Zeri Islam

I. Shqyrtime paraprake

 

Shqyrtimi i pikëpamjeve leksikore dhe stilistike të Kur’anit është temë e pafund, ndaj synimi ynë është modest dhe do të merret vetëm me disa shem­buj, për të dhënë shenjë në vlerat e pamohueshme dhe të pakalueshme të Kur’anit famëlartë. Kjo gjen­dje në terminologjinë kur’anore njihet me emrin I’xhazi ose mu’xhizja e Kur’anit. Meqenëse kjo shpre­h­je do të përsëritet shumë shpesh, e shohim të ar­sye­sh­me të bëjmë sqarime të shkurtra.

Shprehja i’xhaz do të thotë “shkoquri (të thënët e qar­të), elokuencë, gojëtari, pamundësi e të imituarit të Kur’anit etj.. Deri sa mu’xhizet^un do të thotë çudi, habi, mrekulli. Kuptimi i vetë foljes bazë (axhize – ja’­xhezu) është: të jesh i dobët, të jesh i paaftë, të mos mun­desh, të mos jesh në gjendje.”[1] Sipas M. S. Ri­fa­i­ut, fjala i’xhaz domethënë dy gjera njëkohësisht: mun­gesa e fuqisë njerëzore që të merr guxim në atë që ta kuptojnë mu’xhizen dhe përhershmëria e kësaj mun­gese gjatë shekujve.[2]

Në kuptimin terminologjik shprehja mu’xhizeh do­methënë dukuri, fenomen i mbinatyrshëm që u shpa­llet të dërguarve të Allahut me qëllim të dësh­mi­mit të pejgamberisë së tyre.

Nga Kur’ani mësojmë se mu’xhizet kanë ek­zis­tu­ar prej Ademit a.s.: وَعَلَّمَ آَدَمَ الْأَسْمَاءَ كُلَّهَا ...  “Allahu ia më­soi Ademit emrat e çdo gjëje …” (El-Bekareh, 31), e deri te Muhammedi a.s., mu’xhizeja e të cilit është Kur’­ani i urtë, respektivisht mbarë universi i in­kua­d­ruar në Kur’an. Duhet vënë në pah se mu’xhizet e pej­gamberëve të hershëm kanë qenë të natyrës ndi­jo­re, perceptuese, fizike (hissijjetun), me afat të shkur­tër dhe të caktuar veprimi në kohë dhe në hapësirë dhe nuk kanë pasur synim parësor të nxisin në ga­rim, të sfidojnë ..., por ta manifestojnë fuqinë e Alla­hut të madhërishëm.[3] Për shembull, dalja e devesë nga shkëmbi te Salihu a.s., zjarri i cili nuk e dogji Ibra­himin a.s., ndarja e detit me shkop nga Musai a.s., shërimi te Isai a.s. e shumë mu’xhize të tjera kanë qenë mu’xhize, por më vonë e kanë humbur efek­tin e mu’xhizes dhe janë kthyer në gjendjen e më­parshme. Mu’xhizet e Muhammedit a.s. përveç na­tyrës ndijore, konkrete, posedojnë edhe natyrën ideo­re, logjike (aklijjetun), e cila madje është edhe as­pek­ti parësor dhe qenësor i Shpalljes së fundit, kurse “ai është i dërguari i parë të cilin Allahu ia dërgoi mba­rë njerëzisë, e jo vetëm popullit të caktuar dhe në kohë të caktuar. Për këtë arsye Allahu ka dashur që mu’xhizeja e Muhammedit a.s. të jetë njerëzore, lo­gjike, e që njerëzit të mos mund të veprojnë diç të ngjash­me... Ai është Kur’ani, mu’xhizeja më e madhe të cilën Zoti kurdoherë ia ka dërguar njerëzisë”[4], e një­kohësisht edhe Libri, Porosia, Instrukcioni dhe Më­nyra universale dhe e fundit e organizimit të jetës, dhu­ratë nga Krijuesi.

 

II. I’xhazi kur’anor

Mu’xhizeja është e vjetër sa edhe njeriu, kurse me Kur’anin e mori formën e plotë dhe për­fun­dim­ta­re. Por, shtrohet pyetja ç’është Kur’ani? Edhe pse e kemi të vështirë ta përfshijmë tërë domethënien, mund ta përkufizojmë se në kontekstin e këtij shkri­mi “Kur’ani është fjala e Allahut, e cila me bukurinë e shpre­h­jes së vet dhe me përmbajtjen ideore i tejshkon të gjitha fjalët njerëzore. I është shpallur Muhammedit a.s., është përfshirë në Mus’haf, i është dorëzuar me tran­s­me­tim qindpërqind të sigurtë kurse të lexuarit e tij ka ka­rak­ter ibadeti.” [5]

Në kuptimin e tij tekstual Kur’an do të thotë “ajo që recitohet, lexohet, përsëritet.” [6]

Sikurse prej pejgamberëve të hershëm edhe prej Mu­hammedit a.s. kanë kërkuar dëshmi për kon­fir­mi­min e pejgamberisë së tyre. Thuajse gjithnjë ka ndo­dhur që edhe kur jobesimtarëve u është shtruar dësh­mia, të gjithë nuk kanë besuar; disa kanë kërkuar dësh­mi shtesë, disa kanë përbuzur e disa janë treguar edhe arrogantë e dhunues. Kërkesat e jobesimtarëve kanë qenë të shumta, jokorrekte, përçmuese, si:

“Të vendosë shkallë deri në qiell dhe le ta zbretë Lib­rin prej Zotit para vetë syve të tyre” - “Atëherë ne do të besonim”; ose: “Bër që prrockat të rrjedhin në shkre­të­tirë – “Atëherë ne do të besonim.” [7] Kurse Mu­ham­me­di a.s. me fjalët e Zotit u përgjigjet: “Thuaj: “Çu­di­të janë vetëm tek Allahu e unë vetëm qartë e tërheq vë­men­djen.” (El-Ankebut, 50).

