Zeri Islam

Prof. dr. Ismail Bardhi që prej tre dekadash merret me hulumtime rreth çështjes së besimeve. Që nga viti 1987, kur është diplomuar në Fakultetin e Shkencave Islame në Sarajeve, profesor Bardhi ka arritur të bëhet njëri ndër emrat më të spikatur të teologjisë islame në rajon, por pse jo edhe në botë, duke sjellë një frymë të re të ligjërimit dhe transmetimit të dijes mbi fenë, në përgjithësi, dhe mendimin islam, në veçanti. Gjatë këtij rrugëtimi intelektual, prof. Bardhi ka vazhduar studimet pasuniversitare dhe të doktoraturës në Universitetin e Ankarasë, ndërsa në vitin 2004 ka marrë titullin profesor. 

Në karrierën e tij profesionale, prof. Bardhi ka ligjëruar fillimisht në Medresenë "Isa Beu" në Shkup, ndërsa më pas ka ligjëruar edhe në Fakultetin e Shkencave Islame në po të njëjtën kryeqendër. Ndërkaq në periudhën 2000-2006 ka qenë dekan i këtij fakulteti. Për shkak të mospajtimit me autoritetet e Bashkësisë Fetare Islame të Maqedonisë, është larguar nga ky fakultet. Si ligjërues dhe hulumtues shkencor ka punuar në disa qendra të rëndësishme shkencore, si në Islamabad, Stamboll, në SHBA (University of Southern California Center for Religion and Civic Culture), ndërsa aktualisht është pa ndonjë angazhim profesional.

Është themelues i Shtëpisë Botuese "Logos-A" në vitin 1992, ndërsa një vit më vonë, për dy vite radhazi, ka qenë edhe këshilltar politik i ambasadorit të Bosnjë e Hercegovinës në Tiranë. 

Veprimtaria e tij shquhet me pjesëmarrje në shumë konferenca ndërkombëtare rreth dialogut mes feve, ndërsa në një numër të madh të tyre emri i tij figuron edhe si organizator. 

Është autor i disa veprave, por edhe i shumë shkrimeve shkencore e publicistike, që shquhen për thellësinë e të menduarit dhe vështrim përtej kornizave triviale të të gjykimit intelektual. 

SHENJA: Si e vlerësoni faktin që shqiptarët janë pjesëtarë të tre religjioneve: është ky një fatalitet apo një pasuri?

I. BARDHI: Nuk është as fatalitet, e as pasuri. Feja është një natyrshmëri me përgjegjësi të madhe, sepse kërkon që shpirti e mendja, pra, si rrjedhojë, njeriu në tërësi, t’i përkushtohet dhe nënshtrohet fenomenit qiellor. Rrjedhimisht njeriu nuk mund të jetojë pa qiellin dhe ka nevojë për hidajetin (përudhjen) e Perëndisë. Për rrjedhojë, tri religjionet kanë një pikënisje, një rrënjë dhe kanë burim të përbashkët. Tërë përbërja e feve qiellore e shpreh këtë realitet. Allahu xh. sh. në Kur’an thotë: ” ...nuk pati asnjë nga popujt që nuk pati të dërguar”. (Fatir: 24) .

