Zeri Islam

Hyrje

Faleminderit, o Ti që na dhe mendjen dhuratë! S’ka dyshim se të gjitha rrugët e jetës përfundojnë tek Ti!
Është e vështirë të flasësh në një kohë të kufizuar rreth filozofisë islamo-iraniane, që me përpjekjen e njerëzve si Fahrabiu, Avicena, Sabahudin Sohraverdi, Babafez Kashani, Mola Sadra, Molahadi Sabzvari, Alame Tababai dhe mijëra të tjerëve themeluan një shkollë të pashembullt të mendimit. 

Në filozofi janë diskutuar çështje që kanë të bëjnë me ekzistencën në tërësinë e saj dhe përzgjedhja e çështjeve për të cilat do të flas kërkon një kujdes të përpiktë, pasi me këtë artikull, në këndvështrimin e një hulumtuesi synoj të hedh një vështrim në atë ç’është filozofia islame në të vërtetë dhe cili është qëndrimi i saj ndaj problemeve të botës sot.

Fillesat e filozofisë islame dhe çfarë është ajo në vetvete? 

Përkufizimet që i jepen fjalës “filozofi” janë aq të shumta sa vetë filozofët apo shkollat që ata përfaqësojnë. Nëse pranojmë faktin se filozofia sipas Sokratit lindi me lindjen e pyetjeve, atëherë duhet të pranojmë se filozofia islamo-iraniane lindi paralelisht me lindjen e Islamit. 

Nëse përpjekjet e filozofëve si Shën Augustini në filozofinë e krishterë kishin për qëllim pajtimin e religjonit me dijen apo shfaqjen e dijes nëpërmjet fesë, në filozofinë islame filozofia nis me zanafillën e revelatës hyjnore me fjalën “mendo, hulumto”. 

Pra, thirrja hyjnore i fton njerëzit të mendojnë dhe të thellohen për ekzistencën dhe origjinën e saj. Për më tepër, edhe vetë shtyllat në të cilat bazohet feja islame duhet të zbatohen vetëm pasi janë kuptuar, pranuar dhe vërtetuar nga mendja e njeriut. 

Shkurtimisht mund të themi që fillesat e filozofisë islamo-iraniane i gjejmë me fillesat e islamit dhe urdhrit hyjnor për të menduar. 

Në Kuran ka shumë vargje që flasin për këtë, ndër të cilat përmendim:

“… a nuk po mendoni … ?”
“Kanë zemër, por nuk ndjejnë me të …”
“A janë të barabartë ata që dinë me ata që nuk dinë?!”

Gjithashtu pejgamberi islam (paqja qoftë me të) në një thënie profetike përmend faktin se një orë meditim ka më shumë vlerë se 70 vjet adhurim pa vetëdije. 

Nga ana tjetër, Ali ibn Ebu Talib përmend faktin se qëllimi i profecisë është hapja e thesareve të mendjes për njerëzit. 

Pra, të menduarit sipas filozofëve të shkollës filozofike islame nuk synon në shprehjen e aspektit shkencor të religjonit, por në zbatimin e urdhrit hyjnor, që nxit të menduarit, pasi ai është një detyrë thelbësore për njeriun, të cilën ai duhet ta përmbushë.

Njohja e vetes, krijimit, ekzistencës dhe marrëdhënies midis tyre, duke u bazuar në të drejtat dhe detyrat e secilit, janë detyra hyjnore. Njohja e fillimit dhe fundit të botës dhe mënyra se si ndodhin këto, janë pyetje që shqetësojnë filozofët. 

Përgjatë evoluimit të mendimit filozofik spikat një temë e rëndësishme që është marrëdhënia midis njeriut dhe ekzistencës e cila shihet si marrëdhënie mes mikrokozmosit dhe makrokozmosit. 

Pra, njeriu si mëkëmbës i Zotit në tokë mishëron ekzistencën në vetvete dhe ai është një mikrozmos në makrokozmos. 

Për këtë arsye, filozofët si Avicena dhe Mola Sedra Shirazi në përcaktimin e thelbit të filozofisë thonë se njohja çon në transformimin e njeriut në një botë subjektive si ajo e jashtme objektive. Pra, ata e shohin të bukurën absolute, të vërtetën dhe të mirën absolute dhe shkrihen me to, duke pranuar gjendjen dhe formën e tyre e duke përfituar prej vlerave të çmuara që ato kanë.