Nëse i shkoqisim dy shembujt vijues, do të pa­ra­qe­sim qartë gjendjen faktike të përballjes së Kur’anit dhe të Muhammedit a.s. me idhujtarët e Mekës. Në ditët e para Kur’ani për të gjithë arabët ka paraqitur ma­gjepsje, fanitje, magji të vërtetë dhe poezi të pash­pje­gueshme[8], ose të folurit, i cili mund të shihet prej besimit të Omer ibn Hattabit dhe mosbesimit të Ve­lid Ibn Mugires. Edhe njëri edhe tjetri e kanë pra­nu­ar atë magjepsje të çuditshme të Kur’anit, e cila i ka hutuar jo vetëm masat e gjera arabe, por edhe po­e­tët më të mirë dhe në të njëjtën kohë i ka fascinuar. T’i dëgjojmë fjalët e Velid ibn Mugires, i cili, i nxitur dhe i sugjeruar nga Ebu Xhehli dhe elita kurejshite që t’i kundërvihet Muhammedit a.s., tha:

“Por, unë aty jam i paaftë çkado qoftë të them. Fjala e Muhammedit është epshndjellëse, magjepse, rrënuese dhe triumfale” [9].

T’i dëgjojmë edhe fjalët e Omerit r.a.:

“Kur e kam dëgjuar leximin e Kur’anit ëmbëlsia shpir­tërore e ka përqafuar zemrën time, kam qajtur si­kur fëmijë dhe menjëherë e pranova Islamin.” [10].

Përgjigjet edhe pse të llojllojshme dhe të shpre­hura nga kënde të kundërta dhe nga njerëz të ndry­shëm, kuptimi i të dyja thënieve është i njëjtë: Kur’ani është përplot sharm, entuziazëm dhe nga­zë­llim.

Që të hyjmë sa më lehtë në vetë thelbin e prob­le­ma­tikës së i’xhazit të Kur’anit, do ta shtrojmë një kla­sifikim të i’xhazit, të cilin pak a shumë e kanë pra­nuar të gjithë mendimtarët muslimanë, ndonëse asnjë ndarje nuk mund të mbetet përfundimtare. Këta dijetarë i’xhazin e klasifikojnë në shtatë grupe kryesore:

1. Stili dhe struktura e Kur’anit;
2. Retorika, elokuenca e Kur’anit;
3. Çështjet eskatologjike në Kur’an;
4. Jo-kundërthënshmëria në Kur’an;
5. Shkencat fetare dhe juridike në Kur’an.
6. Pamundësia e kohës në abrogimin e çkadoqoftë në Kur’an dhe;
7. Saktësia e çështjeve të cilat kanë qenë të panjohura për njerëzit në Kur’an.[11]

 

III. Kur’ani – fjalë hyjnore

“Nuk ka të folur më të bukur as fisnik se Kur’ani.” Omeri r.a.[12]

 

“Kur’ani sipas formës së përmbajtjes së vet, sipas kom­pozimit të shkronjave dhe sipas përmbajtjes si të tillë, bukurisë së të shprehurit, saktësisë së gjuhës paraqet diç që nuk hyn në sfera të aftësisë njerëzore.”[13]

 

“Kur’ani është kokrra më e bukur e margaritarit në gju­hën arabe, diç të ngjashëm nuk kam parë në histori të botës: ai në të njëjtën kohë është hymn dhe psalm, lutje dhe ligj, predikim dhe buletin luftarak, polemikë dhe histori.” [14]

 

Këto tri premisa të sipërme, edhe pse të ndry­sh­me në kohë dhe në hapësirë, dhe të thëna nga in­di­vi­dë me bindje të ndryshme përbëjnë një tërësi. Çdo­një­ri në mënyrën e vet e zbulon, e hulumton dhe e për­jeton Kur’anin, ndërsa rezultati është identik. Të gjithë e pranojnë atë fuqi të çuditshme, tërheqëse dhe ma­gjepse për të folurit e Allahut. Prandaj, edhe shtro­het pyetja: ç’është ajo që e tejkalon këtë aspekt nje­rëzor, në çka gjendet apo ku gjendet ajo fuqi mah­ni­tëse e Kur’anit?[15]

 

III. 1. Muzikaliteti i Kur’anit

Kur’ani është i veçantë sipas koherencës, struk­tu­rës dhe teknikës së vetë të të shprehurit. Shu­më­ngjy­rë­sia në gëdhendjen e fjalëve, në ndërtimin e fjalive, në ritmin e vet fjalëve me domethënie dhe ndjenja e arrin në Kur’an vetë apogjenë dhe vjen gjithnjë në ven­din përkatës, pa krenarinë dhe pa ngarkimin edhe më të vogël. Këtë bukur e shpreh edhe intelektuali i shqu­ar egjipëtian, Taha Husein, kur shkruan:

