhe Felsefe islami, Teheran, 1389, fq. 390.

[18]Ray, Griffin, David, God and Religion in A Postmodern World, Albany: State University of New York Press, 1989, fq. 138

[19]Nasr, Sejid Husjn, Sunneti akelani dar Iran, Teheran, 1383, fq. 99.

Literatura:

1. Bulaç, Ali, İslam Düşüncesinde Din-Felsefe / Vahiy-Akıl İlişkisi, Istanbul, 2006.

2. Cresson, Andre, Filozofik sistemler, Istanbul, 1962.

3. Daveri Ardakani, Reza, Ma ve Tarekhe Felsefei Islami, Teheran, 1389.

4. Dinani, Golamhusejn Ibrahimi, Derakhshashi Ibni Ruzh dar Hikmeti Masha, Teheran, 1384.

5. , Maxheraye Fekre felsefi dar Xhehani Islam, Teheran, Teheran, 1375.

6. Ferhadpur, Murad, Akli Afsorde, Teheran, 1378.

7. Hekmet, Nasrullah, MetafizikiIbni Sina, Teheran, 1389.

8. Güçlü, Abdülbaki, Uzun, Erkan, Felsefe Sözlüğü, Bilim ve Sanat, Ankara, 2002.

9. Khosropanah, Abdolhosein, 'Felsefei Felsefei Islami', Teheran, 1389.

10. Nasr, Sejid Husejn, Historia e Filozofisë Islame, (Versioni persisht), Teheran, 1383.

11. , "Njeriu, filozofia e krijimit dhe ekzistencializmi", Revista 'Telash', nr.9, Farvardin 1347.

12. , Sunneti akelani dar Iran, Teheran, 1383.

13. Ray, Griffin, David, God and Religion in A Postmodern World, Albany: State University of New York Press, 1989.

RSS per kategorine Lajme Shfletuesi i Kur'anit

  • RSS per kategorine Lajme