Në lidhje me raportin e religjionit me shoqërinë në kulturën tonë shqiptare vërejmë disa mënyra të shkrimit dhe debateve që vështirë mund të hasen diku tjetër, siç janë pyetjet e shpeshta të llojit: kush vjen në rend të parë: feja apo kombi?; feja është pranuar me (pa)dhunë; burimi i fesë është oksidental apo oriental? Është këtu edhe çështja e konvertimit, e tradhtisë fetare (e tradhtoi paganizmin, krishterimin, islamin, materializmin), e laramanisë, moderne dhe jo moderne, e deri te parulla e famshme "Zoti dhe feja janë të ndaluara" (prodhim shqiptar) e të ngjashme. Te gjitha këto shprehje nuk janë të natyrshme dhe të pranueshme për një mendje të shëndoshë njerëzore, por as për filozofinë, psikologjinë e antropologjinë, madje mund të konsiderohen si absurde. Shprehjet e këtilla janë shumë të dhimbshme dhe nënçmuese për njeriun shqiptar. Unë nuk mendoj se shqiptaret e kanë të rrënjosur këtë lloj mendësie dyftyrëshe. Nëse ne jemi  popull me histori dhe traditë të lashtë, atëherë s’kemi të drejtë të mendojmë kështu, por si duket jemi një popull i vogël dhe prandaj duhet të mburremi me atë që u takojmë religjioneve qiellore. Të jesh ithtar i librit të Zotit është diçka shumë e madhe. Si rrjedhojë, është fat i mirë dhe i lumtur që ne për çdo ditë takojmë dy fetë më të mëdha në botë, krishterimin dhe islamin. Kjo na bën pjesëtarë të një globi fetar botëror. Është koha e fundit që besimtarët shqiptarë të vetëdijesohen; ata assesi nuk guxojnë të heshtin dhe të lejojnë “fuqi të tmerrshme” të të ashtuquajturve “intelektualë” të bëjnë keqinterpretime dhe përshkrime që e ofendojnë indin kombëtar shqiptar. 

Përveç kësaj, nuk duhet harruar fakti se hapësira fetare, gjegjësisht klerike, te ne ka përjetuar një censurim dhe kufizim dëmtues të paparë, duke ngulmuar që të jemi në fe, por mos ta njohim atë, e lëre më të flasim për rëndësinë dhe rolin e tri ose dy religjioneve/feve qiellore në jetën e njeriut dhe shoqërisë. 

SHENJA: Duke u takuar tri religjioneve, shqiptarët kanë manifestuar një traditë të fuqishme tolerance. Ka qenë kjo vërtet e këtillë apo është sforcuar si virtyt i joni gjatë historisë, si një mburrje? Apo kemi qenë të detyruar të jemi tolerantë?

I. BARDHI: Enigma e dramës shqiptare është një libër i gjallë, i veçantë dhe i dhimbshëm; gjatë historisë, si edhe sot, shqiptarëve detyrimisht u ka rënë në hise që të marrin pjesë në zënkat, mosmarrëveshjet, skizmat ose në luftërat për interesa mes fuqive të ndryshme. I njëjtë ishte rasti edhe në periudhën e ideologjisë komuniste. Kështu është rasti edhe sot – duhet të dominojë, sipas disave lindja, e sipas disave perëndimi etj. 

Pra, këto fe bënë që shqiptarët të kenë botëkuptime të ndryshme, po bile edhe të kundërta, por jo edhe armiqësore, në aspektin fetar, sepse ishin te detyruar nga vetë fetë për një mirëkuptim fetar. Edhe pse nga shumë rryma të ndryshme, me qëllime të caktuara propagandistike, shqiptarët janë quajtur grekë, turq, latinë, ata përsëri kanë arritur që të mbrojnë unitetin e tyre kombëtar që deri më tash të mos bëhen pre e luftërave fetare, për të cilën mendoj se rol të madh luan botëkuptimi fetar islam. Kjo është nga ajo se shumica e shqiptarëve janë muslimanë dhe detyrimisht mund të përfundojmë se, në të shumtën e rasteve, shumica është ajo që mund të destabilizojë ose të mbajë të qetë një vend dhe një popull. Si shembull më të mirë e  kemi rastin e luftës serbo-kroate-boshnjake, mes vete flisnin pa përkthyes (pa u futur në ADN-ne e tyre), flisnin të njëjtën gjuhë, por ndodhi ajo çka ndodhi – u tmerrua e tërë bota me luftën dhe gjenocidin ndaj muslimanëve. Të krishterët këtu e humbën  kontaktin me Zotin dhe lejuan qe të jenë në shërbim te demonit, kisha katolik heshti, ndërsa ajo ortodokse i bekonte paramilitarët, duke shkelur mbi parimin bazë fetar të dashurisë dhe bashkëjetesës, sjelljes pozitive ndaj të afërmit - ajo bënte thirrje për luftë.

