Hyrje
Çështja e demokracisë, zhvillimit ekonomik dhe mekasid el-sheriahs duhet shqyrtuar nga perspektiva e disa shkencave shoqërore. Le të fillojmë nga aspekti i shkencave politike. Për ta bërë këtë, para se gjithash, na duhet një përkufizim i saktë i demokracisë. Dy studiuesit Ray dhe Ahlmark propozojnë se një shtet mund të konsiderohet demokratik nëse:
- Liderët e ekzekutivit dhe legjislativit janë të zgjedhur sipas konkurrencës dhe zgjedhjeve të ndershme;
- Të paktën dy parti të pa varura politike garojnë në këto zgjedhje;
- Të paktën gjysma e popullatës së rritur votojnë në këto zgjedhje;
- Partia politike në pushtet është ndërruar të paktën një herë përmes zgjedhjeve të lira;
Përderisa Ray dhe Ahlmark pajtohen me këto kushte, unë konstatoj se ato nuk janë të mjaftueshme, andaj bazuar në përvojën e Turqisë, unë shtoj me sa vijon:
- Nëse partitë politike janë në gjendje të veprojnë të lira dhe nuk shuhen apo kërcënohen për tu shuar;
- Si dhe nëse plotësohen parakushtet e demokracisë si në vijim:
a) Sundimi i ligjit të jetë suprem, duke siguruar barazi për të gjithë qytetarët para ligjit dhe obligimi i shtetit për t’iu nënshtruar ligjit;
b) Shteti të respektojë të drejtat mbi pronën;
c) Gjyqi të jetë i pavarur nga dega e ekzekutivit dhe legjislativit;
d) Legjislativi të jetë superior ndaj ekzekutivit;
e) Liritë bazë (liria e mendimit, adhurimit, ndërmarrjes etj.) të respektohet nga shteti;
f) Ushtria të jetë nën autoritetin e qeverisë civile të zgjedhur në mënyrë demokratike.
A i plotësojnë shtete islame këto kushte? Turqia pjesërisht i plotëson kushtet e Ahlmarkut por jo të gjitha kushtet e mia. Në vetëm katër shtete arabe (Palestinë, Jemen, Algjeri dhe Sudan) presidentët zgjidhen në bazë të kandidatëve konkurrues me terme të kufizuara presidenciale. Por sikur të aplikonim një test më rigoroz, duke i kombinuar kriteret e mia me ato të Ahlmarkut, asnjë shtet islam, përfshirë edhe Turqinë, nuk mund ta kalonte. Dikush mund të thotë, ‘Atëherë? Ç’rëndësi ka kjo?’ Për t’iu përgjigjur kësaj pyetje, është e domosdoshme të kuptojmë plotësisht përse demokracia është aq me rëndësi dhe çfarë bota islame është duke humbur nga mungesa e saj.
Dukshëm, gjëja më atraktive e demokracisë është se i lejon njerëzit ta ndërrojnë qeverinë e tyre pa gjakderdhje. Kështu, në disa zgjedhje, çdo katër apo pesë vjet, votuesit shkojnë në kutitë votuese, lëshojnë disa letra, dhe qeveria ndërrohet ose ri-zgjidhet.
Por ka edhe konsiderata tjera, më pak të dukshme por me gjasë më të rëndësishme, si për shembull korrelacioni mes demokracisë dhe zhvillimit ekonomik. Në mesin e 20 shteteve më të pasura në vitin 2003, sipas Prodhimit Kombëtar Bruto (GNP) për frymë, 19 syresh ishin demokraci kapitaliste. I vetmi shtet jo demokratik, Brunei, dukshëm u fut në listë falë popullatës së vogël dhe pasurisë së madhe të naftës. Nëse pasuria e qytetarëve është masa më e rëndësishme e suksesit ndërkombëtar, atëherë demokracitë kapitaliste janë pa dyshim shtetet më të suksesshme. Le ta shohim atëherë përse është kështu.
Demokracia dhe zhvillimi i luftërave
Të fillojmë me lidhjen mes demokracisë dhe zhvillimit të luftërave. Shtetet demokratike të cilat i kemi konsideruar këtu janë ato të cilat i plotësojnë kushtet e cekura më lartë në periudhën pas Waterloo (1815). Këto kombe nuk ishin patjetër më njerëzore se sa tjerat. Në fakt, agresioni i tyre ndaj popujve vendas që ato kolonizuan është mjaft i ditur, gjë që është për keqardhje, megjithatë kjo nuk është ajo çfarë do të diskutojmë këtu. Ne do të fokusohemi drejt ne lidhjen mes demokracisë dhe luftës.
