Zeri Islam

Sot, debati sundohet prej mendimit se kultura shqiptare, qysh prej burimit e deri në të sotmen, ka qenë thelbësisht perëndimore dhe se ndikimet e kulturave të tjera vijnë në botën e saj si një lloj ndryshku.Në këtë trajtesë nuk është e mundur t'i jepet një përgjigje pyetjeve të tilla që kanë të bëjnë me karakterin e një kulture. Por do të kujtojmë vetëm disa fakte: Një nga veprat më të hershme të E. Çabejt, themeluesit të albanologjisë moderne, titullohet "Shqipëria ndërmjet Perëndimit dhe Lindjes". Para tij, në monografinë "Shqipëria kopësht shkëmbor në Europën Juglindore", F. Konica qe shprehur se Shqipëria ka paguar haraçin që Perëndimi e ka parë si Lindje ekzotike dhe Lindja si Perëndim të pasur. Një ekspozitë etnografike, që prej vitesh parashikohet të hapet në Gjermani, është propozuar të titullohet "Shqipëria ndërmjet kryqit dhe gjysmëhënës". Një historian i ri shqiptar, që mbrojti këto vite studimet pasuniversitare në Paris e ka titulluar monografinë e tij "Shqipëria ndërmjet Perëndimit dhe Lindjes: 1945-1948". Në romanin "Viti i mbrapshtë" të I. Kadaresë një nga konfliktet më të rëndësishëm është ai i "anadollakëve" dhe "oksidentalistëve". Libri i A. Izetbegoviqit mbi fatin e vendit të tij në këtë fundshekulli të mijevjeçarit të ri titullohet "Midis Islamit dhe Perëndimit". Një historian nga Shkodra, prof. Gazmend Shpuza ka përfunduar monografinë "Shqipëria ndërmjet Apenineve dhe Ballkaneve - 1934".Të gjitha këto tregojnë se, problemi nuk mund të zgjidhet me një të prerë dhe aq më pak me slogane. Metodologjikisht do t'i mbahemi mendimit të Çabejt, sipas të cilit "bota romake-katolike dhe bota bizantine kryqëzohen këtu edhe në fushën letrare, herë duke ngadhënjyer njëra e herë duke jetuar të dyja njëkohësisht, por më shumë duke u shkrirë në një njësi me lëndën anase të vendit". Në këtë sfond mendoj se është me vend të hetohen gjurmët e kulturave të tjera në kulturën tradicionale të popullit, pavarësisht se nga kanë ardhur këto kultura. Ndikimet orientale nganjëherë lidhen me periudhën e pushtimit osman në viset arbërore. Ky është një historicizëm i ngushtë. Pikëpamja se ndikimet orientale kanë ardhur kryesisht nëpërmjet islamizimit ose prej fillimit të islamizimit nuk ka mbështetje me themel shkencor.
Lidhjet e brezave paraardhëse me botën lindore kanë qenë shumë të lashta, qysh prej periudhës antike (Ilire e greke luftuan me persët në brigjet e Azisë së Vogël). Fenikasit, hetitët, shumerët e persët, me qyteterimin e tyre, lanë dëshmi të tilla që sot nuk mund të veçohen. Në periudhën e zgjerimit të perandorisë së Aleksandrit të madh, ilirë e trakas mbërritën deri në Indi. Sado që është e vështirë, mendoj se duhet folur për ndikime të periudhës antike, që kanë të bëjnë edhe me karakterin e gjuhës shqipe, dhe për një shtresë ndikimesh të reja, që lidhen me pushtimin osman, por kanë si prurje një bagazh shumë më të pasur: kulturën humaniste perso-indiane. Është e vërtetë që islamizimi i popullsisë ishte një faktor intensifikimi i ndikimeve lindore. Politikat e islamizimit (shek. XV-XVI) nuk synonin vetëm kthimin fetar të popullsisë së krishtere shqiptare në myslimane, proces që filloi të ecë me ritme jo të ngadalta, por me vendosjen e administratës turke kryesisht nëpër qytete ndihmoi islamizimi i tyre më shpejt sesa në fshatra. Islamizimi u krye shpejt edhe për arsye se përmes ardhjes në qytet të elementëve të islamizuar nga rrethina fshatare... ata fitonin statusin e "qytetarit" (sheherliut), status që i vendoste në një gjendje relativisht më të favorshme sesa ajo e mëparshmja"."Elementi i myslimanizuar e kishte më të lehtë të vendosej në qytete; përkundrejt shërbimit ushtarak atij i faleshin disa detyrime tatimore. Me këtë duhet shpjeguar edhe islamizimi më i shpejtë i popullsisë qytetare". Prej kësaj kohe ndikimi i Orientit u ndie në të gjitha përmasat e kulturës shqiptare; konturimi arkitektonik lindor, objektet e kultit islamik, krijimi i lagjeve të myslimanëve, kuzhina orientale (ushqimi dhe pijet), kozmetika, festat fetare, elementet dhe veglat