Zeri Islam

Ýlber Ortaylý

Edhe pse kishte shumë perandori që u shembën nga nacionalizmi, duhet theksuar që as Rusia e as koalicioni Austri-Hungari nuk ishin të përfshirë nga nacionalizmi aq sa ishte Sulltanati Osman (Perandoria Osmane). Qysh në vitin 1804 kryengritja serbe dhe pavarësia e saj, pastaj në vitet 1821-29 kryengritjet greke dhe pavarësia e tyre u bë shkak që të ngjallte ndjenjat e nacionalizmit edhe tek popujt e tjerë, që ishin nën administrimin osman. Sistemi i Sulltanatit Osman që ishte i ndryshëm nga sistemet e perandorive që përbëheshin nga shumë etni u bë pre e nacionalizmit bullgar dhe atij armen që për pasojë do të organizoheshin shumë grupe të tjera kundër Perandorisë Osmane në emër të revolucionit.

Në të njëjtën kohë kemi tentativat e sionistëve të ardhur nga jashtë (perandorisë) që përfitonin nga dobësia e politikave të perandorisë duke ngritur çështjen e nacionalizmit tek popujt arabë dhe kurdët ku qëllimi final ishte krijimi i një shteti hebre brenda tokave që ishin nën administrimin e dobët të perandorisë osmane. Por njëri ndër nacionalizmat më interesante është ai i shqiptarëve. Sami Frashëri që ishte njëri nga shkencëtarët e mëdhenj në Perandorinë Osmane i shërbente nacionalizmit shqiptar pa e lënë anash as nacionalizmin turk. Ai ishte nga gjuhëtarët më të njohur, shkruesi i parë i fjalorit dhe enciklopedisë turke, edhe pse jo shumë i suksesshëm në shkruarjen e romanit “Dashuria e Talatit me Fitneten” (Taaþþuk-ý Talat ve Fitnat) i cili bën pjesë ndër romancierët e parë, po ashtu ishte shkrues i alfabetit shqip me shkronja latine, gramatikës shqipe, shkrues i veprës së parë teatrale shqipe (Besa) etj. Të gjitha këto krijimtari të Þemsettin Samiut (Sami Frashërit) pasqyrojnë dualizmin e nacionalizmit të dy popujve, atij turk dhe shqiptar. Por gjatë studimit të enciklopedisë së Samiut shohim hiperbolizime të nacionalizmit shqiptar dhe atij turk, që nënkupton se këta dy popuj para së gjithash kishin identitet islam, gjë që vërtetohet me vizitën e Sulltan Mehmet Reshatit V në trojet shqiptare. Kjo vizitë vjen si pasojë e ngjalljes së ndjenjave nacionale të popullit shqiptar që përcilleshin me kryengritje kundër Portës së Lartë që më shumë ishin të shtyra nga shtetet e tjera dhe frika e rënies së sulltanatit që mund të përfundonte me humbjen e territoreve të tyre. Kështu që vizita e Sulltanit ju mjaftoi shqiptarëve si argument se pozita dhe politika e Sulltanit ishte evidente dhe e pandryshueshme në konceptin e Ummetit. Deri më 1912-13 atëherë kur fillojnë ndryshimet në hartën e Ballkanit, shqiptarët i shërbenin perandorisë, por pas krijimit të situatave të reja në rajon shqiptarëve iu imponohet të ringjallin nacionalizmin dhe të shpallin pavarësinë e Shqipërisë. Ndërsa sa i përket nacionalizmit turk, ai doli në skenë në vitet e fundit të Perandorisë Osmane.

NACIONALIZMI I BALLKANIT

Shumica e historianëve bashkëkohorë çështjen e daljes në skenë të nacionalizmit në Ballkan e lidhin me revolucionin francez dhe me Napoleonin, por në fakt urrejtja nacionale në mes popujve të Ballkanit ishte evidente në periudha shumë më të hershme. Popujt e Ballkanit kishin sistemin familjar, dhe lidhjet etnike ishin të qëndrueshme, në të njëjtën kohë duhet theksuar se popujt e Ballkanit edhe pse ishin brenda Europës ata ishin të shkëputur nga kultura europiane. Popujt e Ballkanit ishin pjesë e administratës së Bizantit dhe për vite të tëra i shërbyen asaj.