Thuhet se gjithsej 70 luftëra ishin zhvilluar mes viteve 1816-1991, një periudhë prej 175 vjet që nga fundi i luftërave Napoleone deri në kohën modern. Këto luftëra u zhvilluar mes 353 ‘palëve’, shteteve armiqësore. Në mes të atyre ‘palëve’, të vendeve në luftë, përderisa një jo-demokraci luftoi një demokraci në 198 raste, dhe një demokraci luftoi një jo-demokraci në 155 raste, një demokraci kurrë nuk luftoi kundër një demokracie tjetër. Nga kjo mund të konkludojmë se shtetet demokratike nuk i shpallin luftë njëra tjetrës. Implikimet ekonomike të këtij vështrimi duhet të jenë të qarta. Luftërat janë tmerrësisht destruktive, aq më tepër në ditët e sotme kur kemi armë më të fuqishme. Prandaj në një botë të dominuar nga demokracitë, luftërat destruktive dhe ushtritë masive me armatim jashtëzakonisht të shtrenjtë mund të shmangën. Fondet e kursyera në këtë mënyre mund të kanalizohen në projekte zhvillimore humane dhe ekonomike. Ekziston një lidhje e fort mes demokracisë dhe zhvillimit ekonomikë. Por, për të arritur në një gjendje të lumtur ndërshtetërore dhe për t’iu shmangur luftërave, numri i shteteve demokratike duhet të rritet dhe demokracia duhet të bëhet sistemi dominues i politikës botërore. Përderisa qëndron kjo ide, ngjarjet e fundit kanë treguar se si arrihet kjo është vërtet me rendësi. Në të vërtet, Iraku i tregoi botës një mësim të rëndësishëm se demokracitë duhet zgjeruar në mënyrë demokratike! Apo se demokracia së pari duhet dëshiruar nga popullata, dhe se nuk mund të imponohet nga një fuqi e huaj, aq më pak nga një e dhunshme.
Masakrat
Gjatë periudhës 1900-1987, 170 milion civil u mbytur për arsye politike e jo në fushëbeteja. Shtetet totalitare dhe autoritare mbytën 160 milion, përderisa shtetet demokratike mbytën kryesisht përmes bombardimet ajrore rreth 2 milion. Kështu që 98% e viktimave ishin civilë të mbytur nga diktatorët e tyre.
Nëse ia shtojmë bombardimet amerikane të civilëve në Vietnam dhe Irak, shifra mbase do të zvogëlohej pak në rreth 95%. Kështu vijmë në konkludim se qeveritë mbysin civilë. Por numri i njerëzve të mbytur nga qeveritë demokratike është shumë më i vogël. Rreth 95% e civilëve të mbytur ishin mbytur nga diktatorët. Në vazhdim japim detajet e disa prej masakrave të shekullit të XX, ku shtetet jo-demokratike mbytën qytetarët e tyre: Perandoria Osmane mbyti rreth 1 milion armen (ka mospajtime rreth numrit dhe motiveve), Unioni Sovjetik mbyti rreth 62 milion, Kina komuniste mbyti rreth 35 milion, Gjermania naziste mbyti 22 milion, regjimi Pol Pot në Kamboxhia mbyti 2 milion (nga një popullatë prej 7 milionësh), në Ruandë brenda 3 muajsh 1 milion civil nga 7 milion u mbytën dhe së fundi Serbët në Bosnje mbyten 200,000, dhunuan 40,000 dhe zhvendosën 2 milion mysliman. Numri total i atyre të masakruarve nga regjimet komuniste ngrit shifrën në rreth 110 milion, rreth 2/3 e 170 milionëve të mbytur gjatë viteve 1900-1987.
Athua përse regjimet komuniste ishin aq vrasëse? Ekzistojnë dy arsye: e para shteti kontrollonte gjithë fuqinë ekonomike dhe politike, dhe së dyti të gjitha institucionet e shoqërisë civile, të cilat mund të informonin, kritikonin dhe protestonin ishin të heshtura.
Kështu që sa më tepër që fuqia e një shteti modern koncentrohet në duart e një grupi të posaçëm, dhe sa më shumë që liritë politike janë të kufizuara, mundësia për krime është më e madhe. Mbytja e 170 milion njerëzve është si një epidemi moderne. Ilaçi kundër kësaj epidemie është ndarja e fuqisë së ekzekutivit, legjislativit dhe gjyqit, themelimi i sundimit të ligjit dhe përhapja e lirive themelore.
Krizë urie
Më parë supozohej se demokracia ishte një luks të cilin vetëm të pasurit mund ta përballonin, kurse shtetet e varfër duhej t’i përqendronin burimet e veta për t’iu shmangur urisë. Amartja Sen, një laureat i çmimit Nobel në ekonomi, ka hedhur poshtë këto argumente. Ai tregon se kriza e urisë së madhe Bengale e vitit 1943 që la të vdekur 3 milion njerëz, ndodhi kur India ishte nën sundimin britanik. Por pasi India u bë një demokraci e pa varur, nuk ka ekzistuar më asnjë krizë urie në Indi. Kështu Sen ka ardhur në përfundim se vendet e pavarura demokratike me liri të shtypit nuk përjetojnë uri.
Për më tepër, jo vetëm demokracitë e pasura perëndimore por edhe demokracitë e varfra rishtazi të pavarura si India, Botsuana dhe Zimbabve me sukses i janë shmangur urisë. Urit ndodhin ose në kolonitë e sunduara nga fuçitë e huaja si Irlanda dhe India ose në shtetet e qeverisura nga komunistët, apo në shtetet e qeverisura nga diktatorët. Uria më e fundit serioze ndodhi në Sudan dhe në Koren Veriore, të dyja këto vende diktatoriale.