“Kur’ani nuk është prozë sikur që nuk është as poezi. Ai është Kur’an dhe nuk mund të emërtohet me emër tjetër përveç këtij. S’është poezi, e kjo është e duk­sh­me dhe nuk është i kufizuar me normat e poezisë. S’është pro­zë, sepse ajo është e normuar me rregulla të veçanta ... ato janë rregulla të tilla të cilat e lidhin disa prej tyre me skajin e ajetit e disa me notat e veçanta muzikore.” [16]

Ta marrin një shembull nga Kur’ani për të de­mon­struar këtë që e theksuam më lartë:

­

وَالضُّحَى ﴿1﴾ وَاللَّيْلِ إِذَا سَجَى ﴿2﴾

 

“Pasha mëngjesin dhe natën kur qetësohet.” (Ed-Duha, 1-2).

 

طه ﴿1﴾ مَا أَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْآَنَ لِتَشْقَى ﴿2﴾

“Ta Ha! Nuk po ta shpallim Kur’anin që të mun­do­hesh.” (Ta Ha, 1-2).

 

Siç vërehet, rima e dyfishtë nuk ekziston, por mu­zika po. Kjo është muzikë e brendshme, e cila nuk ka kurrfarë lidhje me metrin letrar dhe mu­zi­kën. Ai e reflekton shkallën më të lartë të elokuencës dhe të pastërtisë gjuhësore.

Në ajetet, suret e ngjashme është prezent një lloj i harmonisë muzikore të toneve, i cili shkallërisht është komponuar në ajetet kur’anore dhe i cili i shpreh edhe thellësitë më subtile dhe aspak nuk ve­ço­het prej koherencës dhe harmonisë së dukshme. Për këtë arsye, s’është çudi që i Nderuari R. Bosforth Smith për Kur’anin thotë se është “çudi e pastërtisë së stilit, urtësisë dhe njëmendësisë.”[17]

Pra, muzika, harmonia dhe kontinuiteti kup­ti­mor ekzistojnë njëkohësisht; e magjepsin zemrën dhe shpirtin e njeriut.

Për arsye të krahasimit do t’i citojmë vargjet e Mu­sejleme Kedhabit (Gënjeshtarit), që i pati thënë me qëllim të mposhtjes së Kur’anit, duke trilluar se i janë shpallur prej Zotit:

 

El-Filu me’l-fil^u

We ma edrake me’l-fil^u

Lehu dhenbun webil^un

We hurtumun tavil^un

 

Elefanti! Ç’është (ky) elefanti?

Dhe ç’din ti për elefantin?

Ai e ka bishtin e rëndë (trashë)

Dhe feçkën e gjatë!”[18]

 

Mirëpo, s’është rëndë të vërehet se kjo jo vetëm që nuk është e shpallur prej Zotit, porse Musejlemete Ke­dhabi me këto vargje i ka rrënuar edhe të gjitha rre­gullat deri atëherë të njohura të poezisë arabe.

Në anën tjetër, t’i dëgjojmë ca shembuj nga Kur’ani, pikërisht ato ajete të cilat Musejlemete është orv­atur t’i imitojë, që ta manifestojmë për­krye­sh­më­ri­në e tij të stilit, retorikës dhe ritmit, kundrejt var­gut të Musejlemes dhe vargjeve të të tjerëve:

الْقَارِعَةُ ﴿1﴾ مَا الْقَارِعَةُ ﴿2﴾ وَمَا أَدْرَاكَ مَا الْقَارِعَةُ ﴿3﴾ يَوْمَ يَكُونُ النَّاسُ كَالْفَرَاشِ الْمَبْثُوثِ ﴿4﴾ وَتَكُونُ الْجِبَالُ كَالْعِهْنِ الْمَنْفُوشِ ﴿5﴾ فَأَمَّا مَنْ ثَقُلَتْ مَوَازِينُهُ ﴿6﴾ فَهُوَ فِي عِيشَةٍ رَاضِيَةٍ ﴿7﴾ وَأَمَّا مَنْ خَفَّتْ مَوَازِينُهُ ﴿8﴾ فَأُمُّهُ هَاوِيَةٌ ﴿9﴾ وَمَا أَدْرَاكَ مَا هِيَهْ ﴿10﴾ نَارٌ حَامِيَةٌ ﴿11﴾  

“Gjëmimi i tmerrshëm! Ç’është Gjëmimi i tmerr­shëm? Kush mund të ta shpjegojë ty se çfarë është Gjë­mi­mi i tmerrshëm? Atë Ditë njerëzit do të jenë si fluturat e shpër­ndara, kurse malet si leshi i shprishur. Sa i përket atij, veprat e (mira të) të cilit do të rëndojnë në peshore, ai do të ketë një jetë të kënaqur (në Xhenet). E sa i përket atij, veprat e (mira të) të cilit nuk do të rëndojnë në pe­sho­re, Ai do të ketë si strehim Humnerën (e Xhe­he­ne­mit). Kush mund të ta shpjegojë ty se ç’është Humnera (e Xhe­henemit)? Ajo është një Zjarr i vrullshëm. (El-Kariatu, 1-11).