Nacionalizmi në Ballkan është i vjetër sa edhe vetë nocioni nacionalizëm; arsyeja e mungesës së argumenteve ka të bëjë pikërisht me popujt e Ballkanit që e ndërruan identitetin e tyre sipas nevojave. Nacionalistët e Ballkanit (me përjashtim të turqve dhe shqiptarëve) aq sa zhvilloheshin e rriteshin brenda Ballkanit, po aq zhvilloheshin dhe përkraheshin nga jashtë Ballkanit (sllavët përkraheshin nga Rusia cariste, kroatët dhe sllovenët nga Austria dhe Gjermania). Popujt sllavë ushqeheshin prej çekëve dhe rusëve, kurse për çështjet politike, shkencore madje edhe ndihmën ushtarake ata kishin përkrahjen e Greqisë. Prandaj, në histori janë të njohur vullnetarët e Europës perëndimore që iu bashkangjitën kryengritjes së grekëve, e që u përcoll me një luftë shumë të gjatë. Një luftë të tillë Europa do ta shihte vetëm në luftën e brendshme në Spanjë (në lidhje me këtë kemi edhe kryengritjen e hungarezëve më 1848 ku iu bashkangjitën shumë vullnetarë nga Polonia dhe Italia). Nga ajo kohë e deri tani doli në skenë filohelenizimi.

Ndikimi helen tek popujt e Ballkanit e në veçanti tek bullgarët në fillim ishte shumë evident, saqë në shek. 18 nga shumë intelektualë europianë thuhet se ndikimi helen ishte aq i madh sa nuk mund të bëheshin dallime mes dy popujve, atij bullgar dhe grek. Intelektualët e kohës besonin në idenë se pika e përbashkët e të krishterëve ortodoksë është helenizmi dhe gjuhë e fesë duhet të jetë greqishtja. Një rast më konkret e kemi me Aprilovin që në shkencë njihet si babai i shkencës bullgare. Aprilovi ishte një ortodoks që edhe ai besonte se baza e ortodoksizmit ishte helenizmi, por takimi i tij me historianin ukrainas Velin bëri që të ndryshonte bindjet rreth identitetit bullgar duke kaluar në idenë se rusët para së gjithash janë sllavë dhe me këtë bindje Aprilov ia kushtoi gjithë jetën dhe pasurinë shkencës bullgare. Por megjithatë ndikimi helen tek pjesa më e madhe e bullgarëve ishte aq i madh, saqë shumica e popullatës e quanin veten grekë me arsyen se gjuha greke është gjuha e fesë së tyre, andaj edhe propaganda për ndikim tek popullata ishte e nivelit shumë të lartë saqë kemi shumë nga intelektualët bullgarë që bënin thirrje për mësimin e gjuhës greke p.sh. kemi fjalorin e Priftit Mihail, i cili në pjesën hyrëse thoshte se mësimi i gjuhës greke është kusht për të qenë një besimtar i mirë i krishterë. Edhe në shek. 17, atëherë kur prijësit fetarë katolikë bullgarë për herë të parë i ftonin në katolicizëm kishin të njëjtën bindje sa i përket helenizmit dhe greqizimit të popullatës. Ndërsa më vonë kemi daljen në skenë të liderëve të fesë katolike që e thërrasin popullatën në një ide krejtësisht ndryshe nga ajo e mëparshmja. Njëri ndër ta ishte Paissi që ishte shkolluar në Greqi e që e thirrte popullin e tij në nacionalizëm me slloganin “njiheni historinë dhe gjuhën bullgare! Mësojeni historinë e Carlékut bullgar”. Thirrjet e Paissit ishin ndër shkaqet që mundësuan shkrimin e një historie sllavo-bullgare. Nga e gjithë kjo mund të konkludohet se model për nacionalizmin bullgar para së gjithash ishte nacionalizmi greko-helen. Ashtu siç u tha edhe më lart, se nëpër shkollat bullgare dhe nga klasa intelektuale siç ishte Aprilovi, të vërtetën mbi identitetin bullgar e mësuan vetëm pas takimit të tij me historianin Venelin. Populli bullgar arriti që ta ruajë identitetin e vet atëherë kur Papa i Romës iu propozoi që të themelonin një kishë të pavarur që do t’u mundësonte të kryenin ritet fetare në gjuhën amtare (bullgare), ashtu siç ishin katolikët armenë, sirianë, koptë…