Kështu, shkencëtarët politikë dhe ekonomistët, kanë vërejtur se:
1. Që nga Napoloni, asnjëherë nuk ka pasur luftë në mes të dy demokracive.
2. Shtetet demokratike nuk vrasin civilët e tyre. Ata vrasin civilët armiq gjatë luftës me jo-demokracitë. Por numrat janë dukshëm më të vegjël se sa krimet e bëra nga diktatorët kundër qytetarëve të tyre.
3. Krizat e urisë kurrë nuk ndodhin në qeveri të pa varura demokratike që kanë liri të shtypit.
Këto janë arsyet më të dukshme përse demokracitë janë të ndërlidhura me zhvillimet ekonomike.
Por, ekzistojnë gjithashtu edhe arsye tjera njëjtë të rëndësishme, edhe pse jo aq të dukshme. Një nga më të rëndësishmet është edhe evoluimi i institucioneve[1]. Kjo është një pikëpamje që kemi siguruar nga ekonomitë e reja institucionale. Institucionet kanë një ndikim të madh në koston e transaksionit dhe përmes kostos së transaksionit edhe në prodhim dhe rritje. Kur një institucion i ri, çoftë i reformuar apo importuar nga një kulturë tjetër, ul koston e transaksionit, kjo reflektohet në grafikën totale të nevojës dhe furnizimit me një lëvizje të djathtë që qon në rritje. Për më tepër, sipas Teoremës së Coase, në një regjim me zero kosto të transaksionit, negociatat mes grupeve do të rezultonin me maksimizim të pasurisë. Nga kjo del se çfarëdo ulje në koston e transaksionit duhet të qojë në shtimin e negociatave të pasurisë. Nëse kjo qëndron drejt, atëherë rëndësia e reformave institucionale apo e huazimit kros-kulturor të institucioneve duhet të jetë e qartë: në cilindo rast kostot e transaksionit janë të ulëta me një ndikim pozitiv të dukshëm në prodhim dhe rritje.
Diktatorët në modernizim shpesh huazojnë institucionet perëndimore dhe ia imponojnë ato drejtpërdrejt popullatës. Por kjo paraqet metodën më të keqe të huazimit të institucioneve. Sepse, sipas Bekrovity dhe Pistor, një huazim i tillë institucionesh elitë-imponues e kros-kulturor vuan nga ‘efekti negativ transplantues’ i plotë. Si pasojë, efikasiteti i institucioneve të importuara është i penguar. Por efektiviteti (legaliteti) i institucioneve është me rëndësi, për shkak se ndikon në rritjen e GNP-së për frymë. Berkonvitz dhe Pistor kanë vlerësuar se një për qind rritje në efektivitetin (legalitetin) e institucioneve shton GNP-në për 4.75 për qind. Për më tepër, legaliteti shpjegon afërsisht 83 për qind të mospërputhjes në zhvillimin ekonomik. Vërtetë këto të dhëna të habitshme qojnë drejt një dileme: po qe se institucionet janë të importuara në mënyrë ndër-kulturore dhe të imponuara nga një elitë modernizuese apo diktatoriale, ato do të humbasin efikasitetin e tyre dhe ndalojë rritjen. Prandaj, është shumë më mirë sikur institucionet të importoheshin nga vet popujt dhe pasi të aplikoheshin ato me sukses, sistemi ligjor do të përgjigjej dhe përfundimisht institucionet e importuara do të inkorporoheshin në ligje. Mënyra më e sigurt e huazimit të institucioneve nga poshtë e sipër është përmes një procesi demokratik, i cili funksionon si në vijim: njerëzit, zakonisht ata që janë në kontakt me kultura të tjera, mësojnë për institucionet e këtyre kulturave; ata shprehin admirimin ndaj tyre përmes një shtypi të lirë dhe partitë politike fillojnë një garë për t’i inkorporuar ato institucione në sistemin ligjor. Shkurt, demokracia kontribuon drejt evolucionit efektiv të institucioneve, e cila jo vetëm që nuk zvogëlon koston e transaksionit por gjithashtu përmirëson ligjshmërinë dhe rritjen ekonomike.
Tani do t’i kthehem një perspektive sociologjike. Një mendimtar i njohur polak, Piotr Sztompka (1998) ka treguar se si demokracitë institucionalizojnë mosbesim. Ato e bëjnë këtë duke themeluar institucione, të cilat shfaqën si agjenci pseudo siguruese dhe minimizojnë rrezikun që na shfaqet duke iu besuar të tjerëve, posaçërisht atyre që na qeverisin. Ky minimizim i rrezikut ndodhë me anë të ndarjes së kompetencave, të cilat kontrollojnë dhe monitorojnë njëra tjetrën. Si rezultat, fuqia e investuar në qeveri demokratike dobësohet. Për shkak se rreziku ekzistues në shoqëri kësisoj minimizohet në mënyrë të efektshme, njerëzit në demokraci i besojnë njëri tjetrit më shumë. Kjo, edhe një herë, zvogëlon koston e transaksionit dhe përmirëson rritjen.
