Zeri Islam

Jemi të vetëdijshëm për papërshtatshmërinë e një titulli të tillë, por kjo vlen për ato raste kur bëhet fjalë për diçka të shenjtë. Megjithatë, qëllimi i këtij krahasimi nuk është që të vendoset një lidhje ndërmjet këtyre dy të vërtetave me të cilat përballemi, por, para së gjithash, të vihet në pah një mendësi ose një vetëdije kolektive që i krahason këto dy të vërteta, për të cilat është akoma e gjallë kujtesa kolektive. Tashmë e keni kuptuar se bëhet fjalë për Pallatin e Oficerëve, të menduar bashkë me projektin “Shkupi 2014” dhe Burmali Xhaminë, lokacioni i së cilës gjendet pikërisht aty ku makineritë e këtij projekti ose, më saktë, të qeverisë, gërmojmë tokën duke gërmuar jo vetëm në themelet e kësaj xhamie, por edhe në vetëdijen dhe ndjenjat e besimtarëve, ose të kujtesës kolektive e kulturore. Madje, do të thosha edhe në atë identitet të cilit (nuk) i përket. 

Intelektualët – “qeniet më të korruptuara” 

Megjithatë, ajo që e ndez aq shumë shpirtin e qetë të besimtarit deri në shkallën e padurimit, është fakti se nismëtarët e kësaj ideje, që në vendin e xhamisë të ndërtohet Pallati i Oficerëve, vijnë nga një nga grup intelektualësh, madje edhe akademikësh! 

Vetëdija intelektuale, thesari i dijes, në thelb, nuk nënkupton edhe përmbajtje, edhe mesazh moral e shpirtëror. Interesi, korrupsioni, grykësia dhe cilësi të tjera të ngjashme, mbase janë më të theksuara pikërisht tek intelektualët. Jo pa qëllim e pohoj këtë. Rreth tridhjetë vjet të shkuara pata lexuar diku një titull libri Intelektualët dhe ujqërit, ku autori i konsideron intelektualët si qeniet më të korruptuara, si soji më i pamëshirshëm ndër njerëz, në veçanti kur bëhet fjalë për idetë. Për këtë të vërtetë jam bindur më shumë se një herë. Në të vërtetë, bëhet fjalë për ata intelektualë që nuk kanë kurrfarë kujdesi për asnjë lloj kriteri apo besueshmërie të brendshme morale, që do ishte e denjë për një – nëse mund të themi, dhe padyshim që mund ta themi – jetë autentike ose për një jetë me veten tonë, e cila thjesht vihet në pikëpyetje. Ndërkaq, në disa shtete ndodh të ndryshojnë edhe historitë, të shkruhen histori të tjera, pikërisht për shkak të këtij raporti të intelektualëve me lëndën e interesit të tyre.  

Çfarë shprehën dhe paraqitën në të vërtetë nismëtarët (shumica profesorë, artistë dhe akademikë) në lidhje me projektin “Shkupi 2014”, si pasojë e drejtpërdrejtë e honorarëve të majmë? Atyre iu dha një shans i vyer për të trupëzuar ose për të nxjerrë në pah, për t’i bërë gurë ose çimento idetë dhe botëkuptimet e tyre, pavarësisht se të çimentuara e të gurëzuara i kishin, që para se të vendosej sistemi komunist, gjatë periudhës komuniste, madje edhe në periudhën paskomuniste, ku kanë dhënë “kontributin” e tyre. 

Format e ngrehinave, muzeve, anijeve, përmendoreve, urave e skulpturave, më e pakta flasin për diçka që do ishte autentike për një popull ose, më saktë, që do shprehte identitetin e tij, që si asnjëherë më parë i mbivendoset një pikëpyetje. Jam i bindur që kjo flet fort mirë për diçka tjetër, se janë në një garë për të dëftyer se jemi edhe ne në këtë botë, e jo për të shprehur diçka burimore dhe autentike. Bëhet fjalë për garën e ideve greke, bullgare, serbe ose europiane – të paktën këtë të përcjellin imazhet. Dhe, më keq akoma, tejkalohet një periudhë pesëshekullore, e cila u ka mundësuar ekzistencë normale shumë identiteteve, që ishte një rast i rrallë i asaj kohe. Ajo që nuk mund të lidhet është fakti i mëposhtëm që ka të bëjë me ato ndërtime dhe ide: dëshmia e identitetit. Këtu qëllimi nuk përkon aspak me rezultatin, ose ndërmjet qëllimit dhe efektit ka një çarje të pariparueshme, të cilës do t’i qasemi më poshtë.  

