Zeri Islam

M. GORMEZ: Im zotëri intervistën të cilën do të zhvillojmë në lidhje me sunnetin dhe hadithin i kam ndarë t në katër pjesë pyetjet të cilat dëshiroj t’ua shtroj:

1. Në lidhje me Metodologjinë (Bazat) e Hadithit (Usulul-Hadhith);

2. Të kuptuarit dhe interpretimin e haditheve të Pejgamberit (sal-lall-llahu alejhi ve sel-lem);

3. Problemet e shkencës së hadithit;

4. Punimet bashkëkohore të hadithit dhe pozita e vlerësimit të këtyre punimeve.

Tash dua të shtroj pyetjen e parë: Ashtu siç e dini ju i respektuar, hadithologët për të dalluar ndërmjet hadithit sahih (autentik), daif (të dobët) dhe meudu’ (i improvizuar) kanë venduar disa kushte dhe parime. Sot, a ka nevojë që të shtojmë edhe disa kushte dhe parime tjera? E, në qoftë se përgjigja e juaj është për po atëherë çka janë qëndrimet e juaja në lidhje me këto kushte dhe parime?

A. EBU GUDDE: Hadithologët për kushtet dhe parimet që i përmendët i kanë venduar për përcaktimin se hadithi është sahih dhe për të nxjerrë në pah vërtetësinë e objektit të saj. Ngase me hadithin sahih (autentik) obligohet praktikumi. Ndërsa me hadithin daif (i dobët) mund të praktikohet vetëm në çështje që ka të bëjë për vepra për të bërë sevape (shpërblime) dhe fadail (punë të vlefshme), do të thotë: hadithet e dobëta përdoren më shumë për inkurajim dhe tërheqje vërejtje. Por, për dispozitat ligjore të islamit (ahkamush-sheri’) si farz, vaxhib dhe sunne muekked, këto dispozita ligjore të islamit mbështeten vetëm me hadithe sahih (autentik). Sipas meje hadithologët e kanë plotësuar (përkryer) shkencën e hadithit.

Imam Nesefiut në veprën e tij “El-Hilafijat” ka theksuar tre lloj shkenca:

1. Shkencat e plotësuar (përkryera) dhe të zhvilluara
2. Shkencat e plotësuar dhe jo të zhvilluar
3. Shkencat jo të plotësuara dhe jo të zhvilluara.

Sipas meje Usulul-Hadith (Metodologjia e Shkencës së Hadithit) bën pjesë në grupin e parë të shkencave, hem është përkryer dhe hem është zhvilluar. Këtë e dëshmojnë studimet dhe shqyrtimet e shumta në këtë fushë. Me të vërtetë ia kanë dhënë hakun kësaj shkence nga dijetarët e periudhës së vonshme (muteahirun) Ibn Haxheri, Sehaviu, El-Irakiu dhe etj.

Gjithsesi që në lidhje me çështjet themelore nuk bëhet fjalë, por për disa çështje dytësore mund të flitet. Shkurtimisht përgjigja e pyetjes suaj të shtruar është: Principet e shkencës së metodologjisë së hadithit edhe pse nuk është e gradës së plotësuar, por është e përcaktuar nga shkencat e cila është shumë afër të gradës të plotësuar. Kështu që nuk kemi nevojë që t’i shtojmë themele dhe principe. Kjo është kështu ashtu sipas diturisë time të dobët. Madje, parimet dhe rregullat e Usulul-Hadith (Metodologjisë së Hadithit) janë marrë dhe aplikohen në shkencën e historisë. Historiani Krishter Esed Rustum në Universitetin Amerikan në Bejrut e ka botuar librin “Mukaddimetu Ibn Salah” me titul: “Parimet e Shkencës së Historisë”.

M. GORMEZ: Shejh Muhamed El-Gazali (rahimehullah - All-llahu e mëshiroftë) nuk ka gjatë kohë që ndëruar jetë [ka vdekur me 9 mars 1996, sh. i për.], ky në shkencën e hadithit përveç që i pranoi principet e muhaddithve (hadithologëve) të cilët i kishin venduar, ky u sjelli interpretime të reja haditheve. Një nga këto është: lidhshmëria e kuptimit të kundërshtimit të transmetuesit me transmetuesin dhe mos kundërshtimi i metnit (tekstit) të hadithit me logjikën, Kur’anin dhe me të vërtetat historike. Gjithashtu edhe problemin e anomalisë (il-leh) nga fusha e vargut (senedit) e barti në fushën e metnit (tekstit) të hadithit. Kështu që a mund të na tregoni mendimin tuaj në lidhje me këto?

A. EBU GUDDE: Profesori Muhamed El-Gazali ka qënë dijetar, njeri i vyeshëm me reputacion të larët, shumë i sinqertë dhe thirrës me karakter dinjitoz dhe të lartë. Por, në shumë çështje ashtu siç shprehen egjiptianët ka qenë mahhahi (racionalist). Çdo gjë e ka folur sipas racios. Ndërsa shkenca e hadithit nuk është shkencë racionale (akli), por tradicionale (nakli).