Historia e ekonomisë gjithashtu mund të na shërbejë me të dhëna mjaft të rëndësishme rreth demokracisë dhe zhvillimit ekonomik. Të kujtojmë se dy perandoritë e mëdha të Mesdheut, së pari ajo Bizantine e pastaj edhe ajo Otomane, i dhanë të drejta qytet-shteteve të vogla të Italisë, kuazi-demokratike, si Gjenova dhe Venecia. Përse perandoritë e fuqishme t’i japin privilegje tregtare dhe fiskale qytet-shteteve të vogla, në të vërtetë, çfarë i bëri këto entitete të vogla ekonomikisht aq të fuqishme? Përgjigja qëndron në mënyrën se si këto shtete ishin qeverisur. Për ta mbijetuar rivalitetin e fortë ndër-shtetëror, princërit e tyre huazonin nga tregtarët dhe në shkëmbim kishin për obligim të dëgjonin ankesat e tyre. Kështu që, këto qytet-shtete u bënë kuazi-demokratike dhe qeveriseshin kryesisht nga elita tregtare. Pra, sunduesit në këto shtete u bënë të ndjeshëm ndaj nevojave të tregtarëve dhe miratuan ligje që plotësonin nevojat e tyre. Kjo mund të na nxisë që të pyesim:çfarë saktësish kërkojnë tregtarët? Sigurisht, ata do të donin të drejta të sigurta mbi pronën, taksa të ulëta, liri ekonomike dhe ndërhyrje minimale të shtetit në biznes. Argumenti është ky: kur këto kushte të jenë plotësuar si dhe kur parlamentet tregtare të kenë themeluar institucione e nevojshme për tregtarët, atëherë mund të prisnim rritje ekonomike. Për më tepër, këto fakte nuk janë të kufizuara vetëm për të shkuarën e largët, ato janë po aq relevante edhe sot. Kjo argumentohet nga të arriturat e Singaporit dhe Hong Kongut gjatë shekullit të njëzet.
Duke u kthyer në mesjetë dhe epokën pri-moderne, Venecia dhe Gjenova u bënë aq të pasura dhe të fuqishme sa që madje okupuan Kostandinopojën më 1204, dikur kryeqyteti krenar i Perandorisë Bizantine. Hulumtimet më të fundit tregojnë se kur turqit osmanlinj u shfaqën në Anatolinë perëndimore, aty u zhvillua një simbiozë në mes të ardhacakëve të rinj dhe grekëve vendas, të cilët gjetën në të parët mbrojtje efektive ndaj Italianëve. Shkurt, simbioza mes grekëve dhe turqve osmanlinj ka luajtur një rol të rëndësishëm në themelimin e shtetit të hershëm Otoman. Por, përkundër ngritjes së kësaj fuqie otomane, Gjenova dhe Venecia vazhduan të lulëzojnë. Madje edhe otomanet nuk mund t’i shkatërronin ato. Përkundrazi, otomanët vazhduan politikën e vjetër shekullore bizantine duke iu ofruar atyre pavarësim. Kjo ngase këta tregtar italian vazhdimisht sillnin argjend për të financuar deficitin tregtar në portet otomane. Njëkohësisht, qytet-shtetet kuazi-demokratike tregtare po bëheshin edhe më të pasura përderisa otomanët, të dhënë pas të ardhurave taksore sikurse edhe Bizantinët, po i pengonin ndërmarrësit e tyre.
Ishte Franca dhe Anglia të cilat ulën qytet-shtetet italiane në parëndësi. Ne do të fokusohemi këtu në Anglinë. Kjo ngase Franca dhe Anglia gjatë shekullit të XVII kanë ndjekur politika diametrikisht të kundërta; përderisa e para u bë një monarki absolute, kjo e fundit gradualisht u bë demokraci. Franca përfundimisht shpërtheu në revolucionin më të përgjakur në histori duke iu dhënë diktaturës së Napolonit për t’u mposhtur më vonë plotësisht nga Anglia dhe aleatët e saj. Anglia, për dallim, u bë superfuqi e shekujve XVIII dhe XIX.
Atëherë si u bënë anglezët aq të fuqishëm? Unë kam një përgjigje të thjeshtë: duke i kontrolluar mbretërit e tyre. Kontrolle të tilla burojnë nga një dokument që daton nga viti 1215 i njohur si Magna Carta. Por, demokracia moderne angleze u lind më 1688 me Revolucionin e Famshëm. Gjatë luftës civile angleze në mes të shekullit të XVII, u bë ndarja e kompetencave si dhe u themelua një gjyq i pa varur. Por ishte Revolucioni i Famshëm që bëri legjislaturën superiorë ndaj ekzekutivit. Kur Williami i Portokallit dhe Maria iu përkulën parlamentit, sundimi i ligjit u themelua. Kur Mbreti dhe Mbretëresha deklaruan se do të bindeshin, si çdo qytetar, ligjet u miratuan në Parlament.
Themelimi i Bankës së Anglisë më 1694 simbolizon zgjerimin e sundimit të ligjit në çështjet fiskale. Që nga kjo datë e këtej, huazimet e brendshme angleze qenë disiplinuar në mënyrë strikte dhe mund të kryheshin vetëm në bazë të ligjeve të rrepta bankare. Shkurt, fuqitë e Mbretit u kufizuan ashpër. Ç’është më rëndësi, ai nuk mund të shkelte më të drejtat mbi pronën të kreditorëve të tij.
