
Ekzistojnë vlera dhe vlerësime të ndryshme që janë përcaktuese dhe i kahëzojnë mendimet, qëndrimet dhe sjelljet e njeriut. Në krijimin e gjykimeve ndaj vlerës dhe në bartjen e tyre, ndikimi social i jetës përreth është i rëndësishëm. Gjykimet tona ndaj vlerës, në përgjithësi, ushqehen nga besimi që ne e posedojmë, nga tradita jonë, si dhe nga ideologjia nga e cila jemi të varur; ajo po ashtu formësohet me edukimin publik dhe të organizuar. Gjykimet ndaj vlerës dhe masat, që janë referencë për të, e përcaktojnë këndvështrimin (qasjen) e njeriut për çdo temë dhe çështje, si për të drejtat dhe liritë e njeriut, mirësinë, drejtësinë, etikën dhe të ngjashme. Vlera ose vlerat, të cilat janë referencë kryesore në qasjet e njerëzve ndaj jetës, janë të lidhura ngushtë me besimin, ideologjinë dhe filozofinë e jetës së njeriut. Për shembull, në këtë kontekst, shikuar në përgjithësi, personi që për bazë kryesore në jetën e tij e merr humanizmin, i cili ka për bazë njerëzoren, gjegjësisht botëkuptimin antropocentrik (njeriu në epiqendër), si vlera bazike për filozofinë e jetës, posedon një kuptim etik antropocentrik (njeriu në epiqendër) dhe sipas këtij koncepti njeriu duhet të jetë i lirë në çdo aspekt. Ndërkaq njeriu besimtar, i cili Zotin dhe dëshirën e Zotit e merr si epiqendër, me një kuptim etik teocentrik (Zoti në epiqendër), dizajnimin e jetës së njeriut sipas dëshirës së Zotit, e sheh si një vlerë.
Në këtë kontekst, etnocentrizmi (ose etnosentricizmi) filozofinë jetike të njeriut e ndërton mbi filozofinë me epiqendër identitetin nacional. Dhënia përparësi strukturës ose identitetit etnik në përcaktimin e mendimit, qëndrimit dhe sjelljeve në jetën e individit ose të shoqërisë, është tendenca e rregullimit të raporteve me rrethin social, duke u bazuar në një identitet etnik të caktuar. Me fjalë tjera, etnocentrizmi, duke marrë për epiqendër një identitet etnik, është tëhuajësim i tjetrit. Ndërkaq fetaria etnocentrike është formësimi i perceptimit të fesë ose të jetës fetare bazuar në një etnicitet.
Themelet e fetarisë etnocentrike duhet kërkuar në idenë e të qenit i zgjedhur ose në të qenit mbi të tjerët/superior. Të gjitha parimet fetare në një farë forme prekin në dallimet etnike të cilit i takon ai njeri. Shumë sisteme të besimit, krahas të gjitha dallimeve të njerëzve në ngjyrë, në gjuhë dhe në gjini, dëshmojnë se ato kanë një gjenezë të njëjtë dhe se ekzistimi i njeriut, me të gjitha ato dallime, komentohet si një e vërtetë e dëshirës hyjnore. Megjithatë, disa popuj përparësi i japin idesë/doktrinës se janë një popull i zgjedhur ose kanë një identitet etnik të zgjedhur. Sipas kësaj, prejardhja nga një fis i caktuar ose të qenit pjesëtar i një populli ose i një nacionaliteti të caktuar, tregon se ai është i zgjedhuri hyjnor. E këtij lloji është edhe doktrina i të qenit popull i zgjedhur në besimin e Bijve të Israilit në hebraizmin ortodoks. Shprehja në Bibël (Dhiata e Vjetër) për Bijtë e Israilit është referenca kryesore e këtij besimi: “Me qenë se ti je një popull që je shenjtëruar te Zoti, Perëndia yt; Zoti, Perëndia yt, të ka zgjedhur për të qenë thesari i tij i veçantë midis tërë popujve që ndodhen mbi faqen e dheut.“ (Ligji i Përtërirë, 7:6).
Mendimi i të qenit etnikum i zgjedhur dhe superior, përveç se te disa simpatizantë të traditës fetare, të cilët i japin hapësirë kësaj në këtë ose në atë formë, është një ide e cila pranohet praktitkisht edhe nga shumë njerëz ose grupe të besimeve të ndryshme, si dhe është një e vërtetë e njohur dhe e përhapur në tërë botën si një qasje politike dhe ideologjike. Shumë njerëz ose grupe sociale në tërë botën, pa marrë parasysh se cilit sistem të besimit i takojnë, përkatësinë e tyre etnike e shohin si një përcaktues të mendimit, qëndrimit dhe të sjelljeve, si dhe konceptin e fetarisë etnocentrike kur ka nevojë mundohen ta legjitimojnë/argumentojnë duke u bazuar në vlerat dhe në burimet e fesë së tij – edhe nëse këto burime dhe vlera nuk japin mundësi për një gjë të tilë.