Ai, ashtu siç i ke përmendur disa karakteristika vërtetë janë karakteristika që paraqesin problem. Por, këto probleme dijetarët e mëparshëm i shqyrtuan, studiuan dhe i zgjodhën me një metodë më të drejtë. Sipas Gazaliut nuk ka nevojë në detyrime të tilla, ai, një hadith kur nuk mund që të shpjegoj menjëherë hadithin e quan shadh. Këtë sjellje të tij vërtetë e konsideroj si labil. Dijetarët bashkëkohor atë e duan shumë dhe e vlerësojnë, por përkundër kësaj këtë sjellje të tij nuk e kanë pranuar. Ndërsa ne këtë aspekt kur t’i krahasojmë Shejh Gazalin dhe Shejh Kardavin mund të them që Kardavi është më i përmbajtur dhe më stabil në mbështetjen e principeve. Në të kundërt nëse e hapim derën të cilën e ka hapur Gazaliu atëherë do të zhdukim shkencën e metodologjisë së hadithit (usulul-hadith). Para se gjithash shkenca e hadithit është shkencë tradicionale (nakli). Nuk është e drejtë që të merret për bazë racionalizmi. Në qoftë se një hadith na është transmetuar nga transmetues të besueshëm (thikah), na këtë hadith mund që mos të e kuptojmë përnjëherë. Këtë hadith për të mos kuptuar mund të jetë burimi i transmetimit jo nga afërsia e Pejgamberit. Ngase një fjale kur të këputet nga lidhshmëria atëherë nuk kuptohet. Ashtu siç Malikitët fjalët në fillim ose vendit që ku është thënë fjala mund që mos ti jepet vend. Por, çdo gjë që nuk kuptohet nuk është e drejtë që të refuzohet.

M. GORMEZ: Imam Muhamedi thotë: Ka shumë fjalë autentike, por e keqja është nga të kuptuarit gabim të tyre.

A. EBU GUDDE: Po, vërtetë, shumë, shumë fjali e saktë. Unë mund që një fjalë mos të kuptoj, por atë fjalë ia pyes mësuesit dhe e kuptoj se ajo fjalë është shumë e rëndësishme. Unë atë që e refuzoj që në start atëherë kjo mjaft principe tjera nxjerr. Pse? Sepse unë nuk e kuptoj, ndërsa ai mund të e kupton. Prandaj Kur’ani për këtë shkak urdhëroj: “Pyetni të dijshmit për atë që nuk dini.”  

M. GORMEZ: Është përhapur një pretendim në kohën e fundit në lidhje me Usulul-Hadith (Metodologjinë e Hadithit) që thuhet se Usulul-Hadith është shkruar vetëm sipas medhhebit shafi. E Vërtetë është se një gjë të tillë po e shohim në burimet e Usulul-Hadithit që janë përpiluar nga dijetarët shafi. Kështu që hanefitët të cilët i përdorin disa terminologji si inkitaul-ma’nevi (ndërprerje kuptimore) dhe hadithul-ma’ruf (hadith i njohur), ne këto nuk i shohim në veprat e famshme të usulul-hadith. Në lidhje me këto mund të na tregoni qëndrimet e tuaja?

A. EBU GUDDE: Është e vërtetë kjo që burimet në lidhje me “Usulul-Hadith” më së shumti janë të shkruara nga dijetarët shafi. Unë librat të cilat i botoi e theksoi kontributin e hanefive në lidhje me “Usulul-Hadith” (Shkencën e Metodologjisë së Hadithit). Gjithashtu dijetari Kadi Ijad i cili është autor i veprës “El-Ilmaë” është dijetar i medhhebit maliki. Por, çdo dijetar ka shkruar dhe vepruar sipas medhhebit dhe medreses (shkollës) së tij që i ka takuar. Ndërsa është gabim që të thuhet se kanë bërë vetëm e vetëm për medhhebizëm. Hatib el-Bagdadi ashtu siç e dimë ka qenë kundërshtar i hanefive. Por, Irakiu, Ibn Haxher El-Askalani, Sehravi, Hakimi dhe muhaditha të tjerë si këto një gjë të tillë nuk e gjeni te këto duke kundërshtuar si el-Bagdadiu. “Usulul-Hadith” është marrë nga Usulul-Fikh (Metodologjia e Jurisprudencës Islame), ndërsa “Usulul-Fikh” është shkruar edhe nga dijetarët shafi dhe nga dijetarët hanefi.   

M. GORMEZ: Në kohën e sodit në lidhje me hadithin më së shumti që përdoret një shprehje është Tenkidul-Metën (Kritika e Tekstit). Vështrimin e Tenkidul-Metën para Tenkidul-Isnad (Kritika e Zinxhirit) është një gjë që e dëshirojnë disa qarqe shkencore. Kështu që shkurtimisht çka mendoni në lidhje me tenkidul-metën?