Rezultatet qenë mahnitëse. Anglia e udhëhequr nga këta sundimtar tashmë të dobësuar e kontrolluar nga institucionet vendore, u bë një parajsë e sigurt për investitor. Kursimtarët, si anglez ashtu edhe botëror, nxitonin për t’i dhënë kredi mbretërisë angleze. Përderisa para 1688 mbretëria mund të huazonte vetëm një milion pound me 30% interes, pas 1688, mund të huazonte 17 milion për 3% interes! Me një mundësi për të huazuar shuma aq të mëdha me tarifë aq të vogël, Anglia shumë shpejt filloi të transformoj këtë potencial financiar në triumfe ushtarake dhe doli si superfuqi e shekullit të tetëmbëdhjetë dhe nëntëmbëdhjetë.
Për më tepër, Anglia do të del si kombi i parë industrial pas 1750-ve duke i dhënë botës termin revolucion industrial. Historianët ekonomist gjatë i kanë debatuar arsyet përse revolucioni industrial së pari ndodhi në Angli. Këtu do të argumentohet se parakushtet për demokraci qenë plotësuar për herë të parë nga Revolucioni i Famshëm dhe se pa këtë arritje, Anglia do të kishte dështuar së bëri kombi i parë industrial në botë.
Tani, le të hedhin vështrimin drejt botën islame. Në të vërtetë, ç’farë u bë me botën islame? Para se gjithash, as demokracia e as kapitalizmi nuk bien në kontradiktë me Islamin. Përderisa, siç u tha më lartë, vendet më të zhvilluara sot janë demokraci kapitaliste, kjo nënkupton se ka vend për optimizëm për botën Islame.
Le të shohim, para se gjithash, pozitën e Islamit kundrejt demokracisë. Dihet mjaftë mirë se kur u kërkua që ta përcaktojë një pasardhës, Pejgamberi Muhammed (a.s.) refuzoi. Kjo është një porosi e lehtë e dhënë në shtratin e tij të vdekjes se ai favorizonte demokracinë dhe se myslimanët duhet të zgjidhnin liderin e tyre. Prandaj, mospajtimi i tij për të përcaktuar një pasardhës mund të interpretohet si miratim i një principi të rëndësishëm demokratikë. Sunna e kalifëve të devotshëm përmban porosi të ngjashme gjithashtu. Diktatura hierarkiale bie në kundërshti mu me frymën e Islamit. Kjo ngase qeverisja e vërtetë, hakimijah, i përket Allahut, dhe çfarëdo që i takon Allahut nuk duhet të uzurpohet nga njeriu. Madje edhe ndalimi i interesit është indikacion i qartë i demokracisë. Partneriteti dhe kontrata/marrëveshja konsiderohen të zenë vend mu në zemër të Islamit. Kështu, nëse partneriteti dhe kontrata zënë vend mu në zemër të Islamit dhe i tërë sistemi ekonomik duhet të bazohet në këto, atëherë rrjedhimisht këto koncepte reflektohen edhe në sistemin politik. Sistemi politik islamik duhet pra të karakterizohet me partneritet dhe vëllazërim. Si parim, një sistem i tillë nuk mund të jetë hierarki dhe kohëzgjatja e liderit duhet të jetë jetëshkurtër. Kjo ngase nuk do të ishte normale që njëri nga vëllezërit të qeverisë vazhdimisht ndërsa të tjerët të qeveriseshin vazhdimisht. Një sistem (demokraci) përmes së cilit qeveritarët rregullisht dhe vazhdimisht ndërrohen (përmes zgjedhjeve) do të ishte si i tillë në harmoni me frymën e Islamit.
Pavarësisht nga këto fillime të mbara dhe këto tendenca për demokraci, diktatura e dominoi botën islame, kjo me gjasë për shkak të influencës sasanide dhe bizantine. Dihet mjaft mirë se Emevitë ishin posaçërisht mjaft të influencuar nga bizantinët, kurse Abbasitë nga traditat dhe institucionet Sasanide. Në të vërtetë, kur Muavija lëvizi kryeqytetin në Damask, për shembull, ai e bëri Survilianusin, guvernatorin e mëparshëm të Damaskut, këshilltar të tij kryesor. Shkurt, myslimanët duhet të heqin dorë nga këto ndikime jo-islamike dhe t’u kthehen origjinave të tyre. Kjo në të vërtetë nuk është shumë e vështirë. Sepse, zgjedhjet si parim i demokracisë, mund të ndiqen prapë deri në vitet e para të Islamit. Për më tepër, si syneti i Pejgamberit (a.s.) si ajo e kalifëve të devotshëm dhe filozofia politike islame i mbështesin proceset demokratike. Por të shkohet në ekstremin tjetër dhe të krijohet një republik e stilit francez duhet shmangur gjithashtu. Një kombinim i monarkisë me demokraci është po ashtu plotësisht e mundur siç është demonstruar nga monarkitë demokratikë mjaft të suksesshme evropiane. Një monarki që siguron një simbol uniteti për kombin dhe e cila vullnetarisht dhe gradualisht ia lëshon fuqinë degëve të legjislativit dhe ekzekutivit të zgjedhura në mënyrë demokratike si dhe një gjyqi të pavarur do të ishte plotësisht e mundur gjithashtu.