Më 1860 kërkohet leja për ndërtimin e kishave katolike bullgare. Në fillim Rusia nuk dinte se çfarë të bënte; t’i dilte në ndihmë kishës romake apo t’i dilte në ndihmë nacionalistëve bullgarë të cilët kërkonin të drejtën e tyre për ndërtimin e kishave bullgare. Perandoria Osmane në fillim i shikonte me kureshtje lëvizjet dhe përçarjet mes katolikëve, por kur e pa se popullata bullgare mund të dilte jashtë kontrollit të perandorisë atëherë vendosi që të njohë pavarësinë e kishës ortodokse-bullgare.

Kush e financoi nacionalizmin në Ballkan? Mund të thuhet se nacionalizmi në Ballkan mori hov gjatë periudhës së Perandorisë Osmane. Gjatë administrimit osman në Ballkan popullsisë ballkanase iu dha mundësia që të shkollohet në gjuhën e tyre, iu njoh e drejta të adhuronin Zotin në gjuhën amtare ku dolën në skenë shumë prijës fetarë e intelektualë të cilët në shekujt 18-19 do të jenë nga figurat e larta të nacionalistëve serbë (siç ishin klerikët Papaz Mihail, Sofrani Vraçanski; Paissi Hilanderski etj.). Por në të njëjtën kohë nuk mund të mohohet fakti se nacionalizmi nuk përkrahej edhe nga shtetet europiane siç ishin Venediku, Vjena, Berlini, Londra, pastaj kolonitë në Paris, ku më herët u cek se një rol të veçantë e luante Greqia helene. Faktet flasin se serbët dhe bullgarët në Europën e Mesjetës kishin koloni të shumta që merreshin me tregti. Këto koloni u bënë shkak që në Ballkan të sjellin kulturën gjermane, d.m.th. popujt e Ballkanit në njërën anë ishin nën ndikimin e kulturave franceze dhe anglo-saksone, ndërsa në anën tjetër ishin të hapur edhe për kulturën gjermane. Ndërsa Rusia deri në Luftën e Dytë Botërore konsiderohej si pjesë e familjes bullgare duke u nisur nga sllavizmi.

Faktorët kryesorë për zhvillimin e nacionalizmit janë: shkollimi dhe mediat. Mbretëria bullgare dhe ruse në krahasim me Perandorinë Osmane ndante shumë më shumë para për shkollimin e popullatës. Gazeta nuk shërbente vetëm për informimin e popullit për ngjarjet ditore (siç ishte tek osmanët), por gazeta ishte një organ në të cilën trajtoheshin tema nga fusha të ndryshme si historia, gjeografia, letërsia e të ngjashme. Edhe regjimet diktatoriale këto dy burime i shfrytëzuan në maksimum për të arritur qëllimet e tyre. Në shekujt 19-20 themelohen edhe organizatat e para në vend. Këto organizata synonin që analfabetizmin ta shndërronin në dituri. Është interesante se për të marrë titullin intelektual duhej të dëshmohej vetja prej shkencëtari, që në Europë ishte një term që përdorej shumë rrallë (nga mungesa e intelektualëve). Intelektual mund të bëhej kushdo që dinte shkrim e lexim, e kjo luajti një rol të rëndësishëm në zhvillimin e ndjenjave nacionale bullgare. Pas rënies së osmanllinjve e sidomos gjatë Luftës së Parë dhe të Dytë Botërore kemi një ngjallje të hovshme të nacionalizmit në Ballkan. Ndoshta problemi më i theksuar i popujve të Ballkanit ishte ndikimi nga kultura gjermane, d.m.th. kjo më shumë kishte të bënte me një modernizim që zhvillohej në emër të nacionalizmit e që financohej nga shtetet europiane.