Te shqiptarët apriori mund të themi se kjo nuk ndodhi dhe duhet të mburremi, pa marrë parasysh thënien e trishtueshme të priftit shqiptar në Detroit dhe disa shkrime që thirren në atë se konvertimi në islam është bërë me dhunë. Megjithatë besoj se do dominojë tradita e mirëkuptimit fetar mes shqiptarëve. Unë, si mysliman, jam i bindur se, edhe pse jemi shumice, asnjëherë nuk do të jemi element destruktivë, sepse e vërteta dhe drejtësia janë karakteristika bazë të Islamit. 

SHENJA: A vazhdon kjo traditë tolerance ndërfetare edhe sot ndër shqiptarët?

I. BARDHI: Para se të flasim për mirëkuptimin ndërfetar, është mirë ta analizojmë gjendjen dhe pozitën e teologjisë tek shqiptarët. Teologjia është koncepti që duhet ta ushqejë mirëkuptimin fetar tek shqiptarët me ushqim të mirë. Unë mendoj se mirëkuptimi fetar është shumë tepër i uritur dhe i ngarkuar me fjalë “të mira” – ai është i copëzuar dhe tepër i varfër.  Teologjia është një tërësi në vetvete. Kur them tërësi në vetvete, mendoj së bashku edhe me atë hebraike e të krishterë. Kjo ndarje është krizë, e cila për fat të keq vazhdon të jetë edhe si ndarje edhe si krizë. Këtu duhet një lëvizje e madhe, që kjo “ndarje” të mos jetë më ndarje, por të jetë bashkëpunim me qëllim që besimtarët të ndjehen më të sigurt në besimet e tyre, në mësimet e tyre fetare, pasi moskoordinimi mes besimtarëve dhe feve gjeneron krizë të madhe globale në përmasën morale. 

Natyrisht se kjo vlen edhe për teologjinë myslimane – edhe tek ajo vërehet kriza e madhe teologjike dhe shpirtërore. Them teologjike, për arsye se është futur në të kaluarën e saj, në një gjumë të thellë, që shpeshherë interpretimin e fesë dhe të dijes për fenë e bën duke u bazuar mbi “qëllimet e mira” dhe të kaluarën, e cila nuk përputhet me vetë thirrjen teologjike. Si rrjedhojë, ka bërë që mos të zhvillohet një teologji sistematike, teologji kontekstuale, nëse mund të them, një teologji “shkencore”. Këtë anë të errët të teologjisë e shohim ose e vërejmë në komunikimin me vende të tjera, në komunikimin me shkencën, në komunikimin me institucionet e ndryshme. Nëpërmjet përmasave të tilla të ngrira krijohet një hapësirë shumë e vështirë dhe jo e lakmueshme për brezat e sotëm, që mëtojnë të merren me teologjinë dhe mirëkuptimin fetar. Mirëkuptimi fetar pa teologji esenciale është varfëri shpirtërore e kulturore. 

SHENJA: Ta analizojmë pak këtë tolerancë: a buron ajo nga fakti se shqiptarët “nuk çajnë kokë” për religjionin dhe prandaj nuk e kanë problem diversitetin religjioz apo janë shumë religjiozë dhe parimet religjioze i kanë mësuar të jenë tolerantë ndaj tjetrit?

I. BARDHI: Unë këtu nuk flas në emër të shqiptarëve, por flas vetëm si shqiptar që me ose pa dëshirë jam pjesë e kësaj situate. Faktikisht po vazhdoj me përgjigjen e pyetjes së tretë, sepse, siç duket, hyra para kohe në këtë pyetje interesante, jo për nga arsyeja e vështirësisë, por nga arsyeja e një realiteti të hidhur dhe problematik. 