A. EBU GUDDE: Në qoftë se me tenkidul-metën kuptoni tenkidul-metnil hadith shadh eu mu’al-lel (kritika e tekstit të hadithit shadh ose mual-lel), një gjë e tillë ka qenë dhe është paraqitur që nga periudhat e para. Por, në qoftë se ke për qëllim kritikën e metnit të hadithit me një kulturë të re, me filtrim racional, unë them para se të kritikojmë metnin e hadithit të e kritikojmë këtë racionalizëm të ri. Në shkencën e hadithit esenciale (primare) është që të shikohet senedi (zinxhiri i transmetuesve). Ngase isnadi është rruga e cila e bartë hadithin. Në qoftë se dyshojmë në isnad, atëherë nuk ka të keqe që të kritikojmë edhe metnin. Por, në qoftë se të gjithë transmetuesit janë të besueshëm, edhe për nga bartja (tahmijl) dhe përcjelljes (eda) janë të përpiktë (dabit) dhe të fuqishëm në memorie, atëherë pse këto ti braktis nën shpifje? Ndoshta interpretimi i hadithit mund të jetë tjetër.

Kritika e metnit të hadithit mund të përdoret vetëm nëse ka një kundërshtim të madh që diç nuk e pranon mendja dhe feja. Por, këtë kundërshtim se kush do të e vlerësoj është shumë me rëndësi. Këtë punë mund të e bëjnë vetëm ata të cilët e kanë bashkuar shkencën e hadithit me fikhun dhe posedojnë dituri të prerë dhe diapazon të gjerë, p.sh. Ibn Hibbani: “E ka refuzuar hadithin i cili ndalon bartjen e meshkujve unazë të arit.” Gjithashtu nuk e ka pranuar edhe hadithin i cili tregon se prekje e dorës së bashkëshortes e prish abdesin. Hafidh Edh-Dhehebiu në veprën e tij “Mizanul-Iëtidal” kur flet për biografin e tij thotë: “Kjo nuk është detyra jote”, do të thotë se ti nuk je fakih. Edhe pse Ibn Hibbani është fakih, por nuk është si Buhariu, Muslimi dhe Ebu Davudi. Shkurtimisht çka dua të them që: Nuk është e drejtë që t’i drejtohet metnit të hadithit me një kokë refuzuese dhe kritik. Gjithsesi që së pari do të analizojmë se hadithi është sahih (autentik) ose jo. Në qoftë se është sahih dhe nuk e kuptojmë atëherë e studiojmë. Por, nëse racionalizmin e bëjmë qeverisës, ngase aq sa ka racio aq do të dalin edhe pikëpamje, kjo do të jetë rrezik i madh. Ashtu mendoj që një problem i tillë vjen nga orientalistët. Ngase zakonisht ata bëjnë përzierje të kokës në çështje të mbyllura (jo të qarta) që i studiojnë dhe paraqesin probleme.

Oientalistët që të gjithë nuk janë të besueshëm. Shumica prej tyre që e trajton çështjen e falsifikon. Qëllimi i tyre esencial është që të ngjallin dyshime. Ngase në esencë metni i hadithit i cili e ka isnadin sahih duhet pranuar. Por, në qoftë se nuk e kuptojmë, atëherë duhet që të ndalemi në vend që të themi se ky hadith është i jo i pranuar. Ndoshta ka ndonjë përgjigje që ne nuk e dimë. Njeriu a mund që për çdo çështje të jep fjalën e fundit (qëndrimin e fundit)? Sikur Ebu Hanifja dhe Maliki shumë dijetarë në disa çështje nuk kanë mund që të përgjigjen dhe janë përmbajtur. Ngase edhe mendja e ka një kufi. Ne nuk e shlyejmë logjikën asnjëherë, por nuk e pranojmë edhe logjikën tek për të shlyer hadithin. Kështu që shikoni do t’u sjelli një shembull:

Ligjvënësi na ka urdhëruar që të agjërojmë (muajin ramazan). Gjithashtu na ka caktuar kohën prej agimit deri në perëndimin e diellit. Nëse një njeri fillon të agjëroj dy orë para agimit dhe e prish disa minuta para se të perëndon dielli, atëherë çka është dispozita? Agjërimi është prishur. Ndërsa sipas mendjes minutat në kompensim me dy orë nuk duhet bërë fjalë. Por, kjo fe është që e ka një sistem të vetin. All-llahu dinë, ju nuk dini. Kështu që nuk jam përkrahës që kritika e metnit të shqyrtohet (analizohet) së pari. Prandaj atë çka nuk e kuptojmë do të e kujtojmë se nuk dimë gjithçka.

Një njeri nga Iraku erdh te Maliku dhe ia shtroi dyzet pyetje. Imam Maliku përgjigjet vetëm në gjashtë pyetje. Kështu që në tridhjetë e katër pyetje qëndron i përmbajtur. Njeriu e nxit dhe e provokon Imam Malikun që të përgjigjet pyetjeve dhe i thotë: O Ebu Abdullah, unë erdha prej Iraku në Medine te dijetari i duhur. Kështu që mua këto pyetje dijetarët e Irakut kërkuan që t’ua pyes. E tash unë kur të kthehem çka t’u them? Imam Maliku thotë: Thuaj se në të tridhjetë e katër pyetjet më tha nuk e di.