Dalja në skenë e nacionalizmit ballkanik qëndron mbrapa ideologjisë së modernizimit të popujve ballkanas. Zhvillimi i nacionalizmit në Ballkan e ka bazën te ideologjitë e teologëve sllavë dhe atyre helenë. Meqë ishte pjesë e ideologjive fetare, te popujt muslimanë (turk e shqiptar) nacionalizmi lulëzoi shumë vite më vonë sesa te të krishterët. Nacionalizmi arab deri në Luftën e Parë Botërore ishte shumë sipërfaqësor, kurse nacionalizmi turk zë vend në shek. 19 dhe është i lidhur direkt me studentët dhe intelektualët që studionin në Francë, të cilët bënin thirrje për parlamentarizëm.

Historia e Ballkanit është e lidhur ngushtë me kulturën romake-helene dhe atë sllave. Katolicizmi është trashëgimi e Bizantit. Ndërsa plot 5 shekujt e fundit janë shekujt e osmanëve. Përkundër orvatjeve nga faktorë të jashtëm, kultura e trashëguar nga Bizanti dhe osmanët është e pashlyeshme në Ballkan, ngase tani ajo është pjesë e jetës së tyre. Dhe për ta kuptuar kulturën, historinë dhe të gjitha problemet që kanë të bëjnë me Ballkanin medoemos jemi të imponuar që t’i referohemi burimeve nga historia osmane.

Nacionalizmi arab në Perandorinë Osmane

Deri në shek. 16, Perandoria Osmane njihej si një perandori që e kishte shtrirjen në Ballkan apo si perandori e Ballkanit. Popujt arabë nuk ishin pjesë e perandorisë dhe për kohën që ishte nuk mund të pretendohet se ekzistonin marrëdhënie mes popujve arabë dhe islamë dhe popujve të perandorisë osmane me përjashtim të tregtarëve të paktë që frekuentonin tokat arabe dhe ato osmane. Ndërsa në shek. 18 për shkak të humbjes së tokave dhe kanosjes së rrezikut të popujve muslimanë arabë nga ana e europianëve të krishterë, osmanët do të bëhen prijatarë të muslimanëve duke udhëhequr edhe me halifatin islam. Nëse bëhet një krahasim mes nacionalizmit të popujve të Ballkanit dhe atyre arabë shohim se arabët në fillim ishin fare të paorganizuar në çështjet nacionale. Por në shek. 19 vërehen disa intelektualë arabë të cilët bënin thirrje për krijimin e kombeve dhe arabizim. Në momentet që ata do të zgjonin popullin për kryengritje, Perandoria Osmane do të shkatërrohet dhe popujt arabë do të mbeten jashtë kufijve të Perandorisë.