Tema e diskutimit në filozofinë islame 

Tema e diskutimit në filozofinë islame është vetë ekzistenca në thelb, e cila në arabisht njihet si “ekzistenca për shkak të ekzistencës”. 

Sipas filozofëve islamë, të kuptuarit e ekzistencës nuk ka nevojë për argumente. Baza e filozofisë së tyre bëhet diskutimi mbi ekzistencën, pasi ekzistenca është gjëja më e thjeshtë me të cilën mund të fillohet filozofia, sepse ajo nuk ka nevojë për argumente. 

Kjo ekzistencë përfshin si botën materiale ashtu dhe atë metafizike. Zoti, njerëzit, krijesat, qielli, toka, engjëjt, pra gjithçka materiale dhe metafizike janë bazë e diskutimit filozofik islam. 

Kjo do të thotë se filozofia islame për formimin e së cilës rol të rëndësishëm kanë luajtur filozofët iranianë, përmban përkrah elementeve llogjikë dhe racionalë dhe elemente teozofike dhe gnostike.

Pikë e rëndësishme në këtë filozofi është fakti se ajo nuk mund të mësohet nga librat, por njeriu duhet të ecë drejt rrugës së njohjes në mënyrë që ta kuptojë vetë atë. 

Këtë veçori e hasim në shumë fusha të tjera, p.sh nëse dikush dëshiron të mësojë notin nuk mund ta bëjë këtë në klasë, por në ujë. Po kështu të qenit filozof nuk arrihet nëpërmjet leximit të librave filozofikë, por pas njohjes së shtigjeve që të prezanton filozofia, njeriu duhet të hedhë hapat e tij në to duke e transformuar brendinë e tij. 

Rëndësia e këtij lloj transferimi qëndron në faktin se filozofi ndërton për veten e tij një botë idesh dhe në momentin që flet për ekzistencën dhe kozmologjinë, ai flet sipas pikëpamjes dhe njohjes së tij mbi këtë. 

Pra, njohja në filozofi është tepër e rëndësishme dhe ajo që qëndron në anën e kundërt të saj është imitimi, i cili në filozofi është i papranueshëm. 

Hulumtimi sipas këtyre filozofëve nënkupton njohjen në vetvete dhe jo marrjen e informacioneve të gatshme si dije. Kjo e fundit përbën angazhimin tonë në botën moderne sot. 

Pikërisht për këtë Sohraverdi, filozof i shekullit të XII dhe themeluesi iranian i filozofisë eshrake, thekson me këmbëngulje: “Të bëhesh një filozof do të thotë të përkushtohesh ndaj perfeksionit moral dhe shpirtëror.”

Termi “tahghigh” i përdorur në gjuhën arabe dhe perse që do të thotë “kërkim” ka si rrënjë të saj fjalën “hagh” që do të thotë “e vërtetë, e drejtë”. 

E vërteta është gjithçka, që është reale dhe ka një realitet, si rrjedhojë “muhghegh” që në shqip do të thotë “hulumtues” është ai person që njeh të vërtetën e kulluar ose që bën përpjekje për ta njohur atë. 

Sipas kësaj shkolle, filozofi duhet të jetë në ndjekje të mendimit të vërtetë.

Format e ndryshme të mendimit islam e marrin si të mirëqenë faktin se Zoti është burim i të gjithë realitetit. 

Universi dhe gjithçka në të shfaqen nga Zoti në stade të ndryshme, ashtu si drita e diellit shfaqet gradë-gradë. 

Bota shpirtërore që në Kuran quhet “bota e së padukshmes – al ghajb” është bota e kësaj jete, ndërgjegjshmërisë dhe inteligjencës, ndërsa jeta trupore e materiale të cilën Kurani e quan “e dukshmja – al shahada” është bota e vdekjes, pandërgjegjshmërisë dhe injorancës. 

Sa më pranë Zotit të jetë një krijesë, aq më thellë është e pozicionuar ajo në dritën e inteligjencës, ndërgjegjshmërisë dhe mendimit. 

