Njeriu është joshur historikisht nga përpjekja e materializimit të hyjnive, miteve dhe heronjve, për të arritur më pas, jo gjithmonë, në njohjen e statusit të kultit të tyre. Është meritë e krishterimit që kulti antiko-pagan i heronjve transformohet gradualisht, sidomos gjatë dhe pas periudhës karolinge, në kultin e martirëve dhe shenjtorëve, i cili në një farë mënyre lidhet me përpjekjen e sipërcituar. Edhe kulti modern i individit, i aplikuar me sukses nga totalitarizmat e ngjyrave të ndryshme, që ne shqiptarëve na ka shoqëruar tragjikisht gjatë agonisë së regjimit enverist, ka origjinë antike me rrënjë pikërisht në tentativën e simbiozës njeri/hyjni. Shprehja më domethënëse e kultit të individit fillon me faraonët e Egjiptit antik ku Ramesi II (apo Ramsesi) arrin nivelet kulmore në komunikimin e tij: i madhëruari ka përmasa mbinormale, karakteristika psikofizike perfekte, që së bashku ekzaltojnë gjestet, pushtetin dhe memorien e personazhit.
Gradualisht gjatë shek. XIX shtete si Franca, SHBA, bërthama prusiane e Gjermanisë, Italia sabaude dhe më pas e bashkuar, huazuan nga krishterimi dhe antikiteti disa forma të kultit për të sakralizuar politikën e veçanërisht nacionalizmin. Këtë rrugë ndoqi edhe shteti modern shqiptar nga periudha e Ahmet Zogut dhe në vijim, përfshi këtu festimet e 100-vjetorit të Pavarësisë. Shteti, Kombi, Atdheu, Partia, Lideri, Heroi kombëtar, Dëshmorët, janë disa nga bartësit modern të sakralitetit tradicional. Padyshim që historiografia është tërësisht e angazhuar në mekanizmin e sakralitetit të politikës, nganjëherë duke u përpjekur në dhënien e përgjigjeve përfundimtare, qoftë edhe mbi përmasat fizike dhe etiko-morale të figurës së heroit kombëtar, jo rrallëherë pa devijuar në përshkrime romantike, kronikane e deri groteske.
Perceptimi relativ
Në traditën historiografike shqiptare figura e Skënderbeut paraqitet në sinonimi me personazhe të veçanta të historisë botërore. Fan Noli e barazon me Jul Çezarin, Shipion Afrikanin, Hanibalin, Napoleonin, Gustav Adolfin e Suedisë dhe deri me Anteun e mitologjisë greke. «I shenjtë si Shën Luigji» – thotë Noli – «diplomat si Talerandi dhe trim si Aleksandri i Madh». Gjatë dhe pas Luftës së Dytë Botërore krahasime të tilla morën formë shkencore si në Shqipëri ashtu edhe në Kosovë, duke arritur deri në konsolidimin e lidhjes së Pirros së Epirit e të Aleksandrit të Madh me Skënderbeun.
Në një studim të fundit Aurel Plasari e krahason veprën e heroit tonë përballë «faraonit të Kostandinopojës» me shpëtimin e popullit të Izraelit nga Mojsiu. Ismail Kadareja, nën komoditetin e fantazisë letrare, të cilës faktikisht i ka dhënë statusin e besueshmërisë historike, dhe madje Aleks Buda, të paktën në romanin Kështjella, ia konfirmon në recension, në librin Mosmarrëveshja: mbi raportet e Shqipërisë me vetveten guxon më tej dhe e barazon prijësin shqiptar me Krishtin, ngaqë, sipas shkrimtarit, të dy kanë njohur «çlëndëzimin» pas vdekjes.
Për më pak se një shekull jemi zhvendosur nga lista heroike me tendenca laike e Nolit te lista biblike e dy dekadave të fundit. Mbase tabela krahasuese është më e plotësuar, por ndërkohë nuk kemi ndryshuar asgjë për sa i takon vartësisë nga mekanizmi i vetëprezantimit nëpërmjet njësive matëse të Tjetrit: duhet medoemos që heroi ynë të ngjasojë me Napoleonin ose me Mojsiun, sepse në të kundërt rrezikon të këtë përmasa mediokre. Askush nuk duhet të çuditet pastaj nëse teoria elitare e relativizmit të perceptimit të heronjve shqiptar bazohet në pasqyra perëndimore. Njësia matëse, përveç Krishtit, shumë mirë mund të ishte edhe Buda, mirëpo kjo duket e pamundur, jo aq për mungesën e analogjive sa për një mekanizëm që mund ta vërejmë në tentativa të tjera të inxhinierisë historike ose në rezervuarin kulturor ku mbështetet forca interpretuese e historibërësit.
