Zeri Islam

Me dallim prej moralit dhe fesë, të cilët kanë lidhje të pandashme, morali dhe dituria nuk janë në raporte të ngu­shta, madje përjashtohen ndërmjet tyre. Këtë e po­hon, në njëfarë mënyre edhe A. Izetbegoviq, në punimin e tij meastral Morali dhe religjioni, se “mbi shkencë nuk mu­nd të bazohet kurrfarë etike”.[1] Kjo për arsye se sfe­rat e veprimit të moralit dhe të fesë dhe moralit dhe di­tu­risë dallojnë pothuaj diametralisht. Pretendimi që këto dy fusha mund të interpretojnë njëra tjetrën sjellë dy lloj su­persticionesh: I pari: kur shkenca përpiqet të shpjegojë botën e brendshme të njeriut; I dyti: kur religjioni për­pi­qet të shpjegojë dukuritë natyrore. Sepse, duke e shpje­gu­ar botën shpirtërore, shkenca e ka objektivizuar atë, duke krijuar prej shpirtit psikën, kurse prej Zotit -  pa­ra­shka­ktarin, ndërsa religjioni e ka personalizuar natyrën pa­lodhshëm, pra, e ka shndërruar në jo-natyrë.[2] Derisa mo­rali vepron në sferën e lirisë njerëzore, në horizontet in­time të shpirtit, në shkaqet dhe mundësitë e pa­kap­shme të vullnetit, në rrafshin e vetëdijes, të pe­rso­na­li­te­tit, në hapësirën e raporteve ndërmjet njerëzve, në botën e brendshme të qëllimeve, dëshirave dhe përpjekjeve, shke­nca, respektivisht dituria, vepron, preokupohet me hu­lumtimin teorik dhe empirik të fakteve në rrafsh të ma­terialitetit, sasisë, kauzalitetit dhe entropisë së bo­tës.[3] Kjo do të thotë se dituria, pra shkenca nuk mund të argumentojë shkencërisht se diçka është e mirë apo e keqe, se diçka bën të flitet e të veprohet e diçka jo. Shkenca nuk mund t’i eliminojë dilemat morale, nuk mund të hyjë në idealet morale, shkenca nuk i rregullon çështjet, p.sh., si t’i ndihmohet plakës së moshuar që ta ka­përcejë rrugën e rrezikshme, shkenca nuk ofron për­gji­gje para dilemës: çka të shpëtohet nëse zjarri ka ka­plu­ar një shtëpi ku gjenden një njeri i moshuar dhe një fi­gu­rë artistike me vlera botërore. Përgjigjja morale është se duhet shpëtuar njeriu i moshuar.[4]

Ndryshe nga dituria në fetë dhe sistemet e tjera, di­tu­ria në islam duhet të zhvillohet në pajtim me parimet mo­rale. Këtë All-llahu i madhëruar e konfirmon me fja­lët e tij “Lexo në emër të Krijuesit tënd. ...” (El-Alek,1-5). Me kë­to pesë ajete të sures El-Kalem është vendosur the­me­li­ i raporteve ndërmjet njeriut, natyrës, diturisë dhe Kri­ju­esit, duke ofruar zgjidhjen në konceptin e raporteve nje­ri-shkencë me futjen e cakut dhe kuptimit, pi­kë­mbë­shte­tja e të cilave qëndron jashtë njeriut dhe jashtë shke­ncës. Shkenca në vetëvete nuk është cak, por instrument i te­whidit dhe i njohjes.[5]

Gjatë historisë së mendimit njerëzor janë spikatur ve­­çanërisht dy tema: Zoti dhe njeriu. Pretendimi që di­tu­ria të flasë dhe të preokupohet me temën për Zotin dhe nje­­riun do të rezultojë negativisht, sepse të vërtetat më të mëdha për Zotin, por edhe për njeriun, nuk do t’i gjejmë në biologji, fizikë, astronomi, psikologji, madje as në teologji. Këto të vërteta do t’i gjejmë në librat e shenjtë të feve qiellore.[6] Këto kufizime të shkencës kanë të bëjnë edhe me lirinë e dinjitetit të njeriut, të të dre­j­tave njerëzore, kuptimit të jetës, së keqes dhe së mirës, ...miqësisë, sakrificës, përkushtimit, martesës,  da­shu­­risë [7] etj.

Prishja e raporteve ndërmjet morales dhe shke­nco­res dhe etikes dhe estetikes rezulton me shtrembërimet kë­r­cënuese ndaj njerëzisë, të manifestuara nëpërmjet she­kullarizmit, materializmit, globalizmit dhe krizës eko­lo­gji­ke.[8] Dituria pa religjion dhe etikë është synim në ve­t­vete dhe vë në rrezik jetën e njerëzve.