Engjëjt dhe shpirtrat që i përkasin botës së padukshme janë shumë më tepër të thellë në shkëlqim dhe inteligjencë se pjesa më e madhe e banorëve të botës reale. Parë në këtë këndvështrim, qenia njerëzore që është zëvendës i Zotit në tokë, (khalifa), nuk është asgjë veçse mendim. 

Ndërgjegjja e njerëzve dhe vetëdija e tyre përcaktojnë realitetin e tyre. Mendimet e tyre zbusin natyrën dhe formësojnë fatin e tyre. 

Poeti i madh pers Rumiu, një kolos i traditës intelektuale, na kujton rëndësinë e mendimit nëpërmjet vargjeve të tij:

Vëlla, ti je siç do ta shohësh veten vet’
Se, sa për kock e mishra – dheu do t’i tretë
Nëse mendon për lule, kopësht me lule je,
Nëse mendon për gjemba, shkarpa për zjarrin je 

Nëse mendimi është ai që përcakton situatën prezente në të cilën ndodhemi dhe rezultatin tonë final, çfarë mund të themi për përmbajtjen e mendimit dhe ku duhet të orientohet ai vetë? 
Qëndrimi i traditës islame ndaj mendimit është se ai duhet të fokusohet tek e vërteta dhe asgjë nuk është më e vërtetë se Zoti (E Vërteta – Al Hak). 

E gjithë veprimtaria e mendimit duhet të orientohet dhe rregullohet në mënyrë të tillë që të nisë e të përfundojë me realitetin suprem. Për më tepër, nga çasti në çast, mendimi duhet të mbështetet nga ndërgjegjja e së Vërtetës.

Filozofia islame, çështjet dhe krizat bashkëkohore 

E veçanta e filozofisë islame është fakti se ajo është e gjallë dhe nëse shohim ithtarët e kësaj filozofie që nga Irani, vendet e ndryshme aziatike, e deri në Evropë dhe Amerikë e ndjejmë praninë e saj. 

Në shekullin XX filozofi i njohur francez, Henri Korbin përktheu pjesë të rëndësishme nga veprat e filozofit Sheikh Sabahudin Sohraverdi-ut e më pas ato vepra u përkthyen dhe u botuan në shumë gjuhë të tjera. 

Përpjekjet e thella intelektuale të profesor Seyyed Hossein Nasr në gjysmën e dytë të shek XX dhe tani kanë luajtur rol të rëndësishëm në njohjen e filozofisë islamo- iraniane. Vlen të theksohet fakti se disa nga librat e këtyre filozofëve të mëdhenj janë përkthyer edhe në gjuhën shqipe.

Këndvështrimi ynë për cilësimin e filozofisë islame si e gjallë nuk ka të bëjë me botimin e një numri të madh të librave filozofikë, por me faktin se sa këto shkolla mendimi kanë dhënë rrugëzgjidhje për problemet kaotike me të cilat përballemi sot. 

A kanë këto shkolla një përcaktim ekzakt për ekzistencën se çfarë është njeriu dhe a mund të na tregojnë raportin midis njeriut dhe ekzistencës?

Një ndër problemet pështjelluese me të cilat përballet sot njerëzimi është problemi i mjedisit. 
Sipas filozofëve muslimanë dhe atyre iranianë natyra shihet si pjesë shumë e rëndësishme e ekzistencës, e cila ka kuptim dhe jetë dhe se marrëdhënia e njeriut me natyrën rregullohet në bazë të ligjeve të qarta. 

Në qytetërimin e sotëm sipas filozofisë moderne nuk ekziston më ky përkufizim për natyrën dhe marrëdhënia midis njeriut dhe natyrës nuk përcaktohet më nga rregullat. Për këtë ne bazohemi në një thënie të një filozofi bashkëkohor që thotë: “Natyra sipas traditës është një zonjë e nderuar, ndërsa sot ajo shihet si një prostitutë”.

Të gjitha zhvillimet teknologjike me të cilat ne bashkëpunojmë sot janë ngritur nga shkolla mendimi dhe pas të gjitha zhvillimeve qëndrojnë shkollat e mendimit filozofik. 