Etnocentrizmi në kohën tonë është një problem shumë serioz social dhe politik. Ky problem, në përgjithësi, përpara nesh del shpesh si një formë e tëhuajësimit të identiteteve të ndryshme etnike dhe si një armik i të huajës. Fatura e çdo problemi nga ekonomia te ekologjia, nga problemet sociale në shoqëri te problemet në marrëdhëniet ndërkombëtare, u lihet, në një farë forme, grupeve të tëhuajësuara në shoqëri si “i huaji” ose “të huajit”. Në veçanti, ky problem përpara nesh del si një mentalitet që prodhon qëndrime dhe sjellje nacionaliste dhe shoviniste dhe, përveç qëndrimeve të përgjithshme përjashtuese (ekskluziviste) ndaj identiteteve të ndryshme etnike, ai edhe e legjitimon përndjekjen dhe dhunën ndaj asaj që është ndryshe. Në këtë kontekst, rritja graduale e politikës së bazuar në identitetin nacional në tërë botën, duke vënë në epiqendër në përgjithësi armiqësinë ndaj të huajës, kurse në veçanti duke vënë në epiqendër popullin ose një identitet të caktuar etnik, fuqizimin gradual të strukturës me një politikë qendrore nacionaliste dhe përjashtuese, përbën një element kërcënues shumë serioz për paqen sociale universale dhe për ardhmërinë e njerëzimit.
Islami, si “fe e Allahut”, kërkon nga njeriu që në qendër të jetës së tij ta ketë njësinë e Allahut dhe dëshirën e Tij. Në këtë kontekst, doktrina e cila quhet “tevhid” (besimi në Allahun), tregon se njeriu duhet ta shikojë jetën me epiqendër Allahun, kurse Librin e Allahut, i cili është një shpjegim i dëshirës së Tij, ta pranojë si referencë themelore për besimin, mendimin, qëndrimin dhe sjelljen e tij. Referenca kryesore e Islamit, si një fe me epiqendër tevhidin, është Kurani dhe Sunneti. Doktrina Islame, çdo gjendje, duke përfshirë edhe identitetet etnike të cilave u përkasin besimtarët, i shpjegon sipas doktrinës së tevhidit, që përbën themelin e fesë. Kështu Islami identitetet etnike i pranon si një realitet në ekzistencën e njeriut, por këtë nuk e shikon si një dallueshmëri përcaktuese në marrëdhëniet sociale të njeriut; por ai e thekson se dallueshmëria etnike dhe ajo e gjenezës janë mjet për “njoftim” midis njerëzve. Po ashtu ai potencon se lartësimi tek Allahu bëhet vetëm me devotshmëri (takva), e cila është shprehje e afrimit tek Allahu vetëm me anë të respektit ndaj Tij: “O ju njerëz, vërtetë Ne ju krijuam juve prej një mashkulli dhe një femre, ju bëmë popuj e fise që të njiheni ndërmjet vete, e s’ka dyshim se tek Allahu më i ndershmi ndër ju është ai që më tepër është ruajtur (i devotshëm) (nga të këqijat) e Allahu është shumë i dijshëm dhe hollësisht i njohur për çdo gjë.” (Huxhurat, 13). Këtu është shumë i rëndësishëm termi “taarruf”, gjegjësisht të njohurit dhe të kuptuarit e njëri tjetrit. Ky term simbolizon jo zhdukjen e dallueshmërisë etnike dhe të gjenezës së njerëzve, por tregon se njohja dhe të kuptuarit e njëri-tjetrit është një pasuri në vete. Islami, me të gjithë forcën që ka, e lufton etnocentrizmin dhe sëmundjet që burojnë nga ai, si armiqësia ndaj të huajit, familjarizmi, klanizmi, nacionalizmi, racizmi. Në këtë kontekst burimet islame theksojnë se as arabi ndaj joarabit e as joarabi ndaj arabit nuk kanë epërsi dhe e refuzon që gjinia, ngjyra dhe raca të jenë faktorë përcaktues në marrëdhëniet midis njerëzve.
Është shqetësues realiteti që, krahas këtij qëndrimi të Islamit, të shohësh se si politika e identitetit etnik së bashku me qëndrimin etnocentrik në qëndrime dhe në sjellje, si një virus i ka pushtuar shoqëritë e ndryshme islame. Përpara nesh si shumë serioze del çështja se si popujt muslimanë kanë mundur të konvertohen nga të qenit epiqendër tevhidi në etnocentrizëm. Edhe pse burimet islame nacionalizmin dhe racizmin i përkufizojnë si sëmundje të cilat duhet luftuar, dikush gati se mundohet t’i legjitimojë qëndrimet etnocentrike me disa argumente fetare, kurse në anën tjetër të krijojë një tipologji fetarie që e ka në epiqendër etnocentrimzin. Madje, ata nuk shohin diçka të keqe në krijimin e referencave fetare për lartësimin e një identiteti të caktuar etnik. P.sh., për këtë temë do të ishte e mjaftueshme të përmendet literatura e krijuar gjatë historisë për të theksuar vlerat e elementeve etnike arabe, turke dhe të ngjashme.