Shprehja ose mbulimi i një identiteti 

Ndonëse nuk jam ekspert i arkitekturës, megjithatë nuk mund të mos shtroj disa pyetje për disa imazhe që m’i vrasin sytë kur kaloj në qendrën e Shkupit. Ja disa nga këto pyetje: Çfarë evokojnë, fjala vjen, anijet, që janë më të larta se urat që po ndërtohen në të njëjtën kohë? Për çfarë flasin – le të japim një shembull tjetër – skulpturat, kur tashmë e dimë fare mirë se në tempujt katolikë dominojnë skulpturat, kurse në tempujt ortodoksë ikonostaset? Ose, rasti i tretë: çfarë na transmetojnë skulpturat e çatisë së një ministrie, që mezi duken, e lërë më të shquhet se për çfarë personaliteti bëhet fjalë?! Çfarë simbolizon një urë që të shpie drejt e në muze?! Ose, edhe një e fundit: çfarë manifestojnë fasadat prej polisteroli në vend të fasadave të barokut me materiale të forta, ndërkohë që dihet se fasada (ose pamja) është shfaqje e bukurisë së brendshme të imazhit? Pra, çfarë synohet me një zgjidhje të tillë arkitektonike? Askush nuk mund të më bindë se prapavija ose qëllimi i kësaj ndërmarrjeje arkitektonike është mbulimi, e jo zbulimi i një identiteti. 

Fusha e garës kulturore

Qëllimisht i lashë për në fund dy simbole ose dy ide që nuk mund të krahason për nga struktura, qëllimi dhe synimi për të cilin janë krijuar. Këtë do e bëj jo që t’i krahasoj (mos dhëntë Zoti!), por që të vë në dukje një realitet, një vetëdije të shtrembëruar, të shkatërruar, të devijuar dhe, mbi të gjitha, një vetëdije shoviniste te intelektualët dhe elitat e tjera fetare, për të cilat akoma nuk është pyetur askush – një vetëdije kolektive, duke mos marrë parasysh individë që mund të numërohen me gishtat e njërës dorë. Ashtu siç mund ta merrni me mend, bëhet fjalë për dy ndërtesa: Pallatin e Oficerëve dhe Burmali Xhaminë. Që të dyja nuk janë më. Njëra daton më shumë se qindra vite më parë, ndërsa tjetra jo më shumë se njëqind vjet të plota. Njërën e rrënoi xhandarmëria serbe, ndërsa tjetrën tërmeti; njëra ftonte për lutje, tjetra shkelte njerëz; njëra ofronte paqe dhe kënaqësi shpirtërore, tjetra i fshikullonte dhe zhvaste njerëzit; njëra i pranonte të gjitha identitetet, tjetra e mohonte identitetin; njëra simbolizonte paqen dhe bashkëjetesën, tjetra çizmen dhe nënshtrimin; njëra ishte vepër artistike par excellence, kurse tjetra një ndërtesë pa kurrfarë vlere artistike. 

Ja pra, çfarë realiteti përcillet. Vallë, kush janë dhe çfarë janë ata intelektualë, madje edhe besimtarë, që i krahasojnë këto dy simbole ose këto dy ide?! Madje, u hoq dorë nga ideja për ndërtimin e kishës në bash të vendit, pikërisht që të mos ndërtohej edhe xhamia! Megjithëse e para nuk ka qenë asnjëherë aty, ndërsa e dyta ka qenë. Me çfarë besueshmërie morale dhe fetare, le të themi edhe kombëtare, do dalin një ditë ata intelektualë (disa edhe akademikë) para drejtësisë Hyjnore? Vallë, a nuk kanë marrë pak mësim nga fqinjët apo, përtej urës, nga Çarshia e qytetit të tyre, ku xhamia dhe kisha qëndrojnë pranë njëra-tjetrës prej qindra vitesh?! Dhe kjo nuk haset vetëm në Shkup, por edhe në Sarajevë, Sofje, Tiranë, Beograd dhe qytete të tjera, ku në kërthizën e këtyre vendeve bashkekzistojnë edhe sot e kësaj dite kisha dhe xhamia? Nuk besoj se ka ndonjë musliman të vërtetë që do e kundërshtonte ndërtimin e një xhamie vetëm që të mos ndërtohej edhe një kishë. Kjo mënyrë e të menduarit është e posaçme vetëm për ndonjë soj që nuk ka lidhje as me vetveten e as me fenë e tij.  