 

III. 2.  Veçanësia e Kur’anit

Struktura e Kur’anit është e atillë që edhe si të­rë­si e përbën mu’xhizen. Asnjë fjalë as shkronjë nuk mund ta ndërrosh, e që të mos humbet harmonia do­mi­nuese e të gjitha pikçëpamjeve, të cilat tekstin kur’a­nor e bëjnë të përkryer. Në vazhdim do t’i ma­rrim disa shembuj nga Kur’ani për ta pasqyruar më mirë problemin.

 

- Allahu i madhëruar thotë:

 

قُلْ سِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ  ...

“Thuaj:’Udhëtoni nëpër botë dhe kundroni si ...”. (El-Ankebut, 20).

 

Nëse çdonjëri prej nesh ndalet para këtij kon­struk­ti kur’anor së pari që do t’i bie në sy është për­do­rimi i prepozicionit في (fi) që do të thotë përveç tje­rash: në, nëpër.[19] Pikërisht në këtë kuptim edhe është përdorë. Lexuesi i vëmendshëm do të kons­ta­to­jë se ai por edhe të gjithë të tjerët udhëtojnë / ecin mbi tokë علي الأرض (`ale’l-erdi), mbi sipërfaqen e saj. Prandaj, logjike do të ishte sikur të thuhej: “Udhëtoni mbi tokë!” Por, imani (besimi) i tij nuk e le­jon të dyshojë në saktëasinçë e Kur’anit dhe a prio­ri e pranon si të drejtë! Si! Qysh! Çka! Gjendemi para një mosmarrëveshjeje dhe kjo si e tillë do të mbe­së deri sa t’i rrekemi mësimit, punës.

Studimi, kundrimi dhe meditimi i vëmendshëm dhe ndihma e Allahut do të zbulojë se toka nuk për­bë­het vetëm prej një substance, sikurse është uji apo dheu, apo vetëm prej rruzullit tokësor, por tokë qu­het tërësia e tokës së bashku me shtresën atmosferike e të tjera. Të gjitha këto lëvizin së bashku dhe janë të pan­dara. Dhe nëse i kthehemi prepozicionit في  (fi), në fillim disi kontestues, i përdorur pa vend, tash, pas këtij sqarimi e merr kuptimin e plotë, pasi sho­him se nuk po udhëtuakemi “mbi tokë”, por “në, në­për” tokë, përkatësisht po udhtuakemi ndërmjet si­për­faqes së tokës dhe shtresës atmosferike.[20]

Përverçë kësaj, prepozicioni في  (fi), sipas ku­p­ti­mit tpë tij semantik, tregon depërtim, penetrim, mban vijën horizontale dhe vertikale, hedh dia­lo­go­na­let para dhe pas, hyn në brendi tës endit e të tjera. في  (Fi-ja) fton t’i kthehemi së kaluarës që ta ndër­toj­më të ardhmen, të hyjmë në brendi të tokës që ta ndër­tojmë të jashtmen; përkatësisht çdo gjë ta vëmë në shërbim të perspektivës më fatlume, më të ndrit­sh­me. Mirëpo, s’duhet harruar se kthimi për­fun­di­m­tar i takon Allahut absolut.

- Stilistika në Kur’an është e pranishme dhe ka për­dorim jashtëzakonisht të saktë të fjalëve. Shem­bu­lli vijes ka të bëjë me përdorimin e vetëm një shkro­nje. Allahu i thotë Lukmanit, kurse ai të birit të tij:

 

… وَاصْبِرْ عَلَى مَا أَصَابَكَ إِنَّ ذَلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ ﴿17﴾ 

 

“... Dhe durueshëm duroje atë që do të goditë – është detyrë që kështu të sillemi.” (Lukman, 17).

dhe:

 

وَلَمَنْ صَبَرَ وَغَفَرَ إِنَّ ذَلِكَ لَمِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ ﴿43﴾

“Durueshëm të durohet dhe të falet – kështu duhet çdo i mençur të veprojë.” (Esh-Shura, 43).

 

Posa të lexohen këto dy ajete në origjinal (me­qe­në­se në përkthim vështirë dallohet ndryshimi), te لَمِنْ  (le min) do të na bie në sy shkronja  لَ (L), e cila kon­si­­derohet e tepërt (zaidetun), pa funksion (gajru ami­le­tin), ose është në shërbim të huaj, përkatësisht për dësh­mim.[21] Ka të atillë të cilët konsiderojnë se këtu ka të bëjë me sinonime. Mirëpo, po të vështrohet më me kujdes, do të shohim se kjo shkronjë luan rol të pa­zëvendësueshëm.

Ajetet, në fillim pa ndonjë vlerë poetike dhe pro­zai­ke, me fjalë a shkronja të tepërta ose të rëndësisë ter­ciare, na zbulojnë momente interesante në të stu­diua­rit e karakterit, mentalitetit dhe etikës së njeriut. Aje­tet qartë scintilojnë në psikologjinë e njeriut, në gjen­djet e ndryshme psikike, por edhe na ofrojnë rrugëdalje nga problemet, qofshin ato psikike, soc­via­le e të tjera. Konkretisht këtu vihet në pah du­ri­mi/­ sabri i dyllojshëm:

- Lloji i parë është ku njeriu s’është pjesëmarrës, por­se fatkeqësia (?) është akt i kadait dhe kaderit të Alla­hut, sikur, kur duke ecur rrugës prej së larti na go­det diç në kokë. Pra, ndodh diç së cilës s’mund t’i shman­gemi, prandaj edhe Allahu na porosit që du­rue­shëm ta durojmë atë që na godet, nga se këtu s’ka ar­miqësi nga faktori i drejtpërdrejtë – njeriu.