muzikore, elementet karakteristike të kercimit etj. Por, islamizimi i popullsisë si faktor intensifikimi i ndikimeve lindore nuk qe faktori i vetëm dhe aq më pak një faktor urdhërues. Esenini nuk u islamizua aspak duke përvetësuar gjedhet poetike të popujve fqinje juglindore. As Gëte, kur shkroi Divanin e tij te famshëm nuk u prir prej ndonjë bestytnie fetare, por thjesht prej parapëlqimit poetik.Huazimet në kulturë ndodhin për të plotësuar nevojat kulturore. Kjo ka ndodhur edhe me poezinë lirike qytetare shkodrane. Jo vetëm simbole e frazeologji poetike që janë karakteristike për popujt e Lindjes, por deri gjurmë të një kodi poetik klasik perso-arab, gjenden në këtë poezi (Një studim krahasues i kodit poetik të Naimit dhe poetit pers, Rumiut, ka ndërmarrë studiuesi i njohur J. Bulo). Një nga problemet më të diskutueshme për karakterizimin e simbolikës perse në lirikën qytetare shkodrane është edhe fakti se si është përftuar ajo në këtë univers ku ishte e pranishme. A ka mbetur në këtë hapësirë të re një komponente e veçuar, apo ajo është shkrirë me njësinë vendase?Në dorëshkrimin e Kolë Gurashit, që njihet me titullin "Hengu shkodran", një koleksion prej 300 këngësh, përmenden nominalisht bartës të tyre, që supozohet se mund t'i kenë sjellë motivet e tyre nga Orienti. Ka këngë për të cilat mbledhësi shënon se "nuk dihet me saktësi koha kur ka xanë fillë". Në të tjera shprehet se bëhet fjalë për "kangë që i ka pasë prue Kasem Xhuri nga Orienti i Mesëm e t'cilat asht kenë mundue me i shkodranizue ai vetë. Të gjitha këto mbledhësi i ka plotësue me fjalë shqipe, në mënyrë që të popullarizohen ndër ahengje dhe emisione të ndryshme". Gurashi ka shënjuar teknikat e organizimit të këngëve të këtij ahengu; si hengu n'dyqa, zilgjyse, ras, sergja, evish, hyseni, divan, sabah". Ka këngë të cilat janë marrë thuajse en block dhe pastaj "janë shkodranizue", por një pjesë e madhe e tyre nuk janë përkthime. Në to ndihet ndikimi i fuqishëm i simbolikës orientale. Si në traditën lindore, lirika e dashurisë është një personazh artistikisht i pranishëm dhe formalisht i përjashtuar. Një grupim këngësh të tilla janë krahasuar me ato që në traditën popullore orientale quhen "kënge uzrite ose virgjine". Sipas Frojdit, "çdo fantazi është realizim i një dëshire të paplotësuar". Kjo na lejon të kuptojmë mirë frymën melankolike që kanë shumë këngë me ndikime të dukshme orientale, sidomos ato të gjinisë erotike, në të cilat, sipas kodit oriental, vajza nuk mund të shfaqet vetë. Kjo vuajtje e subjektit që këndon këngën, për të mos thënë kjo kënaqësi që ndien këngëtari prej vuajtjes së dashurisë së munguar, lidhet edhe me filozofinë orientale të përcaktimit. Fati është i paracaktuar, është dëshirë e Perëndisë, atij duhet t'i nënshtrohesh. Ndihet në këngë fryma e besimit, por thjesht si vetëdije për t'u ruajtur nga ndëshkimi i një entiteti e jo sipas formave të adhurimit poetiko-filozofik (poezia klasike perse). Simbolet e njohura orientale: trëndafili, bilbili, karafili, zambaku, zogu në përgjithësi, lulja në përgjithësi me gjithë emërtesën e saj të larmishme, kanë zënë vende me rëndësi strukturore në lirikën popullore shkodrane. Kam konstatuar se këto simbole nuk kanë arritur në poezinë tonë me shumëkuptimësinë e burimit. Ka ardhur kryesisht kuptimi më i shpërfaqur i tyre. Fillimisht simbolet e mësipërme u huazuan si fjalë në kuptimin e tyre të drejtpërdrejtë (denotativ) u funksionalizuan si elementë të leksikut e më pas morën konotacione simbolike. Ndërsa shtresa të tjera kuptimore, që janë më të largëta për shqiptarët, si mistika, kanë mbetur te burimi. Bilbili në këngën popullore shkodrane është këngëtari (në jug gjendet edhe forma e hiper-karakterizuar "bilbil gjyzar"), është heroi i vuajtur i dashurisë, njeriu në dramën e dhimbjes. Në vargjet ku bilbili del si simbol shfaqet edhe mendësia orientale, për shembull ajo e paqes së brendshme, e ekuilibrit seren, siç e kishin grekët e vjetër: Ç'ke qi kjan, i mjeri bylbyl, Duro, duro, n'at gemb jeshil". Në letërsinë klasike përse bilbili është një shenjues