Të gjitha këto ide që buruan nga “Shkupi 2014” më kujtojnë garën se cili do ndërtojë më shumë. Cili ndërtim do dominojë, ai i periudhës serbe, bullgare apo greke. Kur ia bëra vetes këtë pyetje, m’u kujtua përnjëherë ideja “e madhe”, që në njëfarë mënyre u bë një “ide fikse”, me të cilën janë motivuar si intelektualët, ashtu dhe akademikët, madje edhe politikanët naivë – një ide që haset në të gjitha tekstet shkollore, nëpër doracakë, në hulumtime të çdo lloji, madje edhe ndër enciklopedi, pikërisht ideja e Goce Dellçevit: “Unë e kuptoj botën si një fushë gare kulturore.” Vallë, si nuk e pyetën veten ata intelektualë, mes të cilëve ka edhe akademikë, se çfarë nënkupton kjo ide dhe cilat mund të jenë pasojat e saj shkatërruese?! Nëse gjykohet sipas kësaj ideje, mund të pohoj krejt lirshëm se Goce Dellçevi nuk ka pasur fare haber se çfarë nënkupton kultura, madje jo vetëm ai, por edhe intelektualët e akademikët e sotëm. Kultura është një zinxhir formash shpirtërore dhe mendore, që përcillen nga brezi në brez, sipas të cilave dallohet një identitet përkatës. Çdo ide është identitet më vete. Ajo është identike vetëm me vetveten. Nëse do ndodhej në ndonjë garë, ajo do dilte nga vetvetja. Kultura nuk është garë. Kultura është rezultat. Kultura krijohet dhe nuk mund të bëhet garë për të. Çdo vlerë kulturore është e vlefshme për vete dhe sipas vetes. Ajo ka atë lloj natyre që nuk mund të krahasohet me diçka tjetër, e jo më të garojë me të. Çdo vlerë, për atë që e ka krijuar atë vlerë, paraqet vlerën e tij autentike, vetjake, që shpreh identitetin e tij dhe, si e tillë, “është gjithçka për të”. Nëse nuk është e tillë, ajo nuk është vlerë. Idetë mund të jenë hierarkike, por jo edhe garuese. Çdo ide ka vlerën e vet në rrafshin e saj në atë lloj hierarkie. Ajo nuk ngadhënjen mbi një ide tjetër, siç mendonte Goce Dellçevi, por, si e tillë, mund ta tejkalojë vetveten nga brenda, por jo dhe idenë tjetër. Çdo ide është një botë më vete. Hapësira e saj është hapësirë e saj: ajo i përket vetes ose merr pjesë në një ide më të lartë, por nuk garon. 

Prandaj, vetëdija për të mos ndërtuar kishën, meqë kjo do tërheqë nga pas edhe ndërtimin e xhamisë, a nuk është fryt i një ideje garuese, e cila e humb garën pa e filluar? Dhe, që të mbulohet humbja e garës, kisha do ndërtohet në një vend tjetër, pak më larg qendrës. Pikërisht kjo garë idesh, për të cilën jemi dëshmitarë në Shkup, i varros të gjitha vlerat intelektuale dhe morale, madje edhe ato identitare të një populli. Vetëm në një kornizë të këtillë mendore dhe, do të thosha, skizofrenike, mund “të ngadhënjejë” çizmja, që mban të shtypur potencialin intelektual, moral, religjioz dhe artistik, i cili thjesht nuk do të çlirohet nga prangat që i kanë paralizuar qenësinë. Kjo nuk është një çizme e shtrembër, por i shtrembër është ai që ia imponon vetes së tij çizmen. Ndërsa thirrja për lutje, edhe pse kontestohet – sepse fton në harmoni dhe paqe – do futet nën dritën e gjerësisë dhe kaltërsisë qiellore edhe më thellë e më gjerë, vetvetiu dhe për vetveten, pa pasur nevojë për një ide tjetër me të cilën të bëjë garë. 