Teksa Alfred Bryant, në fillimet e shekullit të kaluar, sajonte historinë e tij të zuluve, jetësonte në mënyrë të pavetëdijshme atë që më vonë, në vitet ’30, Maurice Halbawchs do ta quante «kushtëzimi shoqëror i memories», sipas së cilit, në thelb, «nuk ekziston asnjë memorie jashtë kornizave brenda të cilave njerëzit lëvizin, gjejnë dhe ngurtësojnë kujtimet e tyre». Personazhet, ngjarjet dhe idealet e zuluve të përshkruara nga Bryant i përkasin fantazisë së një evropiani që është brumosur nga kontesti dhe subjektivizmi i tij, një arsye për të cilën, sipas Patrick Geary, historia e zuluve të Bryant kalon nëpër linjat e historisë evropiane, vlerësohet dhe ndërtohet përmes tyre. Ky është rezervuari kulturor.
Subjektivizmi, funksionalizmi dhe fantazia nuk i kanë munguar (as) prezantimit historik të Skënderbeut, ndërsa konteksti evropian i është shtuar nga vëzhguesit e elitave shqiptare. Ndryshe nga Bryant, që ishte natyral në atë kontekst i cili e ndikoi në historibërje, pjesa kryesore e elitave shqiptare sforcohet t’i shkojë nga pas kontekstit perëndimor në mënyrë sintetike e, për rrjedhojë, Krishti merret si pasqyrë reflektimi, kurse Buda i takon një bote të padukshme.
Heroi ideal
Pasi është përcaktuar pasqyra e referimit, kalohet në fazën e brumosjes konceptuale të objektit, konkretisht kultit të heroit, që ndahet në sferën etiko-morale dhe në atë psiko-fizike. Produkti final do të jetë përherë ideal në formë dhe përmbajtje. Vlerësimet, gjykimet, epitetet kalojnë nga shkalla krahasore në shkallën sipërore. Kjo është e kuptueshme për letërsinë dhe artin në përgjithësi, por jo për shkencën, nëse pretendon të quhet e tillë.
Siç është thënë, periudha pas Luftës së Dytë Botërore karakterizohet nga ndërtimi i idhullit të heroit tonë në mënyrë “empirike”. Nuk është për t’u habitur në qoftë se mungon një analizë kritike, qoftë një e vetme, ndaj veprimtarisë së Skënderbeut, madje çdo tentativë ndëshkohet publikisht pasi më shumë se njeri Skënderbeu ka tërhequr qasjen historiografike ekskluzivisht si hero mbi të cilin është ndërtuar kulti.
Kritika shpie në apostazi, pa çka se nuk kuptohet mirë në emër të “kujt”. Në emër të fesë së nacionalizmit? Ky me sa duket është justifikimi, por mbrojtësit e sotëm të kultit, që pjesërisht janë krijuesit e tij, nuk mund të konsiderohen ndjekës edhe aq të devotshëm të fesë së nacionalizmit, sepse një pjesë i përket qasjes enveriste të kësaj doktrine dhe një pjesë tjetër kërkon ta modelojë me ngjyra fetare tradicionale, duke u shmangur jo pak nga projekti gjithëpërfshirës dhe fetaro-laik rilindës.