- Lloji i dytë është në të cilin faktori njeri në një­fa­rë mënyre është pjesëmarrës dhe ekziston mun­dë­sia që t’i shmangemi fatkeqësisë. P.sh., nëse jemi duke ecur rrugës dhe dikush nga kalimtarët tregon ag­resivitet me atak fizik kundër nesh, ne, përkundër sit­uatës së ndërlikuar, mund të përmbahemi dhe fja­lët e Allahut “durueshëm të durohet dhe falet – kësh­tu duhet vepruar çdo i mençur të veprojë” t’i res­pek­toj­më në jetën tonë.[22]

Dy rastet e sipërtheksuara qartë na dëshmojnë mu’­xhizen e Kur’anit në një parafjalë, shkronjë, fun­k­sionin e tyre sintaksor, semantik, stilistik, kup­ti­mor e të ngjashme.

III. 3.  Shumënduarësia në përdorimin e shprehjeve

Nëse vazhdojmë të lexojmë në Kur’an do të ha­sim në disa situata ku Allahu xh. sh. i përdor shpreh­jet e caktuara që lexuesi duke dëgjuar do të mendojë se ajeti do të pasojë me shprehjen e parë, por s’është ashtu. Këtë më së miri do ta shohim nga shembujt vi­ju­es nga Kur’ani:

-  Allahu na thotë:

 ...أَوَلَوْ كَانَ آَبَاؤُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ شَيْئًا وَلَا يَهْتَدُونَ ﴿104﴾

“Edhe pse etërit e tyre nuk kanë ditur asgjë e as nuk kanë qenë në udhën e vërtetë?!” (El-Maideh, 104).

dhe

 ...أَوَلَوْ كَانَ آَبَاؤُهُمْ لَا يَعْقِلُونَ شَيْئًا وَلَا يَهْتَدُونَ ﴿170﴾

“...Vallë, edhe atëherë kur të parët e tyre nuk kup­to­nin gjë e nuk ishin të udhëzuar. ...” (El-Bekareh, 170).

 

Përse ky kontraversizëm në shprehje kur edhe ar­syeja (el-akl) edhe dituria (el-ilm) është një e njejta gjë!? Këtë e konfirmojnë edhe orientalistët, të cilët po­hojnë se dituria dhe arsyeja dhe arsyeja dhe dituria janë sinonime dhe në pajtim me këtë edhe dy rastet e si­përme i kualifikojnë si sinonime. Mirëpo, është e qar­të se këta (as)pak (s’)i kanë kushtuar rëndësi sti­lis­ti­kës së Kur’anit. Sikur që do të shohim, ekziston dallim i madh dhe se përdorimi i këtillë i shprehjeve ka qenë i domosdoshëm përndryshe do të thyhej har­mo­nia e përkryer në mbarë strukturën kur’anore.

Tashmë përmendëm se Allahu asgjë nuk ka për­do­rë në Kur’an pa kuptim dhe qëllim të caktuar, pran­daj edhe përdorimi i këtyre dy shprehjeve e ka ar­syen e vet të cilën duhet hulumtuar në psikën e jo­be­simtarëve. Për të bërë këtë do t’i citojmë ajetet në të­rësi:

 

“Kur atyre u thuhet: “Ndiqni atë që ka shpallur Alla­hu!” ata përgjigjen: “Jo! Ne do të ndjekim atë udhë në të cilën i kemi gjetur të parët tanë” - Vallë, edhe atë­he­rë kur të parët e tyre nuk kuptonin gjë e nuk ishin të udhë­zuar?! (El-Bekareh, 170)

 

dhe ajeti tjetër:

 

“Kur u thuhet: “Ejani në atë që ka zbritur Allahu dhe ejani te i Dërguari”! ata thonë: “Neve na mjafton rruga që kemi gjetur nga etërit tanë”. Edhe pse etërit e tyre nuk kanë ditur asgjë e as nuk kanë qenë në udhën e vërtetë?! O besimtarë! Ju keni përgjegjësi ve­tëm për veten tuaj! Ai që është i humbur nuk mund t’ju dëm­tojë, nëse jeni në rrugë të drejtë. Tek Allahu do të kthe­heni të gjithë e do t’ju lajmërojë për atë që keni pu­nu­ar.” (El-Maideh, 104-105).

 

Kur thuhet لَا يَعْقِلُونَ , kuptimi i tij është se ata (jo­be­simtarët) nuk kuptojnë asgjë; domethënë ata nuk kanë logjikë për të menduar, nuk përsiasin në lidhje me këtë kozmos; sikur të mendonin dhe meditonin pak, do të arrinin ta njohin Allahun famëlartë, se Ai është Krijues, Përqëndrues, se kjo ekzistencë me sak­të­sinë dhe veçanësinë e saj është vepër e Allahut.

Mirëpo, kur thuhet لَا يَعْلَمُونَ , Allahu tek ata një­ko­hë­sisht e mohon meditimin dhe diturinë, dijen. Për­veç mosmeditimit ndaj kozmosit, ata nuk kanë me­di­tu­­ar as mbi ajetet / shenjat të cilat ekzistojnë rreth nesh dhe në vetë ne, sepse patëm thënë:

 

  “Nuk duam, ne do të ndjekim atë në çka i takuam të parët tanë.”