Krijimi i kufirit në identitetin vetjak 

Ndonëse flitet vazhdimisht për identitetin, tek ne nuk ka ende asnjë studim që u kushtohet çështjeve identitare. Mund të ndeshen tekste të drejta, por jo dhe vepra dhe studime burimore. Kjo do të thotë se nuk ka një platformë ideore për problemin e identitetit. Ç’është në të vërtetë identiteti? Nëse nisemi nga vetë fjala “identitet”, kundruar në aspektin filozofik, do bjerë në sy diçka që është e jona, identike me veten tonë, në veten tonë dhe dhënë për veten tonë, që lidhet shpesh me unin njerëzor. Me fjalë të tjera, është ai që nuk provohet ose që nuk mund të jetë lëndë e provës. Ai është ajo që është aktuale, e dhënë dhe e pranishme. Ose, e thënë shkurtimisht, identiteti është ai që është dhe nuk është diçka që ai nuk është. Unë nuk mund të them për veten se jam jo-unë. Vetë fjala “identitet” është dika që flet për veten, për atë që njeriu thotë për vetveten dhe kësisoj nuk mund të ketë kufi mes asaj që njeriu pohon për veten dhe asaj së cilës ai i përket në të vërtetë. Identiteti humbet vetëm atëherë kur pengohet kufiri ndërmjet mendimit për veten dhe ndjenjës për veten. Që këtu identiteti është një çështje që ka të bëjë me sferën individuale të njeriut dhe jo një çështje që ka ndërlidhje me sferën objektive ose, më saktë: ai nuk është një procedurë objektive ose e jashtme, siç synohet të imponohet me projektin “Shkupi 2014”.

Prandaj, këtu do shpreh mendimin tim se çdo kërkesë e identitetit, qoftë në të kaluarën, qoftë në të parakaluarën, është shumë e dëmshme për vetë identitetin. Kjo jo vetëm që ngre një dyshim X apo Y, por kështu ngrihet edhe pyetja te Tjetri për interpretimin ndryshe të të njëjtit identitet (në veçanti në Ballkan), nga ajo që ai identitet është në të vërtetë; ndërsa ajo që është, është ajo që është aktuale ose e pranishme, dhe që shpërfaq të vërtetën e një identiteti. Kërkesa e identitetit në të kaluarën, duke e dëshmuar atë identitet në dëm të aktualitetit të identitetit, nuk dëshmon asgjë, përveçse i multiplifikon dyshimet; sepse në këtë vazhdimësi vendoset kufiri me vetëdije. Kjo është njëlloj si në rastin kur jemi të kthyer me fytyrë kah e kaluara, ndërkohë që ecim drejt së ardhmes pa e ditur se ku po shkojmë në të vërtetë; ose, në këtë rast, se ku zvarritemi. 

I gjithë projekti “Shkupi 2014”, më e pakta, dëshmon se ç’është ai identitet. Ky projekt, në fakt, depërton pingulthi dhe e (për)çan identitetin që tanimë ekziston, që është i pranishëm ose i dhënë si i tillë – ndërkohë kjo është dëshmia më e madhe për këtë identitet. Këtë nuk mund ta kontestojë askush. Identiteti nuk mund të kërkohet, aq më pak në të kaluarën. Ai është ai që është, e jo siç do duhej të ishte. “Shkupi 2014” jo vetëm që nuk manifeston aktualitetin dhe praninë e një identiteti, por thjesht dëshmon për diçka që duhet të kërkohet ose të dëshmohet, kurse ai, në fakt, ngre nevojën për diçka që nuk posedohet. Ai dëshmon se po kërkohet ajo që nuk është në zotërim – dëshmohet ajo që ka dyshim në vetvete. Burimorja dhe e sigurta nuk dëshmohen: ato thjesht jetohen. 

Unë nuk kam nevojë për askënd që të më dëshmojë se jam unë ose se unë nuk jam unë. Ajo që më mbetet dhe këtë duhet ta dinë mirë intelektualët – ndër të cilët disa janë edhe akademikë, të përfshirë drejtpërdrejt apo tërthorazi në projektin “Shkupi 2014” – është se identiteti nuk dëshmohet; se ai nuk është llamarinë a pllakat, mbi të cilin do shkruhet ose do vizatohet se unë jam “ai”. Identiteti nuk vizatohet, ai thjesht buron, vjen vetvetiu. Ai nuk mësohet dhe as nuk përvetësohet, por përcillet. Thjesht: identitetin e përbën zinxhiri i formave shpirtërore, që përcillen nga brezi në brez dhe kësisoj fuqizojnë vetëdijen për veten e, për rrjedhojë, edhe vetëvazhdimësinë dhe, përmes kësaj të fundit, edhe kujtesën kolektive. Ndërkaq, që projekti “Shkupi 2014” na ka sjellë një të shkuar më të mirë, sikurse u shpreh njëri në një televizion, e jo aktualitet apo të ardhme më të mirë, për këtë duhet të flitet nga një tjetër aspekt.