Të e shprehë këtë tash se një njeri i cili në disa pyetje përgjigjet e në disa  thotë nuk e di, kjo tregon se ai për atë që ka dhënë përgjigje ai i di ato çështje. Por, të folurit në të gjitha çështjet sikur se di, një gjë e tillë gjallë ndjekje të të folurit çdo gjë jo të saktë.

M. GORMEZ: Profesor! Siç e vërejmë deri këtu ju nuk e shihni të drejtë që të shtohet diçka në kriteret e shkencës së hadithit, kështu që i pranoni të mjaftueshme ato kritera. Ndërsa ne e dimë që ju e keni verifikuar librin e Ibn Kajjim el-Xheuziut “El-Menarul-Munif”, në këtë vepër ka pranuar disa kushte të reja nga ajo e dijetarëve mutekaddimun (të mëparshëm), kështu që ky është një nga dijetarët në vlerësimin e disa haditheve e ka paraprirë mendjen. Prandaj këtë si e vlerësoni?

A. EBU GUDDE:  Të shprehem menjëherë Ibn Kajjim el-Xheuzi me këtë metodë është ndonjëherë i suksesshëm, por në të shumtën e rasteve jo. Ibn Tejmije dhe Ibn Kajjim el-Xheuzi kur e rastisin një mendim që e pëlqejnë dhe kur e shohin diçka që përputhet me mendjen e tyre ata vrapojnë drejt duke mos shikuar djathtas dhe majtas. Nëse është e lejueshme që të thuhet Ibn Kajjimi ndonjëherë ka qenë i luhatshëm. Shikoni! T’u sjelli një shembull: A e keni me vete librin “el-Exhvibetul-Fadile” të Imam El-Lekneviut.  

M. GORMEZ: Doc. Dr. M. Hajri Kërbashogllu në fakultetin tonë ua mëson studentëve libër studimi.

A. EBU GUDDE:  El-Hamdulil-lah (Falënderimi i takon vetëm All-llahut). Në këtë libër disa haditheve u dhashë vend. Siç e dini Ibn Kajjimi në disa tekste e mban qëndrimin për mos interpretimin e tyre. Kështu që për këtë shkak është akuzuar për mendime të muxhessimive (antropromorfistëve). Në librin e tij Zadul-Mead në pjesën ku flet për ndodhitë e vitit tetë hixhri duke i vlerësuar tregon delegacionet e huaja të ardhur te Pejgamberi. Kështu që kur fletë për Dakik bi Sabire i jep vend një hadithi të gjatë. Sipas hadithit All-llahu pas kiametit (katastrofës) për shkak zbrazjes së sipërfaqes do të zbret dhe do të ec. Kështu që një hadith të tillë me pakuptim dhe diçka e pamundur që të thuhet një gjë e tillë për All-llahun. Por, Ibn Kajjimi këtë hadith e lavdëron shumë vetëm e vetëm pse është në përputhshmëri të doktrinës së tij me pretendim se kjo fjalë është nga margaritari pejgamberik. Ndërsa Ibn Haxheri, edh-Dhehebiu, Ibn Kethir dhe dijetarë të tjerë të hadithit e kanë vlerësuar haber munker (lajmë i refuzuar).

Gjithashtu edhe Ibn Tejmija është i njëjti, nëse e sheh një hadith në përshtatshmëri të njohjes së tij mbështetet direkt pa mos shikuar djathtas ose majtas.

Tash, unë ju pyes juve çka e çoj një dijetar si Ibn Tejmija që të thotë se edhe xhehenemi një ditë do të ketë fund? Në cilin ajet jepet një sinjal i tillë? Kurse në Kur’an veçanërisht është theksuar se xhehenemi do të jetë i përjetshëm. Tash, a nuk ishte te’vili i ndaluar? Ndërsa në këtë çështje e cila është me ajete të qarta, e ai jep qëndrim të kundërt. Kështu që të japim një sqarim rreth kësaj se këto dijetar posedojnë vlerë dhe kapacitet të dijes për të cilat nuk ka çka të themi, por ashtu si çdo dijetar edhe këto nuk janë të mbrojtur nga gabimet. Prandaj, ashtu siç kanë dhënë qëndrime sheriatit paralel me metodat racionale, ashtu kanë bërë edhe interpretime jo të përshtatshme (të sakta).

M. GORMEZ: Im zotëri nëse na lejoni duam të fillojmë në lidhje me pjesën e pyetjeve: të kuptuarit dhe interpretimi i hadithit. Sipas jush brenda shkencave të hadithit a është zhvilluar një degë në të kuptarit të tekstit (metnit) të hadithit? Dhe, a mundet që Usuli Fikhun (Metodologjia e Jurisprudencës Islame) dhe mënyra e nxjerrjes së arugmenteve të saja që të pranohet si metodologji e vetme në të kuptuarit të hadithit?

A. EBU GUDDE: Pyetjen e fundit do t’u përgjigjem tash menjëherë. Usuli Fikhu nuk mund të pranohet si metodologji e vetme?

M. GORMEZ: Im zotëri pyetja ime nuk ishte për vërtetimin e saktësisë së hadithit, por për të kuptuarit të tekstin (metnin) e hadithit.