Sipas mendimtarëve të shquar, në qoftë se krizat me të cilat përballemi arrijnë në fazën e tyre kritike, për shpjegimin e tyre duhet të rikthehemi tek rrënja e mendimit filozofik mbi të cilën ato mbështeten.
Filozofia mbi të cilën është ndërtuar teknologjia e sotme, në vend që t’i diktojë njeriut përgjegjësitë që ai ka mbi ekzistencën dhe natyrën, indukton tek ai egoizmin dhe ambicien e pangopur për të përfituar sa më shumë nga natyra. 

Me këtë filozofi në të cilën mbështet sot njerëzimi si mund të pretendohet të zgjidhet kriza e mjedisit? 

Ndërsa në folozofinë islame kur flitet për bërjen, transformimin e njeriut në një botë subjektive mendimesh, nënkuptohet fakti se ai njeri duhet të zbulojë të drejtat e ndërsjellta si edhe limitet që caktohen mes tij dhe natyrës, mes Zotit dhe njerëzve. 

Filozofi sipas traditës mendimore iraniane islame nuk nënkupton atë person që di filozofi, por atë person i cili duhet të njohë të drejtën dhe të vërtetën e të merret me kozmologjinë e të ketë njohuri mbi shkenca të ndryshme.

Për këtë arsye, mendimtarë si Avicena, Fararabi, Sohra Verdi, Mola Sedra, etj., ishin njohës të shumë dijeve shkencore dhe shoqërore dhe ata duhet të kenë pasur mjaft njohuri për kozmologjinë dhe zanafillën dhe fundin e botës. 

Pikërisht për këtë shumë nga filozofët kanë shkruar libra rreth fillimit dhe fundit. Edhe sot një ndër çështjet më të diskutuara të fizikantëve bashkëkohorë është diskutimi mbi fillimin e krijimit dhe, deri tani janë hedhur teori të ndryshme rreth kësaj çështjeje. 

Teoria e pranuar më së fundmi është teoria e Big Bang apo shpërthimit të madh. Ndryshimi thelbësor që qëndron në konceptimin mbi fillimin e ekzistencës mes shkollave filozofike islame dhe mendimtarëve të sotëm, qëndron te fakti se sipas filozofëve islame ekzistenca nuk shihet vetëm në formën e saj materiale, duke e kuptuar atë si rrjedhojë e një shpërthimi të madh. 

Sipas këtyre filozofëve bota është e ndarë në disa nivele, në majë të të cilave qëndron bota shpirtërore dhe ajo e engjëjve dhe në fund të saj qëndon bota materiale. 

Edhe nëse ky shpërthim i madh ka ndodhur, ai nuk mund të shënojë fillim e ekzistencës, sepse kjo botë materiale qëndron në nivelin më të ulët e cila është e rrethuar nga nivele të tjera më ta larta.
Mendimi islam i bazuar në Kuran e ka konsideruar gjithnjë çështjen e kozmogjenezës si çështje fetare dhe metafizike, përgjigje tek e cila arrihet nëpërmjet vërtetësisë së revelatës dhe jo thjesht nga një zgjatim apo tejpolarizim i shkencave natyrore dhe fizike. 

Në këtë mënyrë qëndrimi islam ndaj kësaj çështjeje qëndron në antipodet e pikëpamjes shkencore moderne perëndimore, e cila e konsideron kozmologjinë dhe kozmogjenezën thjesht si zgjerim të fizikës, astrofizikës dhe degëve të tjera të shkencave natyrore.

Këto shembuj dhe plot e plot shembuj të tjerë të cilët nuk janë sjellë në këtë artikull dëshmojnë për vitalitetin e kësaj filozofie në çështjet dhe shqetësimet aktuale. 

Kthimi i njerëzve drejt kësaj filozofie do të ndihmonte në zgjidhjen e shumë prej këtyre problemeve.

Çfarë janë duke kërkuar filozofët muslimanë?

Ashtu sikur ekzistenca sipas mendimit filozofik islam nuk është e kushtëzuar vetëm me botën materiale, edhe dija e njohuritë nuk janë të kufizuara vetëm me të. 

Rrethi i njohjes së filozofit islam është e gjithë ekzistenca dhe filozofi në udhëtimin e tij filozofik të kozmologjisë arrin në atë pikë sa të shkrihet me ekzistencën, pra subjekti dhe objekti të bëhen një, në mënyrë që të mos ketë asnjë ndryshim midis tyre. 