Që të mund të flasim për mirëkuptimin fetar dhe diversitetin religjioz, kemi nevojë për një teologji dhe hermeneutikë të pasur me dituri dhe urtësi fetare. Por, për fat të keq, pozita e studimit të teologjisë në hapësirat muslimane shqiptare është në mjerim dhe izolim nga institucionet shkencore e kulturore. Unë nuk kam njohuri që ekziston katedër për studimet teologjike brenda universiteteve shqiptare. Megjithatë, kultura shqiptare nuk guxon ta përdorë diskriminimin edhe në hapësirën e studimit të teologjisë, së pari duke e izoluar atë nga tërësia e saj, sidomos me pretendim të dikujt se teologjia islame nuk është në të njëjtën pozitë me shkencat e tjera shoqërore. Për trurin e lirë, për zemrën e pastër, fenomeni i teologjisë, pa marrë parasysh divergjencat, është fenomen që buron nga një burim. Ndërkaq nga ne varet se a do të fillojmë aty ku buron ose ku fillon problemi i teologjisë.

Faktikisht edhe njëra edhe tjetra janë realitet dhe këtë realitet nuk mund ta ndajmë nga jeta e përditshme shqiptare. Derisa përditshmëria na drejtohet me këto fjalë, çdo lëvizje ose ndryshim në hapësirën shqiptare është i pamundur të ndodhë pa një incident. Nxirreni para syve kalimin nga socializmi enverian në demokracinë shqiptare dhe shihni a pati vallë tolerancë? Po viti ’97-të, kur u zbraz dhe u dogj Shqipëria nga vetë shqiptarët, a mos vallë kishte tolerancë? Pastaj janë zgjedhjet dhe kutitë e votave; a kishte vallë në ato tolerancë? Fotografitë e ulëta të seancave në parlament a tolerance vallë ishin? A ka pasur në trojet shqiptare zgjedhje pa vrasje dhe pa vjedhje të votave?!? E mos te flas për trajtat ndryshme të kriminalitetit që janë duke ndodhur dhe publikuar në shtypin botëror për dhe në lidhje me  shqiptarët. Aty ku ekzistojnë konfliktet e mëdha, kriminaliteti, korrupsioni, gënjeshtra, mashtrimi, vrasjet e shkatërrimet, si është e mundur të themi se ka mirëkuptim  fetar. Më pëlqeu thënia e juaj, se shqiptaret nuk janë duke çarë kokë për fenë. Kjo edhe nëpër institucionet fetare është duke u dëshmuar, e mos të flas më për hapësirën politike. Asnjë lëvizje serioze nuk është duke u bërë në hapësirën shqiptare për ta kuptuar dimensionin, rolin dhe pasojat e diversitetit religjioz. Në botën moderne kemi shoqata e institucione që merren me seriozitet  me këtë çështje, ndërsa tek ne tërë kjo kalon duke thënë se ‘nuk ka problem, ne jemi tolerantë’ dhe vetëm kaq. Nëse është vetëm kjo e mjaftueshme, atëherë ne jemi ‘të parët’ në botë. 

SHENJA: Cili mendoni se është roli i komunitetit mysliman shqiptar në formësimin e identitetit shqiptar dhe, në përgjithësi, në historinë tonë kombëtare?

I. BARDHI: Rezultatet tregojnë se komunitetet tona fetare nuk janë të vetëdijshme për rolin e tyre në këtë kohë të krizës individuale e globale. Faktikisht ata janë mbyllura në "botën" e tyre të provincializmit, banalizmit dhe varfërisë shpirtërore e kulturore dhe as që lejojnë lëvizje të reja përparimtare për përparim dhe nuk japin kurrfarë mundësie për zhvillim të teologjisë së gjallë dhe të organizimit bashkëkohor institucional fetar e kulturor. A vëreni kritikë teologjie të mirëfilltë te ne, ndërsa ajo është më se e nevojshme; sot janë duke u  botuar shkrime e vepra që vetëm e lodhin mendje dhe krijojnë shqetësime shpirtërore dhe  fizike. Kjo nuk duhet kuptuar se nuk ka shkrime dhe vepra te mira, por patjetër duhet të ketë kritikë teologjike e kulturore.... Ato, pothuajse, janë shndërruar në firma private. Pastaj, si keni/kemi mundësi të presim prezantim teologjik real te fesë dhe përfaqësim kulturor progresiv të identitetit kombëtar prej tyre. Ato janë institucionet më të varfra dhe më të dobëta në Ballkan nëse i krahasojmë me institucionet-komunitet fetare tjera joislame.