A. EBU GUDDE: Po, e kuptova pyetjen tuaj. Gjithsesi, së pari duhet të bëhet vërtetimi i saktësisë, por për të kuptuarit të hadithit nevojiten shumë gjëra. Para se gjithash duhet ditur mirë gjuhën arabe me të gjitha shprehjet alegorike (el-mexhazi), literale (el-hakiki), metonimike (el-kinaje) dhe metaforat (el-istiare). Ngase hadithet janë në gjuhën arabe. Prandaj pa e ditur gjuhën arabe nuk mund të kuptohen hadithet. Të marrim shembull vëllezërit tanë në Saudi si i marrin vetëm kuptimet literale, atëherë me të vërtetë do të bjerrim në gjendje të çuditshme nëse mbështetemi vetëm në kuptimet literal të hadithit. Gjithashtu të e shikojmë Ibn Hazmin i cili është shumë i mençur dhe mendjemprehtë, por kur e shpjegon hadithin: “Ndonjëri prej juve nëse urinon në ujin i cili nuk ec, nuk mund të pastrohet në të”;  kështu që nëse urinon jashtë ujit dhe urina bie në ujë atëherë nuk ka gjë (mund të pastrohet). Gjithashtu nëse një vajzë beqare e shpreh se me cilin do të martohet, sipas Ibn Hazmit kjo nuk mund të pranohet prej saj. Sepse Pejgamberi alejhis-selam ka thënë: “Pëlqimi i beqareve është heshtja.” Kështu që çka është kjo që një dijetari të madh dhe mendjemprehtë që e zbriti deri në këtë gjendje? Gjithsesi që literalizmi. Por, në qoftë se do të ishte ndalur të mendoj në qëllimin e haditheve, nuk do të bjerrje në këtë gjendje. Prandaj mu për këtë shkak duhet njohur dhe ditur gjuhën arabe me të gjitha aspektet, e jo vetëm në aspektin literal.

Ndonjëherë mund të rastisim në hadithe një shprehje e me kuptim jo të qartë. Por, kur shikojmë në shpjegimet e Hattabit të gjitha shprehjet jo të qarta bëhen të qarta. Hattabi nuk është arab është nga Busti, por në gjuhën arabe aq shumë i përqendruar sa Xharullah Zemahsheriu që është i aftë në gjuhë. Ngase mbi gjitha i ai shqyrton qëllimet e hadithit.

Por, sa i përket Usuli Fikhut e cila është e përbërë nga principet si tabela e shumëzimit, si p.sh. dy here dy katër. Ndërsa dispozitat të cilat përfitohen nga hadithet nuk duhet qenë jashtë usulit (metodës ose bazës) mbi të cilën janë unanim të gjithë dijetarët.

Veçoria e dytë për të kuptuar hadithin drejtë dhe saktë duhet njohur dhe ditur mirë natyrën e gjuhës arabe.  Ngase natyra e gjuhës arabe është diçka tjetër nga gjuha arabe. Kështu që të kuptuarit të hadithit vetëm në aspektin e Usuli Fikhut në është e drejtë dhe saktë. Kur themi me natyrën ose strukturën e përbërjes së fjalisë arabe kam për qëllim  këtë se në gjuhën arabe ka struktura të fjalive si hafdh, itran, ixhaz dhe etj.

M. GORMEZ: Por, në historinë tonë sovrane a nuk është pranuar metoda e Usuli Fikhut në të kuptuarit të hadithit?

A. EBU GUDDE: Metoda e Usuli Fikhu nuk është përdorur për të kuptuarit të hadithit, por për nxjerrjen e dispozitave. Të kuptuarit është tjetër, të nxjerrit dispozitë është diçka tjetër. Prandaj mu për këtë shkak muhadditha (shkencëtar të hadithit) të cilët janë edhe fakih (shkencëtarë të jurisprudencës islame) janë pak. Por, muhadditha që nuk janë fakih janë shumë. Një ditë një njeri vjen te Ahmed bin Hanbeli dhe e pyet: Një njeri nëse i mëson njëqind mijë hadithe përmendsh a bëhet fakih? Ahmed bin Hanbeli i thotë: Jo. Njeriu: dyqind mijë hadihe? Ahmed bin Hanbeli: Jo. Njeriu: Treqind mijë hadithe? Ahmed bin Hanbeli thotë: Ndoshta, dhe në fund i thotë: Abdurrezak Es-Semani (mësuesi im) ka thënë: Te dijetarët e hadithit gjë më pak që gjendet është fikhu. Edhe pse Abdurrezaku ka qenë hafidhul-hadith (person i cili e dinë zinxhirn e transmetuesve përmendsh dhe tekstin e një numri të madh të haditheve). Ndërsa Fikhu është dhunti, ashtu si largpamësia. Imam Ebu Hanifja një hadith kur e dëgjonte në moment e kuptonte se çfarë kuptimi ka hadithi. Gjithashtu që një gjë e tillë është dhunti.