Sa për kapitalizmin, le të kujtojmë se me përjashtim të Kuranit, pjesa më e madhe e Sheriatit ishte shkruar nga njerëzit. Dhe shumë nga juristët e mëdhenj ishin tregtar. Le të kujtojmë në veçanti se vet Pejgamberi Muhamed (a.s.) ishte tregtar. Për më tepër, Ebu Bekri ishte tregtar i pëlhurës dhe Osmani ishte një importues i drithërave. Kështu që, nuk është për tu befasuar përse Islami favorizon tregtarët, të drejtat mbi pronën, tregtinë e lirë dhe ekonomin e tregut. Muhammed el-Shejbani, Goitein, Udovitch, Rodinson, vërtetë, shumë mendimtar të mëdhenj të Islamit, çofshin mysliman, krishterë apo çifutë, pajtohen në këtë pikë. Konkludimi im është se myslimanët kanë zbuluar kapitalizmin rreth një mileniumi para Adam Smithit dhe se ka ekzistuar një kapitalizëm shumë dinamik dhe i suksesshëm islamik. Kapitalizmi perëndimor u zhvillua nga ky kapitalizëm islamik diku gjashtë qind vite më vonë duke ia huazuar institucionet e saj dhe mu sikurse pararendësi i tij islamik, ishte formuar me një ndalim të rreptë të kamatës. Kështu, që të dy kanë origjinën e njëjtë si filozofikisht ashtu edhe institucionalisht. Këto dy sisteme filluan të ndahen gjatë shekullit të tetëmbëdhjetë nën ndikimin e pozitivizmit evropian. Kapitalizmi evropian i pas shakullit të XVIII e braktisi interesimin mesjetar rreth moralit dhe etikës dhe kështu filloi të dalloj nga pararendësi i tij islamik, i cili i mbajti vlerat e tij morale.
Për shkak se një sistem ekonomik i cili i favorizon tregtarët, të drejtat mbi pronën, tregtinë e lirë dhe ekonomin e tregut kryesisht njihet si kapitalizëm, autori nuk heziton ta quaj këtë sistem ekonomik islamik si të tillë edhe pse ky term është mjaft i ndërlidhur me Perëndimin. Mua nuk më vjen mërzi gjithashtu ngase kapitalizmi islamik ia kalon atij evropian për të paktën 600 vjet. Shkurt, Perëndimi ka mësuar për të dhe pastaj e ka huazuar këtë sistem ekonomik nga myslimanët. Perëndimi pastaj e quajti ‘kapitalizëm’. Pasi se sistemi burimisht qe paraparë nga myslimanët, nuk ka arsye përse të mos e përdorim emrin i cili iu dha më vonë në mënyre universale. Për t’u siguruar se këta dy kapitalizma nuk ishin identik dhe përderisa e përdorim termin duhet të jemi të vetëdijshëm rreth dallimeve, duhet shpjeguar disa gjëra.
Kapitalizmi ekonomik ndalon kamatën por lejon tregtinë e lirë, profitin legjitim dhe grumbullimin e kapitalit. Gjithashtu mbron të drejtat mbi pronë (Hifz el-mal) sikurse shprehet çartë në makasid el-sheriah. Por gjithashtu ia tërheq vërejtjen myslimanëve të pasur se ata kanë për t’u përgjigjur pyetjes në vijim në ditën e gjykimit: si e keni fituar pasurinë dhe ku e keni harxhuar atë?
Me kusht që pasuria të jetë fituar përmes rrugëve halal dhe e shpenzuar për nevojat e familjes së tij dhe për të mirën e shoqërisë, sheriati aprovon grumbullimin e kapitalit. Madje el-Gazali e konsideron mbledhjen e mallrave për plotësimin e nevojave si lloj ibadeti. Pasuria, për shembull, është e domosdoshme për kryerjen e pelegrinazhit. Si pasojë, grumbullimi i kapitalit, sipas Gazaliut, bëhet një lloj adhurimi. Thënë shkurt, kapitalizmi islamik lejon grumbullimin e kapitalit, i kushtëzuar me norma etike dhe vetë-kontroll vullnetar si dhe rishpërndarjen e pasurisë. Zekati dhe vakfi janë dy institucione përmes së cilave myslimanët e shpërndajnë kapitalin e tyre vullnetarisht. Falë këtij kapitalizmi unik dhe etik, diku 600 vjet para kapitalizmit perëndimor, myslimanët ishin në gjendje të bashkojnë ekonomitë botërore të Mediteranit dhe Oqeanit Indian. Për më tepër, ata arritën të mbajnë me sukses këtë lidhje për më se një milenium. Në të vërtetë dominimi i myslimanëve të tregtisë së Oqeanit Indian nuk u sfidua aq shumë nga Portugezet gjatë shekullit të gjashtëmbëdhjetë, por më tepër nga holandezët dhe anglezët gjatë shekullit të shtatëmbëdhjetë. Dominimi portugez me efekt qe parandaluar nga një aleancë mes sulltanëve Osmanlinj, Gujeratit dhe Achenes.