 

Vërtet, ata nuk e kanë mësuar diturinë me ar­sy­en e tyre dhe e refuzojnë diturinë e cila ofrohet prej të tjerëve. Kështu në mënyrë të përgjithshme mund të kuptohet, duike mos ui ndalur vetëm nmë këtë, da­llimi midis këtyre dy shprehjeve në fillim si­no­ni­me, jo të rëndësishme, e në esencë me plotë kup­tim.[23]

- Shembulli vijues edhe në mënyrë më adekuate dësh­mon për retorikën dhe saktësinë e shprehjes. Ajetet të cilat për mendjen superficiale duken me do­me­thënie të njëjtë, identike, për disa madje janë pla­gji­at e të tjera. Mirëpo, këtu nuk ka të bëjë me pla­gji­at të fjalëve, por me saktësinë e jashtëzakonshme në zgje­dhjen e fjalëve dhe shprehjeve. Që t’i ikim spe­ku­li­mit po kalojmë në analizën e dy ajeteve vijuese[24]:

 

وَلَا تَقْتُلُوا أَوْلَادَكُمْ مِنْ إِمْلَاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُكُمْ وَإِيَّاهُمْ

“... që të mos vrisni fëmijët tuaj për shkak të varfërisë, sepse Ne ju ushqejmë ju dhe ata …”. (El-En’am, 151)

dhe

وَلَا تَقْتُلُوا أَوْلَادَكُمْ خَشْيَةَ إِمْلَاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَإِيَّاكُمْ

 

“Mos i vrisni fëmijët tuaj nga frika e varfërisë! Ne u sigurojmë ushqim atyre dhe juve …” (El-Isra’, 31).

 

Dallimi midis këtyre dy ajeteve kur’anore s’është i rastit, por sipas llogarisë mirë të saktësuar. Ajeti i parë e vë në dukje varfërinë e cila tashmë është e pra­nish­me, gjendjen e vështirë sociale, ekonomike e shpir­tërore. Në këtë rast Kur’ani u drejtohet prin­dër­ve që heqin dorë nga ajo që e kanë synuar, për­ka­të­sisht nga mbytja e fëmijëve, sepse prindërit vetëm e bëj­më organizimin, angazhimin, por jo edhe fur­ni­zi­min.

Ajeti i dytë për varfërinë si kategori sociale flet si mun­dësi, probabilitet që mund të ndodhë. Këtu për­veç tjerash, vëhet në dukje humbja e identitetit të nje­riut si njeri, si prind, kujdestar, rritja e egoizmit dhe izolimi i njeriut në vetvete. Prandaj, përgjigja e Alla­hut në këtë formë ka domethënie poliformshe, e një prej këtyre është kjo e shtruara.

Të trajtuarit dhe të strukturuarit e këtillë të lar­mi­shëm të harfeve (shkronjave) dhe shprehjeve Kur’anin e bëjnë të veçantë dhe të pakrahasueshëm me çfarëdo libre tjetër. Fjalët rrjedhin thjesht, vijnë deri te zemra, e ngacmojnë atë ndjenjën jo të qartë të pen­dimit, të përkushtimit edhe para se arsyeja të fi­llo­jë të kontemplojë dhe shkoqisë. Vetëm të pe­ne­trua­rit e fjalëve në vesh dhe kontakti i tyre me zem­rën nxit kënaqësi të papërshkrueshme.[25]

 

IV. A ka kundërthënie në Kur’an

Kur’ani përveç tjerash është mu’xhize edhe me kon­tinuitetin konceptual, ideor, me intencat dhe pro­porcionalitetin reciprok. Ideja e tij prej fillimit deri në fund qëndron e pacenueshme. Edhe pse si ve­për vëllimore, tek ai nuk gjejmë kundërthënie, që nuk është rast edhe me veprat e shkrimtarëve dhe men­dimtarëve më të mëdhenjë botërorë. Çdo botim i ardhshëm e korrigjon ose e plotëson botimin pa­ra­prak, apo shpesh themi periudha e hershme dhe e von­shme e këtij autori e të ngjashme. Diç e ngjashme ndër­kaq nuk ekziston te Kur’ani. Teksti i tij është i ruaj­tur nga të gjitha gabimet dhe mungesat. Men­di­met e orintalistëve dhe të të tjerëve të cilët për shkak të tendencave të ndryshme flasin dhe shkruajnë për Kur’­anin, si përmbledhje ku dominon kaos dhe rrë­mu­jë, ku nuk ka rend dhe logjikë, mundemi lehtë dhe pa telashe t’i refuzojmë dhe t’i hedhim poshtë. Shka­ku i këtij gabimi është në të moskuptuarit e me­to­dës dhe stilit të rrëfimit të Kur’anit e edhe vetë na­ty­rës së tij. Pa një kundrim të tërësishëm të tij, pa njoh­jen e shkakut të shpalljes së disa ajeteve (se­beb’un-nuzul) dhe faktorëve të tjerë parësorë, në të vër­tetë nuk guxojmë t’i hyjmë studimit të Kur’anit. Në këtë prizm duhet t’i vështrojmë edhe këta shem­buj:

Së pari do të citojmë ajwetin ku Allahu pohon se Kur’ani është imun nga çdo kundërthënie, gabim, pa­qar­tësi per se, atribute këto të praktikës dhe të për­vo­jës njerëzore:

 

أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآَنَ وَلَوْ كَانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلَافًا كَثِيرًا ﴿82﴾

 

“A nuk përsiatin ata për Kur’anin! Sikur ai të mos ishte prej Allahut, do të gjenin në të shumë kundërthënie.” (En-Nisa’, 82).