M. GORMEZ: Atëherë të trajtojmë gjendjen e fukahave (juristëve). Siç e dini edhe ju fukahat ku nxjerrin dispozita nga hadithet për metod janë mbështetur Usuli-Fikhut. Gjithashtu ju e dini shumë mirë që mënyra e atë argumentuarit dhe studimi i shprehjeve sa preciz dhe thellë trajtohen në Usuli-Fikh. Madje edhe nga pjesëzat dhe struktura e përbërë e fjalisë kanë nxjerrë dispozita. Ndërsa ne siç e dimë shumica e haditheve janë të transmetuara sipas kuptimit e jo sipas shprehjes.

A. EBU GUDDE: Në fund këtë që e thatë duhet të trajtojmë më gjatë. E dimë që disa hadithe janë të transmetuara sipas kuptimit. Por, kush thotë se shumica janë të transmetuara kështu. Cili është argumenti?

M.GORMEZ: Thuhet: argumenti më i qartë është koleksionet e haditheve. Ngase ka shumë hadithe që janë transmetuar nga rrugë të ndryshme, kështu që hadith shkronjë për shkronje me një shprehje të përshtatshme shohim shumë pak në ato.

A. EBU GUDDE: Kjo nuk është e vërtetë. Fjalët e Pejgamberit, sal-lall-llahu alejhi ve sel-lem, nuk janë vetëm nga transmetuesit të transmetuara të ndryshëm, ngase Pejgamberi, sal-lall-llahu alejhi ve sel-lem, një të vërtetë në kuvende të ndryshme e ka shprehë me shprehje të ndryshme. Gjithashtu që një grup prej muhaddithëve në këtë çështje kanë qenë  shumë preciz. Imam Muslimi në këtë  çështje është shumë i ndjeshëm. Kështu që në fund të haditheve e ka shpreh supozimin Kale (ka thënë), eu kema kale (ose ashtu siç ka thënë).

Ndërsa për Buharinë nuk mund të them që ka transmetuar shumë hadithe sipas shprehjes. Por, Muslimi ka transmetuar. Gjithashtu që e ka treguar se një transmetues lidhësin (në gjuhën arabe) shkonja vav, e të tjerat që janë fa ose eu u ka përcaktuar vend. Kështu që mbeti se ndryshimi i transmetimeve janë para regjistrimit të hadithit, por pas regjistrimit shprehjet i kemi para vetes të zëna.

M. GORMEZ: Problemin e njëjtë ne jemi duke e përjetuar në burimet e shkruara. Kështu që e shohim një hadith në librat e hadithet i transmetuar në mënyra të ndryshme të shprehjes.

A. EBU GUDDE: Por, një hadith i cili është i tillë dhe transmetohet nga dhjetë transmetues, kështu që të nëntët e transmetojnë me një shprehje, ndërsa njëri ndryshëm, atëherë ne për bazë e marrim hadithin të cilin e transmetojnë nëntë transmetuesit. Por, në qoftë se ai një që ngeli nëse ka mësuar te mësuesi i vet tridhjetë vite, ndërsa të tjerët vetëm një herë janë takuar me mësuesin, atëherë ne transmetimin e atij njërit e marrim në vëmendje. Një gjë e tillë në metodologji studiohet në Rrugët e Përzgjedhjes së hadithit.

Prandaj, nga ky shkak ne nuk e pranojmë se shumica e haditheve janë të transmetuara sipas shprehjes. Ndërsa kjo gjë është mbështetje supozuese. Supozimet ndahen në dy lloje: Supozimet logjike dhe supozimet reale. Kështu që nëse nuk ka argument nuk ka vlerë supozimi logjik, por supozimi real i cili mbështetet vëzhgimit atëherë kjo është realitet.

Në Usuli Fikh dhjetë supozimeve ju jepet vend. Por, kjo gjë është e futur nga filozofët. Kështu që çdo argument me shprehje ose transmetim është i shkaktuar nga dhjetë supozime. Të marrim për shembull hadithet e transmetuara sipas kuptimit, transmetuesi mund të gënjej, kjo është një supozim, gjithashtu mund të ketë ndryshuar shprehjen, edhe kjo një supozim, etj., kështu mund të zgjerohemi ende më shumë në supozime. Por, supozime të tilla janë supozime logjike dhe asnjëra nuk janë të mbështetura në ndonjë bazë. Gjithashtu supozim është edhe ky murrë mund të rrënohet mbi ne.

M. GORMEZ: Një hadith që të kuptohet ose për të nxjerr dispozitë prej hadithit, a është e domosdoshme atëherë që t’i bashkojmë të gjitha rrugët.

A. EBU GUDDE: Gjithësesi. Ali bin Medini thotë: “Një hadithit në qoftë se nuk i bashkohen të gjitha rrugët, domethënia e tij nuk kuptohet.”

Prandaj, mu për këtë shkak unë Sahihun e Muslimit gjithmonë e përzgjodhi më shumë nga Sahihu i Buhariut. Buhariu ndonjëherë në Sahihun e tij një hadith e ndanë në tridhjetë e katër pjesë dhe çdo pjesë të hadithit e thekson në një vend. Atëherë unë hadithin nuk e kuptoj. Por, Imam Muslimi së pari e thekson gjithë hadithin, pastaj një nga një i radhit transmetimet tjera, kështu që një ngjarje kur e thekson shumë lehtë mund të e kuptojmë se nga kush, kur dhe për çka është thënë.