Vilajetet arabe në krahasim me ato të Ballkanit ishin më të përparuara sa i përket statusit; familjeve me nam iu njoh e drejta për të qeverisur me popujt e tyre, sistemi i timarit nuk u organizua në të gjitha vilajetet (që nënkupton futjen e tokave të qytetarit nën kontrollin e shtetit, e që një pjesë e konsiderueshme e produktit i ndahej ushtrisë); në periudhën e tanzimatit (periudha e reformave në vitin 1839) në vendet arabe vilajetet që ishin pjesë e sistemeve të lartpërmendura ishin: Libia, Shami, Halebi, Palestina, Iraku (Mosuli, Bagdadi, Basra), ndërsa Hixhazi nuk ishte pjesë e një sistemi të tillë. Kërkesat e perandorisë në Jemen u kundërshtuan. Ndërsa më 1840 në Libi u zhvillua një luftë e cila me ndërhyrjen e shteteve të tjera, Libisë iu njoh autonomia. Në shek. 19 së bashku me sistemin reformues të Perandorisë Osmane, arabët veç asaj që u zhvilluan ekonomikisht, u ndikuan edhe nga aspekti ideologjik (nga të huajt). Zhvillimi i transportit europian bëri që një pjesë e madhe e popullit të merrej me tregti. Si qendra tregtare të mëndafshit njiheshin Libia dhe Siria. Ndërsa në limanet e Basras, Hajfas, Bejrutit e Latakias bëhej ndërrimi i mallrave që u sillte pasuri të mëdha popujve arabë dhe kjo bëhej falë transportit të zhvilluar europian të cilët blenin dhe shisnin nga arabët. Vlen të theksohet se Franca në kohëra shumë më të hershme e kishte shtruar ndikimin e saj kulturoro-fetar tek këta popuj. Në shek. 19 (me dobësimin e Perandorisë Osmane) nëpër rrugët e shteteve arabe ishte rritur numri i misionarëve anglezë e amerikanë e që një politikë të tillë misionarësh do ta ndiqte edhe Rusia. Ndikimet nga jashtë bënë që popujt arabë të largohen nga ideologjia e vjetër islame (Ummeti) dhe të synojnë ndarjen nga Perandoria që aludonte në krijimin e shteteve arabe.

Përkundër të gjitha cytjeve nga jashtë kryengritjet nuk vinin nga qendrat e mëdha (që ishin të përfshira në sistemin osman), por ato vinin nga fshatrat e largëta. Kryengritja nuk bëhej në emër të nacionalizmit (krijimit të kombit arab) ashtu siç ndodhi me popujt e Ballkanit, por ajo bëhej në emër të fesë. Nga fundi i shek. 18 kemi daljen në skenë të një tarikati fanatik të quajtur vehabizëm, ku themelues i tarikatit ishte Abdulvehabi që pretendonte se ishte pasues i kohës së Pejgamberit a.s., dhe se çdo gjë e re duke përfshirë të gjitha sistemet dhe traditat (që lindnin sipas nevojave) ishin risi (bidate). Abdulvehabi arriti që të bëjë aleancë me familjen Saud që edhe këta jetonin jashtë qendrave arabe që nënkupton thatësirat arabe e që njiheshin për kryengritjet e tyre. Kjo familje pas vdekjes së Abdulvehabit e vazhdoi misionin e tij për ta luftuar bidatin dhe më 1806 Emir Muhamed es-Saud pushtoi Mekën. Dhe pas shumë viteve biri i Mehmed Pashës (që ishte nga Kavaja), Ibrahim pasha arriti që ta rikthejë Mekën.

Në periudhën e re të reformave frytet e para dolën nga Egjipti. Mehmet Ali Pasha dërgoi një grup studentësh nga Egjipti për të vazhduar shkollimin e lartë në Europë. Në mesin e këtij grupi bënte pjesë edhe Rifat el-Tahtavi (1801-73) që ishte prej nacionalistëve të parë. Tahtavi ishte ndikuar nga shkollimi në Francë dhe me t’u kthyer në Egjipt filloi të ushtronte ndikimin e tij tek klasa intelektuale. Në fakt nacionalizmi në Egjipt nuk synonte ndarjen nga perandoria, por synonte modernizimin e Egjiptit që besonin se kjo do ta forconte gjendjen në vend dhe bashkëpunimin me të huaj. Njëri ndër përkrahësit e ideve moderniste ishte edhe Hajredini që ishte nga Tunizia e që më vonë do të arrinte të bëhet kryeministër. Hajredin Pasha gjatë karrierës së tij si kyeministër do t’i jepte përparësi modernizimit të sistemeve të Perandorisë. Por Hajredin Pasha ndryshe nga të ashtuquajturit “Osmanllinjtë e rinj”, mendonte se autoriteti i sulltanit është i paprekshëm që aludon në atë se sulltani ishte halife i muslimanëve. Sulltan Abdul Hamiti II nuk qëndroi duarkryq ndaj këtyre lëvizjeve nga ana e arabëve. Ai iu dha mundësinë që të bëhen pjesë e burokracisë, ku në mesin e këtyre të rinjve liberalë bënte pjesë edhe Hajredin Pasha, por ashtu siç u veprua më herët me homologët e tyre turq dhe shqiptarë edhe këta u ndërruan me njerëz më të besueshëm për Portën e Lartë. Në vendin e tyre bënte pjesë Izet Pasha që ishte me prejardhje arabe, i cili më vonë do të binte nën ndikimin e ideologut modernist Xhemaludin Afgani.