Për më tepër, ekzistonte një lidhje e rëndësishme në mes të kapitalizmit më të hershëm islamik dhe atij të më vonshëm perëndimor. Lidhja mes kapitalizmit islamik dhe kapitalizmit perëndimor qe siguruar nga huazime institucionale. Perëndimi duke huazuar nga bota islame teknika partneriteti siç është ndarja e profitit dhe humbjest; kombinimi i kapitalit të një mori kapitalistësh, ra bel-mal, si dhe transferimi i këtij kapitali tek agjenti; aksionet, esham; teknikat për transferimin e parasë kesh, hawala, dhe çeqeve, saqq; zëvendësimi i shkëmbimit me para; dhe, natyrisht, vakfi pa të cilin, formimi i kapitalit njerëzor do të ishte i pa mundur.
Si përfundim, shtetet më të pasura dhe më të suksesshme sot janë demokraci kapitaliste. Në demokraci kapitalizmi dhe liritë janë parakushtet esenciale të një shoqërie të pasur dhe të avancuar.
Mekasid el-sheriah (parimet e sheriatit)
A janë në kundërshti këto vlera me Islamin? Aspak jo. Për evidencë le të konsiderojmë mekasid el-sheriah, që nënkupton qëllimet dhe synimet e Sheriatit siç i ka identifikuar Imam El-Gazaliu në fillim të shekullit të XII. Konsidero citatin e më poshtëm të Gazaliut:
‘Objektiva kryesore e Sheriatit është promovimi i mirëqenies së shoqërisë, e cila ngërthen në vete ruajtjen e fesë së tyre, jetës, intelektit, familjes dhe pasurisë. Çfarëdo që garanton sigurinë e këtyre pesë gjerave i shërben interesit publik dhe është e dëshiruar’.
Në vijim do të paraqesim një ri-interpretim modern të mekasid el-sherias. Për ta bërë këtë jam i inkurajuar nga një rregulli i fikhut i njohur si istis’hab, e cila preferon një qasje pozitive drejt një problemi të ri dhe e konsideron ndalimin si përjashtim. Mekasidi në të vërtetë i këshillon qeveritë myslimanë të së ardhmes nëse duhet aplikuar apo refuzuar një politikë. Si e tillë ajo mund të konsiderohet si pararendëse e të ashtu quajturit ‘Optimumi i Paretos’ i parashikuar nga Pareto në fillim të shekullit të XVII.
Siç dihet, pesë komponentët e mekasidit janë: hifdh el-akl, hifdh el-din, hifdh el-mal, hifdh el-nefs dhe hifdh el-nasl, apo mbrojtja e intelektit, fesë, pasurisë, vetës dhe familjes. Duke përfituar nga ndriçimet e Paretos, ne mund të themi se çfarëdo politike e cila kontribuon në njërën nga këto komponentë pa e shkelur ndonjërën nga katër tjerat, do të ishte e dëshiruar. Kjo na shpie drejt ‘Optimumit të Gazaliut’.
Nga pesë komponentët, hifdh el-akl tradicionalisht është interpretuar si detyrë e shtetit për të mbrojtur arsyen dhe mendjen e qytetarëve të tij dhe ka marrë formën e ndalimit të alkoolit dhe drogës. Autori pëlqen ta interpretojë hifdh el-akl si detyrë e shtetit për të mbrojtur lirinë e mendimit përfshirë këtu edhe lirinë e shtypit. Në të vërtetë, ne kujtojmë, çfarë të mire ka akl nëse nuk lejohet të shpreh produktin më të rëndësishëm të saj, mendimin? Kjo është e mbështetur nga tradita e Pejgamberit a.s. dhe Omerit r.a., kur dihet mjaft mirë, se kur Pejgamberi a.s. jepte ndonjë deklaratë, shokët e pyesnin nëse ajo ishte shpallje apo opinion i tij personal. Nëse ishte kjo e fundit, atëherë do të pasonte një diskutim. Në fakt, vendimi për të gropuar hendeqe përreth Mekës ishte rezultat i një diskutimi të tillë. Gjithashtu, është raportuar nga Ibn Abasi se kur Omeri r.a. patë zbuluar se Damasku ishte goditur nga një epidemi ai konsultoi disa grupe nga armata e tij para se të merrte vendimin për të mos hyrë në qytet. Përfundimi është i qartë, nëse shokët mund të debatonin lirshëm me vet Pejgamberin a.s. apo me një kalife të fuqishëm si Omer bin Hatab, liria e të menduarit ka ekzistuar dhe është praktikuar që nga origjina e Islamit.