A. EBU GUDDE: A nuk e tregon transmetimi i hadithit me kuptim mospajtimin e as’habëve në transmetimin e hadithit? Për shembull: Aishja Ebu Hurejren e kundërshton, gjithashtu edhe Ibn Omeri që kundërshton dhe kundërshtohet...

A. EBU GUDDE: Të e trajtojmë kundërshtimin e Aishes në fillim. Ebu Hurejra e transmeton se: Tre gjëra janë ogurzi: gruaja, shtëpia dhe kali. Kështu që Aishja me të dëgjuar këtë e ka kundërshtuar Ebu Hurejrën dhe i ka thënë se ai ka gabuar.

Sipas Aishes Pejgamberi s.a.v.s. ka thënë që kjo është thënia e jahudive, por Ebu Hurejra këtë hadith ia ka mbështetur Pejgamberit nga mos dëgjimi i pjesë së hadithit. Një veprim i tillë tregon se ai këtë e ka dëgjuar me mangësi e jo se e ka improvizuar hadithin. 

M. GORMEZ: Im zotëri! Imam Bejhakiu tregon se disa as’habë kanë transmetuar veprimet e Pejgamberit të cilat i kanë shndërruar ato veprime në fjali. Ndërsa fukahat në çështje të tilla dispozitat nuk i nxjerrin nga veprimet e Pejgamberit, por nga fjalët. Kështu që në lidhje me këtë çështje çka do të na tregoni?

A. EBU GUDDE: Kjo është e vërtetë. Disa as’habë kohë pas kohë veprat e Pejgamberit i kanë shndërruar në fjalë. Por, në këtë rast ne shikojmë ixhmain (koncensuzin) e as’habëve. Ju japim rëndësi atyre të cilët kanë jetuar bashkë vazhdimisht. Kështu që një sahabi mund të e kishte kuptuar se një vepër të Pejgamberit që e ka parë të jetë sunnet dhe e transmeton atë. Por, ne se ai sunnet a është sunneti muekked (traditë e prerë pejgamberike) që është vepruar gjithmonë atëherë për vërtetimin e saj shikojmë qëndrimin dhe sjelljen e as’habëve në përgjithësi. Atëherë mund të e vërtetojmë se ky transmetim është nga mendimi vetë sahabiut ose jo.

Ne para vetes kemi dy komentime të Sahihul-Buhari, Ibn Haxherit, Fet’hul-Bari dhe Bedruddin Ajnit, Umdetul-Qari. Që të dy janë dijetarë të mëdhenj. Por, komenti i Ibn Haxher el-Askalanit është një punim më i suksesshëm. Pse? Sepse çdo hadithit i ka dhënë venë për të gjitha transmetimet. Por, Ajni një gjë të tillë nuk e ka bërë. Madje Ibn Haxheri ju jep vend edhe disa transmetimeve të dobëta që hadithi i cili komentohet të jetë i kuptueshëm.

M. GORMEZ: Por, vetëm sipas një pretendimi Ibn Haxheri këtë e ka bërë vetëm e vetëm që të përkrah Buhariun dhe mos mund që të ngrihet pluhur mbi të (mos mund që të kundërshtohet ose të futet dyshime në të).

A. EBU GUDDE: Kjo fjalë është e vërtetë. Me të vërtetë Ibn Haxheri e donë Imam Buhariun shumë. Prandaj mu për këtë shkak disa herë edhe e ka tepruar. Imam Buhariu në sytë e Ibn Haxher el-Askalanit është i pagabuar. Por, Ibn Haxheri edhe përkundër kësaj ai është shumë i sinqertë. Në qoftë se Buhariu për një transmetues ka thënë se ky është i besueshëm, e nga ana tjetër nga dhjetë persona tjetër ky transmetues është kritikuar për ndonjë dobësi ose cilësi e cila e bënë transmetuesin të pabesueshëm atëherë Ibn Haxher el-Askalani i ka dhënë përparësi dhe rëndësi fjalës së Buhariut. Kështu që vlerësimet të cilat i ka bërë për transmetuesin Usejd dhe Ismailin, nipin e Imam Malikut janë të këtij lloji.

M. GORMEZ: Im zotëri te ne në Turqi janë zhvilluar dhe përhapur debate dhe dialogë në lidhje me hadithet për çështjet e femrës. Në krye të këtyre haditheve janë hadithi i cili flet për mangësinë e mendjes së femrës dhe hadithi i cili flet për femrën e cila udhëheq një popull, e ai popull nuk korrë sukses. Kështu që thuan se këto hadithe e ulin integritetin e femrës. Ndërsa Islami ashtu siç mashkullin edhe femrën i ka pranuar krijesa të barabartë në urdhrin e Zotit të obliguar (përgjegjshëm). A mund të na tregoni mendimet e juaja në lidhje me këto hadithe?