Në këtë periudhë del në skenë Muhamed Abduhu dhe Saad Zaglul (Zaðlul) që i kundërshtonin ndikimet e mundshme britanike në Egjipt, në të njëjtën kohë edhe pse Muhamed Abduhu ishte përkrahës i Xhemaludin Afganit në çështjen e modernizmit të Islamit. Ai besonte se Islami duhet t’i shërbejë njerëzimit jo vetëm si fe, por si alternativa e vetme për civilizimet botërore. Ai mendonte se para së gjithash arabët ishin ata që kishin të drejtë të krenoheshin me Islamin (ishin të zgjedhurit për Islam). Një mendim i tillë do të krijonte kushte për largim nga ideologjia e Ummetit që aspiron në nacionalizëm dhe krijimin e kombeve arabe. Muhamed Abduhu kundërshtonte: ushtrinë turke (që sipas tij ishte padrejtësi të sigurohen popujt arabë nga turqit), gjuhën turke dhe shkollimin në turqisht. Njëri ndër pasuesit e Abduhusë ishte edhe Reshid Rida (1856-1935) nga Siria, i cili kishte kaluar në Egjipt dhe nxirrte gazetën “el-Manar” (Drita). Kjo gazetë publikonte shkrime që kishin të bëjnë me popullin arab duke aluduar se: arabët ishin ata që i zgjeruan kufinjtë e Islamit, ndërsa turqit pavarësisht nga pushtimet që kryen, bënë që Islami dhe muslimanët të poshtërohen. Në këtë ideologji kemi edhe modernistin nga Siria Abdurrahman Keâkebi (1849-1902), që konsiderohej si një politikan arab sunit që kishte shëtitur të gjithë botën arabe. Duhet theksuar se Rida dhe Keâkebi ishin të ndikuar nga vehabizmi që do të thotë se me lëvizjet e tyre nuk synonin shkatërrimin e Perandorisë Osmane, por kishin bindjen që pushteti i fesë u takonte arabëve.

Është me interes të dihet se mendimet për një Islam dhe perandori të modernizuar përkraheshin edhe nga të krishterët arabë. Arabët besonin se bashkimi rreth Perandorisë Osmane ishte e vetmja mundësi që do t’u mundësonte atyre ta ruanin bashkimin arab dhe zgjerimin e kulturës së tyre dhe atë islame. Por, ata mendonin se gjuha arabe duhet të jetë gjuhë e shkencës duke përfshirë edhe shkrimin e saj. Në këtë periudhë në trojet arabe kemi hapjen e shumë shkollave të huaja (psh. Syrian Protestant College dhe Kolegji Francez Xhizvit) të cilët përgatitën kuadro nga arabët e krishterë dhe ku rëndësi të veçantë i dhanë studimit të kulturës dhe gjuhës arabe. Këta arabë të krishterë në studimet e tyre kulturën islame e shndërruan në kulturë arabe. Si pasojë e këtyre ideologjive kemi edhe ngritjen e ndjenjave nacionaliste arabe. Ndërsa shërbyesit me autoritet (nga arabët) në Perandorinë Osmane kërkonin të drejtat për zyrtarizimin e gjuhës arabe si gjuhë e shkencës. Porta e Lartë jo vetëm që nuk e mori parasysh kërkesën e arabëve për gjuhën arabe, përkundrazi bëri një presion gjuhësor duke rritur numrin e shkollave turke në vendet arabe. Po ashtu iu morën pozitat zyrtarëve arabë në perandori, që mendojmë se ishte një politikë e gabuar e perandorisë që ndikoi në ngjalljen e urrejtjes ndaj turqve. Për herë të parë në shkollat më të njohura të Perandorisë në Stamboll siç ishin: Aþiret-i mektebi Humayun dhe Mekteb-i Mülkiye, nga vendet arabe silleshin nxënës që ishin të klasave të ulta e që deri më tani në këto shkolla mësoheshin fëmijët e funksionarëve që aludonte në atë se synohej të krijohej një gjeneratë e re e administratës (në shkollën e njohur mekteb-i mülkiye më 1907 ka pasur 106 student arabë).