SHENJA: Çka mendoni ju për rrymat e reja islame te shqiptarët përkundër islamit tradicional, a mund ta lëkundin këto rryma tolerancën ndërfetare shqiptare dhe t’u hapin rrugë ekstremizmave? 

I. BARDHI: Po, është për t’u shqetësuar, por shkaqet duhet kërkuar jashtë islamit. Më parë përmenda kohërat e vështira të censurimit dhe të ndalimit të feve në përgjithësi e të islamit, në veçanti. Ishin kohëra të kobshme, të boshllëkut shpirtëror, të mendjes pa shpirt, të shpirtit pa trup e mendje, që për fat të keq te shqiptarët vazhduan një kohë të gjatë. Kujtojeni kohën e kalimit nga komunizmi në “demokraci shqiptare”, kur Shqipëria u vërshua nga shoqatat e ndryshme të zeza, të bardha, të verdha, të kuqe e  të gjitha ngjyrat e botës, me bindje të ndryshme fetare e jofetare, që bënë "harikiri fetar" e kulturor dhe gjithë kjo u bë në emër të Zotit dhe të zotave, e më së paku për hir të aktiviteteve humanitare. Ishte koha  e idiomave katastrofale si për fenë ashtu edhe për kulturën: “Të jap një litër vaj, ndërroje fenë”; “Të jap një kg sheqer, lëshoje mjekrën”, e kështu me radhë.  Si është e mundur të mos shqetësohemi për gjëra të tilla? Ajo kohë ishte kur komuniteti musliman kishte vetëm një Sabri Koçi, i cili ishte vetëm lider shpirtëror e fetar dhe fare nuk e njihte realitetin e “demokracisë”, të sistemit shekullar dhe brengat e njeriut modern.

Ja rezultatet – para se të jetë besimtar ose fetar behet fraksionar i një rryme të re, i bindjeve dhe fraksioneve të paqarta për të. Kësaj pune i thuhet të botosh libër para se të dish shkrim e lexim!? Pastaj, nuk duhet harruar se këtyre rrymave të reja u mungonte hapësira e të menduarit, kjo për arsye të mungesës së urtësisë Hyjnore e Profetike dhe të diturisë. Kjo zbrazëti i zuri bashkësitë fetare të papërgatitura. Pastaj ato nuk ishin dhe akoma nuk janë në gjendje t'ju ofrojnë besimtarëve fe të gjallë, fe të mbështetur në Libra të Shenjta, me metafizikë të gjerë e teologji të pasur dhe kulture të lartë.

Pastaj, ‘islami tradicional’ nuk do të thotë se është një islam që i përgjigjet kohës, vendit dhe mendjes. Kujtoni ligjëratat dhe interpretimet e "islamit tradicional" se, për shembull, femra duhet shkolluar ose jo, haramet/ndalimet e shumta fetare e kulturore, ndarja e shkencës nga feja dhe anasjelltas etj., pastaj vakumet kulturore fetare, që çdoherë sollën pas vetes inkulturimin e përcaktuar joinstitucional, por servil ndaj qëllimeve të panjohura. Tradita e mirë e lehtë dhe me plot fe e kulture është një ndihmëse dhe lehtësim për ta pranuar dhe jetuar fenë. Për fate të keq, te ne këtë atmosfere nuk jam duke e përjetuar.

Kështu vetë shteti shqiptar e legalizon dhe regjistron bektashizmin si fe, ndonëse nuk është fe (feja e katër). Atëherë çka të thuash për fraksionet ‘e buta, të ashpra, radikaliste e terroriste” etj. Nuk duhet habitur me këtë. Nëse nesër vjen deri te regjistrim i sekteve, te shqiptarët lexojeni feve, ato mashallah nuk janë të pakta.

SHENJA: Cili është bashkëpunimi juaj me klerin shqiptar katolik dhe ortodoks? 