A.EBU GUDDE: Kjo temë në lidhje me femrën është stomaku i butë i lindjes, por, kjo rrjedh me qendër nga perëndimi. E tash sipas pretendimit të tyre Islami femrën e degradon. Larg nga kjo, me këto hadithe nuk është për qëllim kjo. Femra ka një natyrë të vete të veçantë. Kështu që kur e shpjegoj unë këtë natyrë të saj atëherë kjo nuk jep kuptimin se ato janë të mangët në mend dhe të çmendur. Gjithashtu nuk është në këtë kuptim edhe dispozita tjetër e dëshmisë së femrës që e ka sjellë Kur’ani. Gjithësesi që ata pse nuk mund që të sulmojnë Kur’anin i sjellin hadithet në temë. Kështu që këtë që e bëjnë janë orientalistët perëndimorë.  Sipas strukturës unë gjithmonë ka ndjerë dyshim nga orientalistët. Libri i përgatitur Indeksi i haditheve (Concordance et Indices de la Tradition Musulmane) i Vensinkut i cili është mendim djall dhe tinëzak. Prandaj në punimin e tij nuk është i sinqertë. Qëllimi kryesor i përgatitjes së këtij punimi është që orientalistët të mund të gjejnë hadithet dhe te muslimantë të ngjallin sa më lehtë dyshime.

Këto hadithe janë sqarues të vërtetës. Assesi, Pejgamberi nuk e ka thënë për të degraduar femrën. Kështu që kur thuhet të pasurit duhet të japin zekat (pjesë të caktuar nga pasuria) të varfërve, atëherë a mund të themi që kjo i degradon të varfërit. Në hadithin që thuhet femra është mangët në fe, kjo është kështu ngase femra në disa adhurime ka obligime më pak. E jo se femra nuk është fetare. Kështu që është e drejtë të themi se natyra e femrës është ndryshe nga e mashkullit, prandaj në këtë lidhje duhet vlerësuar hadithin nuk korë sukses shoqërinë të cilën e udhëheq femra. A mund të thoni ju se femra dhe mashkulli janë të barabartë (të njëjtë) nga aspekti i fuqisë, forcës dhe autoritetit ushtarak? Femra është e butë, e ndjeshme dhe elegante. Gjithashtu femra është nënë. Ndërsa armatë dhe lufta nuk janë punë të femrës. Kështu që të gjitha këto pretendime drejtuar sunnetit dhe hadithit janë për të ngjallur shpifje.

Orientalistët në lidhje me punimet e sunnetit dhe hadithet  janë që shikojnë me lakmi. Si mund që në një periudhë kur metodat shkencore nuk kanë qenë të zhvilluara myslimanët një nga një të i analizojnë jetën e gjithë as’habëve dhe gjithë transmetuesve? Si i analizuan se ky transmetues është i besueshëm dhe ky transmetues jo i besueshëm? Ata gjithashtu thuan arabët kanë qenë injorant nuk kanë pasur kontakte me kulturën greke dhe romake. Por, si mund që të përpilojnë kështu libra sistematike? Ata i kanë habitur se kanë shkruar në fushat e historisë, vjersha, fikut, usulit dhe hadithit. Kështu që kjo zili dhe lakmi ata i nxitë që të ngjallin dyshime.

M. GORMEZ: Im zotëri nëse na lejoni dua të kthehem përsëri në hadithet në lidhje me femrën. Sipas një qëndrimi në hadithin në lidhje me mendjen dhe fenë e femrave ekziston shkëputje të kuptimit, kështu që sipas një shprehje tjetër shkëputje kuptimore. Ngase Pejgamberi ka thënë: Nuk di që ka një krijesë e cila mund të e mposhtë një mashkulli të mençur se ju prej femrave që janë me mendje të mangët dhe fe. Kështu që shprehja nuk është globale. Ndërsa gruaja e cila pyet se pse mendje dhe feja e jonë është e mangët, kjo pyetje nuk shihet se është pyetje me vend.

A. EBU GUDDE:  Jo, ky qëndrim është i gabuar. Ngase shprehja minkunne (prej juve) tregon gjithëpërfshrijre.

M. GORMEZ: Pjesëza min a nuk është tabi’d (që tregon një pjesë), kështu që a nuk mund të e ketë kuptimin disa prej grave?

A. EBU GUDDE:  Jo, jo kjo tregon gjithpërfshirje këtu. Kuptimi është: Nuk ka krijesë më shumë që ia merr mendjen, zemrën dhe që e merr nën ndikim një mashkull se femra. Por, nuk duhet kuptuar se të gjitha femrat janë të tilla, p.sh. Aishja, radiall-llahu anha është shembull më  e mirë. Gjatë shpjegimit të këtyre haditheve është kusht që të vërtetohet për çfarë shkaku dhe në lidhje për çka është thënë.

Një poet Arab thotë:

Sheriati është udhëzuesi më i madh i ynë në errësirat e thelle të dyshimit.

(Burimi i dytë) është mendja në të pasuarit të saj, mos të ishte edhe ajo çfarë dallimi do të kishim ne me kafshët.

Hem sheriatin dhe hem mendjen ndjek. E thuaj atij i cili ju nënçmon hesht o i bukur!

Përktheu nga turqishtja:

M. Sulejmani