Në këtë periudhë përveç shtimit të shkollave të huaja kemi edhe një rritje të shkollave turke në vendet arabe. Në vitin 1880 vetëm në Haleb kishte 20 shkolla fillore dhe një të mesme, në Damask 1 të mesme dhe 3 fillore, dhe nga ky numër shkollash në periudhën e Luftës së Parë Botërore kishte arritur në 100. Përveç gazetave arabe dhe franceze që botoheshin në këtë kohë kemi edhe 6 gazeta që botoheshin në gjuhën turke. Kështu që në vitet e fundit të Perandorisë Osmane kemi një pasuri shumë të rëndësishme gazetareske turke për hulumtuesin turk. Një rol të rëndësishëm në këtë propagandë luanin edhe liderët fetarë siç ishte Rufai Shejhi Ebu’l-Huda nga Halebi.

Në këtë periudhë kemi edhe daljen e komitetit turk të quajtur “Ittihat ve Terakki” (që ishin kundër politikave të Sulltan Hamitit, të cilët pretendonin bashkim dhe zhvillim). Ky komitet në fillim ndiqte politikat për bashkëpunim me të gjithë popujt brenda perandorisë dhe jashtë saj. Si rezultat u krijua komiteti vëllazëror osmano- turk (Arab-Osmanlý kardeþliði), por pas një kohe shumë të shkurtër vëllazëria në fjalë do të prishet, ku arabët do të lëvizin në forma më të organizuara në kërkimin e të drejtave të tyre. Ndër organizatat më të rëndësishme ishin: El-Kahtanijje që udhëhiqej nga Aziz el-Misrin dhe ajo El-Fatat e themeluar në Paris më 1911. Komiteti turk ndërtoi marrëdhënie me organizatën el-Kahtanijje që shumë nga intelektualët arabë që konsideroheshin si të rrezikshëm për perandorinë dhe ishin larguar në vende të largëta, u lanë të lirë të ktheheshin në Mekë. Mirëpo, organizata el-Kahtanijje dëshironte që pushteti të ndahet në dysh duke ndjekur modelin autro-hungarez, gjë që u refuzua fuqishëm nga komiteti Ittihat ve Terakki. Tani komiteti organizatën e shpalli si të jashtëligjshme dhe më 1912 liderët e saj dërgohen në Kajro. Më 1913 në Paris organizata El-Fatat mblodhi një tubim kombëtar. Komiteti turk për të parandaluar përçarjen arabo-turke zgjodhi rrugën e bisedimeve me liderët e organizatës dhe u arrit marrëveshja që: gjuha arabe të bëhet gjuhë zyrtare, rritja e numrit të ushtarëve arabë e në veçanti nëpër vilajetet arabe, në Kabinën osmane më së paku të ketë 3 ministra arabë, etj. Pavarësisht nga marrëveshjet e nënshkruara mes komitetit turk dhe atij arab, komiteti turk jo vetëm që nuk i realizoi kërkesat e arabëve, por ato i la në harresë fare. Duhet theksuar se përkundër të gjitha lëvizjeve arabe ndaj perandorisë, populli arab deri në shkatërrimin e Perandorisë Osmane nga brenda (dalja në skenë e komitetit Iittihat ve Terakki), përveç disa kryengritjeve të vogla nuk mund të thuhet se synonin ndarjen nga Perandoria Osmane.

Përktheu nga turqishtja: Agron ISLAMI