disashkallësh, me një polisemantike pakrahasimisht më të gjerë se ajo e përftuar në poezinë shqipe. Po përmend disa prej këtyre niveleve kuptimore: -bilbili del si simbol i së mirës në opozicionin "e mirë-e keqe" -simbol i poetit ose këngëtarit -simbol i pengesës (joshjes) që e ndalon njeriun të shkojë drejt përsosmërisë. Trëndafili në poezinë klasike përse dhe përgjithësisht në atë orientale nuk është shenjues i së dashurës, si në poezinë popullore shkodrane, por fillimisht shenjon përsosmërinë shpirtërore, në atë shkallë që i shkon për shtat përsosmërisë së lartë. Në traditën shqiptare ky simbol ka ndërruar karakter, është bërë një simbol kronik (është desakralizuar), ka zbritur nga qielli në tokë, duke shenjuar bukurinë, të dashurën, dashurinë e pastër, të preferuarën mbi të tjerat: Knojne bilbilat kah pranvera, flak u ndez, Drandofilles po i vjen era, a ka besë?"Simboli i trëndafilit përforcohet me një larmi emërtimesh sinonimike, kryesisht me rrënjë atë vetë, si maragjyli (trëndafili i egër), simbol i pasionit të fuqishëm në dashuri, i forcës jetësore. Gjurmët e kulturave orientale ndihen lehtë, por çdo perpjekje për kalkimin apo përkthimin e tyre do të shkaktonte shembjen e struktures poetike: "Flokët të derdhun zymbyl, Era t'vite gjylabi, Synin mergjuz faqet has gjyl, buzën karajfil sharabi". Krijohet kështu një imazh vajze "i ambëlsuem erë drandofillet" (gjylabi) ku mbizotërojnë ngjyrat sensuale e kuqja -e zeza. Del dhe vera (sharabi) aq e dashur për poetët persë. Simboli i trëndafilit shpesh shoqërohet edhe me gjembin (gemb, gem, gem me gem), si paralajmërim i ruajtjes ose i asaj që në Perëndim e quajnë thjesht "dhimbje e ëmbël". "S'ka drandofille pa ferrë. Bashkë me gonxhen gembin sille". Mendoj se simbole të tjera të huazuara nga një trashëgimi e hershme orientale janë edhe zambaku, shenjues i pastërtisë dhe dlirësisë; karafili simbol i bukurisë; gardelina dhe kanerina si simbole alternative të haresë, zemrës së gëzuar; jasemini, sheboja, vjollca, elbaroza - shenjuese të shkallëve të ndryshme të bukurisë. Për përdorimin simbolik të karafilit po sjell këto vargje në të cilat ai identifikohet me trëndafilin. "Karajfili - mbreti jonë, Salltanet për ashikni, Drandofill emnit i thonë, Je sevda për djelt e ri".Trëndafili ka marrë një përhapje aq të gjerë, saqë, nga epitet e simbol, me kohë ka marrë vlerë nominative përkëdhelëse, është kthyer në emër të përveçëm: Gjyle; por gjen përdorim edhe si epinom: "moj bukuri gjylistane". Këtu në vend të fjalës "bukuri" në këngë hyn emri i përveçëm. Mendoj se edhe evokimi i simbolit të trëndafilit apo të karafilit si një "lule në saksi" shpreh mendësinë orientale të vajzës që gjendet e veçuar nga jeta: "Rreth e rreth në avulli, Si fëllënxa në kafaz". Një problem që meriton vëmendje është nëse simbolika orientale dhe shenjat e kodit poetik klasik pers kanë hyrë fillimisht në poezinë e kultivuar, siç konstatohet te Naimi, por edhe te Mjeda e autorë të tjerë apo fillimisht ka qenë poezia popullore ajo që ka huazuar. Poezia e kultivuar me ndikime nga bota perso-iraniane ose orientale në përgjithësi vjen në Shqipëri në kohën e bejtexhinjve, që është e vonët. Mund të besohet se ka paraprirë poezia popullore. Edhe fakti që këngët e bejtexhinjve nuk arritën t'i nënshtrohen një rotacizmi gojor do të thotë se parësore mund të ketë qenë ndikimi në kulturën tradicionale. Në lidhje me faktin se sa ka mundur ta tresë poezia popullore shqiptare lëndën e huaj që nga larg është me vlerë domethënëse fakti që, këngën e njohur popullore turke "Aman doktor" e sjellë nga Izmiri dhe kënduar në fillimet e këtij shekulli nga rapsodi shkodran Qorr Jakova, në regjistrimin diskografik vetë turqit e kanë quajtur "këngë popullore shqiptare", për shkak të ndryshimeve thelbësore që kishin ndodhur në karakterin e saj.Para se ta mbyll këtë trajtesë modeste dua të kujtoj se latinët e urtë shpreheshin në formë lakonike: "lux ex orientae". "Nëse një vlerë është kulturë, ajo është e tillë pavarësisht se nga vjen. Një kulturë merr një vlerë tjetër sepse ka nevojë për të".