Kuptimi i fetarisë etnocentrike në marrëdhëniet midis muslimanëve, krahas vetëdijes për ummetin, në vijë të parë e nxjerrë kuptimin me epiqendër kombin. Ky kuptim prodhon një komentim fetar që e vë theksin mbi përkatësinë nacionale dhe megjithatë mundëson formimin e perceptimit fetar në kundërshtim me universalitetin e Islamit, si “Islami arab”, “Islami turk”. Personi, në bazë të këtyre perceptimeve, në të kuptuarit dhe në të jetuarit e fesë në epiqendër e vë identitetin e tij etnik, pjesëtarët e identitetit të tij etnik i quan “muslimanë më të rafinuar/përpunuar, kurse muslimanët e tjerë i tëhuajëson. Në këtë tëhuajësim, paragjykimet për identitetet e ndryshme etnike luajnë rol shumë të rëndësishëm.
Qëndrimet me karakter nacional, të cilat vazhdimisht e rrisin ndikimin e tyre në botën islame, hapin mundësi që me kohë, krahas vlerave universale islame, të preferohen vlerat tradicionale lokale, që traditat lokale të bëhen referencat kryesore të fesë, madje të bëhen edhe vetë feja e tyre. Në këtë mënyrë, vetë njerëzit që i takonin një tradite, madje përveç ixhtihadit-analogjisë, kanë rënë në një pozicion që t’i ekskomunikojnë kuptimet dhe traditat e muslimanëve të tjerë, madje edhe t’i quajnë si të dalë jashtë Islamit.
Tipologjia e fetarisë etnocentrike vazhdon që në mesin e muslimanëve të gjejë edhe më tepër simpatizantë, kurse kjo për shoqërinë islame është edhe një problem serioz. Në fakt ky kuptim vazhdimisht po largohet nga themelet kryesore, si koncepti islam se njerëzit rrjedhin nga një rrënjë, se ata në esencë janë “një” dhe se “tek Allahu më i miri nga ju është ai që është më i devotshëm”. Lënia mënjanë e të drejtës vëllazërore, e cila mbështetet në njësinë e besimit që Islami e ka themeluar midis muslimanëve dhe dhënia përparësi bashkimit në suaza të varësisë etnike, është një devijim i qartë nga doktrina islame se “Muslimanët janë një ummet”. Po ashtu, edhe një kuptim fetar që e nxjerrë në vijë të parë identitetin etnik, në të njëjtën kohë është edhe një mjet ndarës i bazuar në paragjykimet midis grupeve etnike. Kjo ndarje/ky dekompozim, me vete i sjellë edhe sëmundjet që mbjellin farën e fitnes/ngatërresës midis muslimanëve, si racizmin, fanatizmin nacional dhe gjenetik.
Shpëtimi nga ky mentalitet, i cili përkatësinë etnike e merr për epiqendër të jetës dhe i cili perceptimin fetar dhe qëndrimet sociale bashkë me sjelljen e tij, i përcakton sipas bazës etnike, është i mundur vetëm me anë të të kuptuarit e drejtë të fesë, gjegjësisht të Islamit, si dhe me anë të të kuptuarit të drejtë të vlerave islame, duke u nisur nga burimet e vërteta, si nga Kurani si fjalë e Allahut dhe nga Sunneti i Pejgamberit. Islami na mëson të vërtetën se njeriu, pa marrë parasysh ngjyrën, nacionalitetin dhe gjininë, të cilën nuk ka të drejtë ta zgjedh sipas dëshirës, ai është “eshrefi mahlukat” (krijesa më me vlerë) dhe se ai është i krijuar si “halife/mëkëmbës i Zotit në tokë”. Krahas kësaj njeriu ka të drejtë të zgjedhë se ç’është e mirë dhe ç’është e keqe dhe, në bazë të kësaj, ai mban edhe përgjegjësi. Dhe, si përfundim, të pranosh se parimi “el emru bil maruf ven nehji anil munker” (urdhëresa në të mirë dhe ndalesa nga e keqja) dhe mesazhi “besimtarët janë vëllezër”, është kriteri themelor në raportet midis muslimanëve, vetëm kjo neve do të na shpëtojë nga sëmundja e quajtur fe dhe fetari etnocentirke.
*Autori është Rektor në International Balkan University – Shkup