Komponenti tjetër, hifdh el-din, tradicionalisht është interpretuar si detyrë e shtetit për të mbrojtur Islamin. Hifdh el-din do të interpretohet këtu si një detyrë e shtetit për të mbrojtur lirinë e të adhuruarit. Shumica e shteteve islame kanë minoritete të ndryshme myslimane dhe jo-myslimane kështu që ekziston nevoja për ta mbrojtur lirinë e të adhuruarit. Ky është një kusht sine qua non për ekzistencë në harmoni. Pa një harmoni të tillë as demokracia as zhvillimi ekonomikë nuk mund të arrihet. Në të vërtet, një marrëveshje në mes të elitave që përfaqësojnë grupe në konflikt apo rivale, konsiderohet të jetë absolutisht esenciale për demokracinë. Përderisa liria e të adhuruarit nuk garantohet, liderët fetarë rival nuk mund të arrijnë marrëveshje dhe dështimi për të arritur këtë do ta rrënonte demokracinë.
Hif el-mal tradicionalisht është interpretuar si e drejta e myslimanit për ta mbrojtur pasurinë e tij. Kjo mund të interpretohet gjithashtu edhe si detyrë e shtetit për të mbrojtur të drejtat mbi pronë, një kusht absolutisht me rëndësi për demokracinë dhe zhvillimin ekonomikë. Për më tepër, pa të drejta efektive mbi pasurinë, kapitali i mbledhur i botës myslimane do të fshihej nën jastëk, gjendje kjo shpesh dhe fuqishëm e dënuar nga Kurani.
Hif el-nefs tradicionalisht është interpretuar si detyrë e myslimanit për të mbrojtur shëndetin e tij dhe ndalimi nga vetëvrasja. Një interpretim alternativë pak a shumë në linjë me demokracinë dhe zhvillimin ekonomikë do të ishte detyra e shtetit për të mbrojtur të drejtat njerëzore. Përderisa nuk ekziston një definicion standard dhe gjithëpërfshirës për të drejtat njerëzore, këto të drejta kanë të bëjnë me të drejtat e qytetarëve kundrejt shtetit. Mbrojtja e qytetarëve të pa armatosur nga fuqia madhështore e shtetit modern përmban esencën e të drejtave të qytetarëve. Çfarë kërkohet këtu është formimi i një shteti i cili është për të mbrojtur vendin nga armiku por në të njëjtën kohë i aftë për ta kontrolluar vetveten në mënyre që të respektojë të drejtat bazë të qytetarëve të pa armatosur. Koncepti i sundimit të ligjit, një sine qua non tjetër i demokracisë moderne ia mundëson qytetarit që të padisë shtetin e gjithëfuqishëm në rast se ky i fundit ka shkelur ligjin.
Hifdh el-nesl tradicionalisht është interpretuar si detyrë e shtetit për të mbrojtur gjeneratat e së ardhmes. Në jetën e përditshme kjo ka marrë formën e ndalimit të zinas, shkeljen e kurorës, dhe të dënimeve të ashpra, hudud, për keqbërësit. Kështu hifdh el-nesl përputhet me ‘‘optimumin e Gazaliut’’ që është relevant mbi kohën dhe hapësirën sepse është i llogaritur për gjithë periudhat.
Përmbyllje
Duke u nisur nga principi se të ardhurat për banor tregojnë suksesin e një shoqërie, shtetet më të suksesshme janë demokraci, shtetet kapitaliste gëzojnë lirinë e mendimit, adhurimit dhe ndërmarrjes. Islami as nuk e kundërshton demokracinë e as nuk e pengon atë. Përkundrazi, bazuar në sunetin e Pejgamberit a.s. dhe ndalimin e interesit, mund të nxirret se Islami promovon atë.
Sa i përket kapitalizmit, duhet të theksohet se sistemi ekonomik i zhvilluar nga myslimanët dikur ka paraqitur një nga sistemet kapitaliste më të hershme, më të suksesshme dhe më dinamike që kishte parë historia. Kapitalizmi Islamik i cili kishte lulëzuar nga shekulli i VII deri në shekullin e XIII ishte aq i suksesshëm sa që kishte lidhur ekonominë botërore të Mediteranianin me Oqeanin Indian dhe pat mbajtur këtë lidhje nga shekulli i VIII deri në shekullin e XIII. Perëndimi ia kishte lakmi këtij sistemi duke ia huazuar institucionin bazë.
Liritë e të menduarit dhe adhuruarit; pasuria dhe të drejtat tjera njerëzore përbëjnë parimet tjera pa të cilat shoqëritë e avancuara bashkëkohore nuk mund të imagjinohen. Duke përfituar nga zbulimet e Wilfredo Pareto, një ekonomist mjaft i njohur italian (1848-1923), ky artikull ka paraqitur ‘optimumin e Gazaliut’.
Kështu, të gjitha konceptet bazë dhe institucionet e shoqërive të suksesshme moderne ose janë në ujdi ose janë zhvilluar nga Islami. Nga kjo konkludojmë se feja Islame nuk përmban ndonjë pengesë për jetesë moderne. Përkundrazi, me kusht që myslimanët t’i interpretojnë mësimet bazë në mënyrë të drejtë, Islami mund të jetë një burim i fuqishëm i inspirimit për krijimin e pasurisë dhe lumturisë.
[1] Fjala Institucion këtu nënkupton ligje, rregulla, praktika, zakone apo elemente tjera në jetën politike apo sociale të një populli – sqarim i përkthyesit.
Përktheu nga anglishtja:
Jeton Mehmeti