Në të vërtetë kemi shkrirjen e mikrokozmosit në makrokozmos, duke përsosur kështu njohjen.
Filozofi islam me dijen e tij synon në një qëllim që është njëjtësimi dhe ai s’mund të jetë gjë tjetër veçse teuhidi, i cili shërben si burim për të gjitha të vërtetat e tjera. Synimi i këtij filozofi në kozmologji është njëjtësimi i tij me teuhidin, arritja te e vërteta absolute, dija absolute, pastërtia absolute, e bukura absolute. 

Kjo është detyra më e madhe që i caktohet vetëm njeriut në mes gjithë krijesave. Sipas parimeve të këtyre filozofëve dhe mendimtarëve detyra më e rëndësishme për njeriun është arritja në këtë stad dhe injoranca apo padija rreth këtij qëllimi do të thotë padije ndaj detyrës dhe mundësive të tij më të larta.
Rumiu flet shumë bukur rreth kësaj çështjeje, kur thotë: “Ka diçka në botë që nuk duhet harruar kurrë; nëse harroni çdo gjë tjetër por jo atë, nuk keni  pse të keni frikë dhe, nëse përmbushni, kujtoni e s’lini në harresë të gjitha gjërat, me përjashtim të kësaj gjëje të vetme, atëherë s’do keni bërë gjë prej gjëje”. 

Mendoni sikur një mbret ju çon diku me një detyrë të caktuar e pasi shkoni atje e bëni njëqind detyra të tjera, lini pa bërë detyrën për të cilën keni shkuar. Në fakt kjo është njësoj sikur të mos keni bërë asgjë.

Qeniet njerëzore kanë ardhur në këtë botë për një detyrë që është qëllimi i tyre. Në qoftë se nuk e realizojnë atë qëllim, ato nuk do të kenë bërë gjë prej gjëje. “Ne ua ofruam besën qiejve, tokës dhe maleve, por ato nuk pranuan ta mbanin dhe u trembën prej saj; dhe qenia njerëzore e mori përsipër. S’ka dyshim se ajo është mëkatare, e paditur” (Kurani 3:72).

Qiejt, dheu e malet shërbejnë për shumë gjëra, por ka një mision që ata s’e mbartin dot, ka një përgjegjësi që ata se mbajnë dot mbi supe.

Vetëm qenia njerëzore ofrohet për këtë mision të veçantë. Zoti na thotë: “Ne i kemi nderuar fëmijët e Ademit” (Kurani 17:70), e jo “Ne kemi nderuar qiejt dhe tokën”.
Rrjedhimisht detyra që nuk mund të përmbushet nga qiejt, toka dhe malet mund të përmbushet vetëm nga qenia njerëzore. Ajo do ta ketë kryer këtë mision të saj pasi të ketë mohuar “mëkatimin” e “padijen”.
Në qoftë se thoni “Edhe në mos e bëfsha këtë detyrë, bëj shumë të tjera!”, qeniet njerëzore nuk janë krijuar për detyra të tjera.

Për të bërë një paralelizëm është njësoj sikur të merrnit një shpatë shumë të çmuar prej çeliku indian, si ato që gjenden ne thesaret mbretërore, dhe ta përdorni si hanxhar për të prerë mish të qelbur duke thënë: “S’do ta lë këtë shpatë të ndryshket kot. Mund të bëj gjithë ato punë të dobishme me të!” ose të merrnit një kupë të artë dhe të gatuanit rrepka në të, ndërkohë që me një thërrime të saj mund të blinit 100 tenxhere ose të përdornit si gozhdë një kamë të veshur me ar dhe gur të çmuar për të varur në të një pagure të thyer me arsyetimin se “Po e përdor për të pasur dobi prej saj e po var në të një pagure, nuk po i lë të shkojnë kot këto tehe të saj.” 

Çfarë inteligjence ka këtu që të futet në punë në këtë mënyrë një kamë që vlen njëqind dinarë?! 
Mos e shisni veten kaq lirë, ju keni një çmim të lartë!

Ky shkrim është botuar në revistën “Perla”, kulturore-shkencore, 2010, Nr. 1, Tiranë