 

Në vazhdim do të preokupohemi me tri çështje:

- Çështja e determinizmit dhe indeterminizmit. -

Sikurse edhe në filozofi, etikë, akaid, edhe këtu kjo çështje ka shkaktuar konfuzion dhe mospajtime të dorës së parë. Duke e shfrytëzuar këtë vakum, disa men­dimtarë qëllimkëqijë kanë deklaruar se Kur’ani s’ka origjinë hyjnore, është vepër e Muhammedit e të tjera dhe si shembull i marrin dy ajetet vijuese, të ci­lat, siç do të shohim, do t’u bëhen atyre kun­dër­pro­va:

 

وَقُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ فَمَنْ شَاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَمَنْ شَاءَ فَلْيَكْفُرْ … ﴿29﴾

 

“Dhe thuaj: “E vërteta është nga Zoti juaj. Kush të do­jë, le të besojë e kush të dojë, le të mohojë...”. (El-Kehf, 29)

 

dhe

وَمَا تَشَاءُونَ إِلَّا أَنْ يَشَاءَ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمًا ﴿30﴾

“Por ju nuk mund të dëshironi, përveçse me vull­ne­tin e Allahut! …”. (El-Insan/ Ed-Dehr, 30).

Ata kanë konfirmuar se midis veti këto dy ajete kun­dërshtohen, atribut ky njerëzor; njëri e prok­la­mon lirinë, kursje ajeti tjetër jolirinë. Mirëpo, suk­se­si i tyre në shikim të parë kthehet dhe bëhet dështim për ata. Midis këtyre dy ajeteve s’ka kurrfarë kun­dër­thë­nie, por dominon harmoni dhe koherencë kul­mo­re. Si sqarohet kjo?

Është e vërtetë e lashtë se ajeti i parë vërteton lirinë e njeriut, zgjedhjen e tij të lirë, e cila njeriut i është dhuruar nga Allahu i madhëruar.

Ajeti i dytë edhe më afër e shpjegon ajetin e parë. Kjo do të thotë se liria e njeriut është brenda fushës së vullnetit të Zotit, e nuk është kundër vullnetit të Tij. Brenda këtij fushëveprimi, kësaj sfere, vullneti i nje­riut mund t’i kundërvihet vullnetit Absolut, si re­zul­tat i së cilës rrjedh edhe mëkati, meritë e pavarur e njeriut. Kjo liri duhet të kuptohet në mënyrë re­la­ti­ve. Me fjalë të tjera, liria e njeriut kurrë nuk mund të veprojë jashtë vullnetit të Allahut, sikurse edhe të de­për­tojë në fushën absolute.

 

- Ajetet e testamentit.-

 

Edhe këto ajete u gjetën në thumb të kritikës së kundërshtarëve të Kur’anit. T’i lexojmë së pari:

 

وَوَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ إِحْسَانًا حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهًا وَوَضَعَتْهُ كُرْهًا وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلَاثُونَ شَهْرًا حَتَّى إِذَا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَبَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً قَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَعَلَى وَالِدَيَّ … ﴿15﴾

 

“Njeriun e kemi porositur të jetë i sjellshëm ndaj prin­dërve të vet. Nëna e mbart atë me mund dhe me mund e lind. Ai mbartet dhe ushqehet me gji për tri­dhj­etë muaj dhe, kur arrin në moshën e burrërisë e i mbush dy­zet vjet, ai thotë: “O Zoti im! Më frymëzo që të të fa­lën­deroj për begatitë që Ti më ke dhënë mua dhe prin­dër­ve të mi …”. (El-Ahkaf, 15)

 

dhe

وَوَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْنًا عَلَى وَهْنٍ وَفِصَالُهُ فِي عَامَيْنِ أَنِ اشْكُرْ لِي وَلِوَالِدَيْكَ إِلَيَّ الْمَصِيرُ ﴿14﴾

“Ne e kemi urdhëruar njeriun që t’i nderojë prin­dë­rit e vet. Nëna e ka mbartur atë, duke duruar mundim pas mu­ndimi, e ndarja e tij (nga gjiri) është brenda dy vi­tesh. Ne i thamë atij: “Bëhu falënderues ndaj Meje dhe prin­dër­ve të tu! Tek Unë do të ktheheni të gjithë”. (Luk­man, 14)

 

Duke i shkoqitur kuptimet e këtyre dy ajeteve të sipërtheksuara qart shohim se Allahu i madhëruar e obligoi njeriun me mirësi ndaj prindërve, por vetëm nëna (umm) përmendet me emër të caktuar e jo edhe babai (ebb).