I. BARDHI: Derisa isha në fakultetin teologjik islam nuk kam pasur kontakte zyrtare, por si student kam qenë shumë i interesuar dhe jam munduar që t’i  përcjell shkrimet dhe botimet e tyre. Kam qenë lexues i revistës “Drita”, që  botohej në Ferizaj të Kosovës. Më tepër kam bashkëpunuar dhe bashkëpunoj me fakultetin teologjik ortodoks të Shkupit dhe me institucione jashtë vendit. Por, më fatale është se  ne teologët muslimanë me teologet katolikë e ortodoksë nuk jemi duke bashkëpunuar në fushën e teologjisë dhe dialogut ndërfetar. Kjo është një dëshmi e mungesës së besimit në Zotin xh.sh., të teologjisë pa teologji dhe traditës se varfër. Kjo fotografi ekzistuese nuk është shenje e mire dhe mund të jetë e rrezikshme për ardhmërinë e besimtareve shqiptarë. Nuk janë te mjaftueshme vetëm pritjet dhe darkat   zyrtare, as edhe bashkëpunimet personale. E shihni se si është gjendja me Kishën Ortodokse Serbe, po ashtu edhe në Shqipëri dhe Maqedoni. Kisha Ortodokse as që i nënshtrohet imperativit të fesë që të ulet e të bisedojë me muslimanët në Kosove, ashtu siç duhet, siç kërkojnë librat e shenjtë. Ne e kemi Kishën Ortodokse në Shqipëri që haptazi fenë e shfrytëzon për greqizimin e shqiptarëve, ndaj nuk kuptohet se a është institucion fetar apo kombëtar. E njëjta gjë vlen edhe për Maqedoninë. Siç e shihni, me të vërtetë vërehet kriza e teologjisë dhe bashkëpunimit institucional, pra edhe i pjesës muslimane. 

SHENJA: Sipas jush, cila është e ardhmja e religjionit, në përgjithësi, dhe e religjioneve te shqiptarët, në veçanti: do të marrin më shumë rol në jetën shoqërore, do të kenë më shumë ndikim në vyrtytizimin e kombit apo....   

I. BARDHI: Këtu mund të parashtrohet pyetja se a nuk e jetoi Perëndimi periudhën e “vdekjes së zotave” në kohën e shekullarizimit, ndërsa Lindja deri para do kohe periudhën e “lindjes së zotave të përbotshëm”. Tani situata krejtësisht ka ndryshuar dhe me “ardhjen e të shenjtës” Perëndimi fillon ta jetojë kohën e “lindjes së zotave të rinj”, ndërsa Lindja, me hyrjen në shoqërinë e hershme qytetare, kalon nëpër shekullarizimin moti të parë dhe nëpër “muzgun e zotave”, por pas një tollovie të përgjithshme. Pikërisht tani jemi duke u ngatërruar në të, ku janë përzier të gjithë zotat e përbotshëm, konsumues dhe politikë, kështu që për një çast na duket sikur drejtpeshimin shoqëror e ka përfshirë një çrregullim i rëndë dhe i pakthyeshëm.

E njëjta mund të përsëritet për të ardhmen e religjionit. Sociologët, në përgjithësi, e ata të religjionit në veçanti, por edhe fenomenologët, natyrisht, që nuk janë profetë dhe parashikimet e tyre gati gjithmonë nuk janë përputhur me realitetin. Kjo, megjithatë, nuk do të thotë se për të ardhmen e religjionit nuk mund të thuhet asgjë koherente. Me gjasë, religjioni në këtë shekull do të jetë më i pranishëm se tani, por në forma më pak të përcaktuara, më i lirë në shprehje, më i nënshtruar ndaj njimtimeve personale, i përzier me kompensime të përbotshme, shpesh okultiste dhe mistike, me primesa të detyrueshme të ankthit të sëmurë dhe dëshirës që aty për aty të kapet e shenjta. Me një fjalë,nuk është në pyetje e ardhmja e religjionit, por është në pyetje e ardhmja e njeriut, krejtësisht jostabil, ashtu siç janë bërë në shoqërinë bashkëkohore morali, zakonet, shprehitë, kuptimet dhe sjelljet. Allahu na ndihmoftë!