Heroi kombëtar është ideal në të gjitha shfaqjet, duke filluar nga “arti” i luftës, që përbën dimensionin më përfaqësues të personazhit në fjalë, për të vazhduar me monologët, të cilët, duhet të mos e harrojmë, vijnë të pandryshuar nga Barleti dhe Frëngu, ose me gjeste konkrete siç është, për shembull, sjellja në beteja ku “agresiviteti e dhuna jonë” nuk janë «barbarizmat» tipike «të armikut lindor», porse «mesazhe diplomatike», të holla e të qarta, ose të paktën kjo është një mënyrë leximi dominuese. Plasari e shndërroi heroin tonë në mishërimin e princit ideal, i dalë nga laboratori makiavelian: në qoftë se me Nolin krahasimet kanë shije pasionale ose janë thjesht dekor nacional-romantik, dekadat vijuese kanë prodhuar bindjen shkencore se njeriu Skënderbe ishte perfekt. Sipas Plasarit, ai princ nuk u shfaq në Italinë e asaj kohe sepse atje mbizotëronte klima e «imoralitetit politik». Sa “keq” që autori i princit ideal ishte i pari filozof i cili ndau politikën nga morali dhe në përshkrimin e realitetit politik italian përdori konceptin «amoralitet» në vend të «imoralitet». Për Niccolò Machiavelli-n princi ideal nuk udhëhiqej nga morali, ndërsa për historianin e shek. XXI, që, për më tepër, komenton atë periudhë, ndodh e tërësisht e kundërta. Duket se mes përshkrimit të historisë së asaj periudhe dhe vetë dëshirës së interpretuesit/historianit modern dominon e dyta. Një qasje e tillë detyrimisht ndikon në vijueshmërinë e traditës shkencore shqiptare ku mungon skizma themelore, ajo e ndarjes së heroit nga njeriu. Machiavelli është thjesht dekor – i cili rrezikon të kthehet në bumerang si rezultat keqinterpretimit – që shërben për të nënvizuar madhështinë e pakrahasueshme të idhullit ideal. Këtë (keq)interpretim, natyrisht dashamirës, sepse është në funksion të kultit, lexuesi e konsumon për histori. Nuk është aspak e qartë se çfarë i ngeli shkencore përkufizimit të historiografisë dhe se a kishte heroi një pjesë njerëzore, e për rrjedhojë, të prekshme nga gabimi.
Përmbysja e idhujve
Mos u habisni nëse kritika degjeneron në format dëshpëruese të citimit vijues, të motivuara në thelb nga devijimi i studimeve shqiptare prej shinave komode për çdo ideologji: «që nji sharlatan i tillë [Schmitt] të shkruejë prej nadjes deri në darkë historina të tutkallta e bihude për do mendje kakareçe, nuk na ban aspak përshtypje, por kur nji individ kësisoji hypë në nji katedër studimesh shqiptare dhe e rren mendja se po na difton kush kemi qenë e kush jemi, pa njohtë jo vetëm gjuhën, të kaluemen tonë dhe çka asht shkrue për të prej do dijetarëve të vlertë, të huej e shqiptarë, por pa njohtë as abc-në e metodologjisë së shkencës historike, kjo gja tregon dekadencën e frikshme të albanologjisë së sotme». Zakonisht kësisoj është metodologjia kritike në Shqipëri, me delikatesë dhe kompetenca druvari: një denigrim i gjithanshëm i tjetrit dhe i punës së tij studimore.
Shtojmë këtu tendencën e komplotizmit që prodhon akuza të parafabrikuara. Po limitohem me opinionin e Ylli Polovinës, shprehur në Gjysma e harruar e Skenderbeut, ku mësojmë se Ismail Kadare, i shndërruar në Kasandër, «në vitet 2004-2005 shihte brenda vendit të tij një kanosje antievropiane» dhe se «revizionimi i shëmtuar i Skënderbeut ishte një nga shfaqjet e saj». Në fund autori alarmon me pyetjen e frikshme «mos po tentohet një shkëputje e butë nga Perëndimi?». Shkëputje konsiderohet çdo studim historik që konflikton me interpretimin e Vulgatës historike dhe me interpretuesit zyrtarë – në shumicën absolute johistorianë – sepse “revizionimi” është «komploti i devijimit drejt Lindjes», shkruan Polovina. Pra, në thelb, të thuash se heroi kombëtar gaboi në një X lëvizje interpretohet si sharlatanizëm, devijim drejt Lindjes e madje, nëse i referohemi pohimeve të historianit Kristo Frashëri, veprim ndaj të cilit duhet të ndërhyjë edhe shteti. Kështu i mbyllet rruga studimit në favor të adhurimit dhe përshkrimet, përfshi anatemat, zhvillohen si forma të shprehjes së sakralitetit të së kaluarës, ndërsa interpretuesit e tyre janë kasta e vetëshpallur e klerit intelektual që vijon traditën enveriste, justifikon vetveten dhe e ngurtëson historinë.
Shfletuesi i Kur'anit
Lajme