Ajo që në shikim të parë duket kontestuese, për­ka­tësisht kundërthënëse me mënyrën dhe parimet e për­gjithshme islame, sikur që do të shohim, edhe më shumë do t’i konfirmojë parimet e drejta islame. Në këtë drejtim edhe përgjigjemi se veçantimi i nënës nuk do të totë se babai nuk meriton respekt, kujdes dhe dashuri, por është theksuar se nëna në këto çësht­je ka përparësi. Ajo e ka bartë fëmijën në bark, e ka lind dhe rritë. Në kohën kur fëmija nuk e kup­ton, nuk flet, qanë, laget, afër tij është gjithnjë nëna dhe vetëm nëna. Vetëm ajo korrespondon me fë­mi­jën deri në moshën kur fillon të kuptojë, ndiejë dhe më­sojë. Vetëm atëherë, passi fëmija fillon të kuptojë, i afrohet babai, i cili fillon t’i përgjigjet kurreshtjes së fë­mijës, t’i blejë lodra, të argëtohet me të e të tjera. Më kot do të thoshte dikush se roli i babait në mbarë këtë proces është më i rëndë, më i madh se sa i nënës, e cila na del më trime, heroinë. Prandaj, theksimi i në­nës s’është padrejtësi, përkundrazi, drejtësia është e një­mendët.[26]

 

- Pyetësi dhe të pyeturit.-

 

Në fund të shohim edhe këta shembuj mjaft intere­sant:

 

فَيَوْمَئِذٍ لَا يُسْأَلُ عَنْ ذَنْبِهِ إِنْسٌ وَلَا جَانٌّ ﴿39﴾

“Atë Ditë njerëzit dhe xhindet nuk do të pyeten për gjynahet e tyre. “ (Er-Rrahman, 39).

 

dhe

وَقِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْئُولُونَ ﴿24﴾

“Ndalini ata, se do të pyeten.” (Es-Saffat, 24)

 

Duke u ballafaquar me këto dy ajete, orien­ta­lis­tët qëllimkëqijë menduan se më në fund e gjetën pi­kën e dobët në Kur’an. Në ajetin e parë pyetja mo­ho­het, kurse në ajetin e dytë pyetja konfirmohet.

Po, kjo është kundërthënie, por vetëm në sytë e atyre të cilët s’e njohin as përmbajtjen, as formën e pyet­jes, as atë të cilit po i drejtohet kjo pyetje.

Duhet ta kemi të qartë se pyetja është dy llojesh:

1. Pyetja e parë drejtohet për shkak të bindjes per­sonale, mësimit, hulumtimit e të tjera.

2. Pyetja e dytë shtrohet që i pyeturi t’i bëhet dësh­mitar vetvetes.

Do ta sjellim një shembull për ta kuptuar më mirë.[27]

Kur studenti apo nxënësi e pyet profesorin për ndo­një çështje, ai këtë e bën për të mësuar diç të re. Mirëpo, kur profesori e pyet nxënësin, çështja qën­d­ron ndryshe nga e para. Profesori e pyet nxënësin që nxë­nësi të bëhet dëshmitar i dijes apo i mosdijes së vet, i aftësisë apo i paaftësisë së vet, para profesorit dhe para shokëve të tij. Profesori nuk e pyet nxë­në­sin e vet që të mësojë diç nga ai, meqenëse e njeh që më parë si student të dobët...

Shembujt e lartëpërmendur do të përpiqemi t’i li­dhim me një diagonale me dy ajetet e sipërcituara. Në ajetin e parë ku mohohet pyetja për gabimet, pro­b­lemi qëndron është se Allahu e di se ç’ka sjellë me vete njeriu, prandaj nuk pyet. S’i nevojitet të pyes, sepse po të pyes, kjo është për të mësuarit per­so­nal, e Allahu deri në hollësi e di çdo gjë mbi kri­je­sat e Tij.

Sa i përket ajetit tjetër ku pyetja konfirmohet, ek­ziston, në këtë rast do të thotë se ata do të pyeten prë shkak të njoftimit të tyre me pozitën, të vërtetën dhe njëmendësinë e tyre në dhënien e llogarisë. Pra, jo të thonë diç që nuk e di Allahu, por t’i bëhen dësh­mitar vetvetes.[28]

 

Përmbyllje

Shkrimi ka pretendime modeste, të vë në spi­ka­më dhe të shkoqisë disa pikëpamje të i’xhazit të Kur’a­nit si tërësi dhe mundësitë e përgjithshme për­vo­jare bashkëkohore në të interpretuarit sa më të thellë dhe më të drejtë të tij. Mund të konstatohet se për­ballja me Kur’anin, qoftë si teistë, ateistë apo poli­tei­stë, e stepë e magjeps dhe e fascinon njeriun. Be­sim­tarët në të gjejnë ftesën, programin, të ardhmen dhe ushqimin e tyre fizik e shpirtëror, kurse jo­be­sim­tarët në të hasin befasinë, fascinimin dhe pa­af­të­sinë e tyre.

Ftesa, sfida e Kur’anit për garim ndaj të gjithëve ende është e hapur. Çdo tentim përgjigjjeje ka re­zul­tu­ar me dështim të plotë. Kështu do të mbesë gjith­një. Kur’ani është mbi të gjithë: mbi të paarsimuarin, pun­çëtorin, letrarin, astronomin, gjeologun... Nga të gjitha pikëpamjet ai mbetet Kur’an. Këtë së paku kemi mundur ta para/ndiejmë edhe nga ky shkrim i shkur­tër e modest.[29]