Në fundshekullin e XVIII dy mendimtarë të shquar e sintetizonin bashkësinë kombëtare nga këndvështrime që do të shndërrohen në përkufizime të modeleve të nacionalizmit. «Meqenëse çdo popull është një popull, kultura e tij kombëtare shprehet përmes gjuhës së tij», pohonte Johann G. Von Herder (1785). Pikërisht në këtë periudhë, nga një mjet mijëravjeçarë dallues ose komunikues, gjuha shndërrohet në shpirt i kombit, duke sanksionuar përparësinë etnokulturore të saj. Për Francën revolucionare të abatit Sieyès gjuha qëndronte jashtë përkufizimit të kombit, prandaj pyetjes «qu’est-ce qu’une nation ?» ai i përgjigjej «un corps d’associés vivant sous une loi commune et représentés par la même législature» (1789). Mund të mendohet se gjermanët e asaj periudhe kishin arritur tashmë identifikimin kombëtar, por Herder shkruante sepse ishte e vërtetë e kundërta, aq sa elitat gjermane qëndronin të ngurta, akoma për ca kohë, përballë gjuhës së vet dhe, madje, komunikonin mes tyre me idioma të tjera.
Rrugëtimi shqiptar i idesë kombëtare dhe i nacionalizmit pasues ndjek pikërisht konceptimin herderian, e në këtë kuadër, nisur nga risia e mendimtarit gjerman në kontekstin e vet social-kulturor e politik, nuk mund të mos duket i sforcuar pretendimi i konsoliduar se lëvrimi i gjuhës nga elitat shqiptare, i filluar historikisht me Formulën e pagëzimit, ishte pjesë e një botëkuptimi që vërente tek ajo shpirtin e kombit. Nuk dua të ironizoj mbi faktin se me një interpretim të tillë ne i paraprijmë elitave gjermane me disa shekuj, çka ekzalton notat e parodisë së opinionit elitar shqiptar të sotëm mbi historinë, por do të fokusohem tek disa qëndrime specifike, të cilat nxjerrin në pah mungesën e rëndësisë identifikuese dhe politike të gjuhës, si për elitat e kohës ashtu edhe për autoritet perandorake osmane. Kësisoj, për këto të fundit, në një epokë protonacionale të para shek. XIX, roli frenues në kultivimin letrar të shqipes nuk ka arsye të ekzistojë kur gjuha shndërrohet në agregat kombëtar – e për rrjedhojë në një armë kërcënuese të mbijetesës perandorake – jo më herët se në shek. XIX, sepse deri në shekullin e Rilindjes vetë elitat e lëvrojnë gjuhën për arsye të largëta me identitet-formimin kombëtar.
Gjon Buzuku, pionieri më i hershëm (i njohur) i letrarizimit të shqipes, nga titulli i veprës së tij përçon rolin e gjuhës mjet prozelitizmi. Libri përmban vetëm tema të lejuara në vulgare nga kundër-reforma e Koncilit të Trentos, asnjë tentativë daljeje nga rregullat, asnjë funksion në linjën herderiane, porse një karakter i theksuar teocentrik dhe një vizion i komunitetit si turmë besimtarësh që kanë nevojë të kuptojnë disarregulla. Duket se Pjetër Budi e përforcon këtë mision të gjuhës: «Tue paam se gjuha jonë asndonjë letër të msuom se ka me të cije të mundeej ndërta me i ndihmuam feeja e Krishtit, zuna fill [...] nktheve këtë shinte Doktrinë».
Disa vite përpara Pjetër Bogdanit, Frang Bardhi boton Dictionarium Latino Epiroticum (1635) ku që në fjalitë hapëse paraqiten objektivat e autorit: «Tue pasunë ditë e perditë [...] kuituem me gjish copë librë kesh me ndihmuem mbë nja anë gjuhenë tanë, gji po bdaretë e po bastardhohetë sā mā parë të vë e mā fort me dihmuem gjithë atyne gji janë nd urdhëni të Tinëzot e të Shintesë Kishë Katolike e s dinë gjuhenëlatine, pā të sijet askush s mune shërbenjë si duhetë pā të madh error e fai hesapetë, zakonetë e çeremoniatë e Sintesë Kishë së Romesë» (kursivi im). Tek paragrafi «mbë nja anë» dallohet vullneti për tambrojtur gjuhën, meqenëse sipas Bardhit «po bdaretë e po bastardhohetë», kuptohet, me fjalë turke, ndaj të cilave as autori nuk mbrohet dot – termat hesap, beleg, kallauz janë pjesë e “parathënies” –, dhe nga ana tjetër, «mā fort» për t’i shërbyer misionit fetar. Bardhi i nënvizon dhe i qartëson dy objektivat në vijim. «Përse veçë dȳ (të dashunitë e mī) me shtynë e me nxitne me u fedigunë e me nkethyem këtë librëzë: e para kie me shtīm beleg gjithë atyne gji mundnjënë me nkëthyem ndonja copë librë për ndimë të fesë e të doresë sanë; e dyta e ma e zellshime kie të paditunitë e gjithë atyne [...] gji shërbenjënë Kishësë Shinte,popullit e fambullisë e thonë shintenë Meshe e kendonjënë shintetë Oficia mbë gjuhët e mbë hesāpit të latinjët e të shintesë Amë, Kishë së Romesë» (kursivi im). Me fjalë të tjera, mundësimi i përkthimit të librave me karakter fetar dhe pajisja e misionarëve me një fjalor bazik, me qëllim kryerjen e funksioneve rituale në mënyrë sa më korrekte. Fjalori i kushtohej atyre që «s dinë gjuhenë latine», domethënë asaj pjese të klerit me origjinë autoktone i cili nuk e zotëronte gjuhën liturgjike, sepse «pā të» askush «s mune shërbenjë si duhetë pā të madh error e fai hesapetë, zakonetë e çeremoniatë e Sintesë Kishë së Romesë», ndërsa një njohësi të latinishtes i mjaftonte kjo gjuhë për të qenë korrekt me normat e sanksionuara nga Koncili i Trentos. Në thelb misioni i Bardhit ishte konservimi i pranisë së Kishës në trevat shqiptaroveriore dhe prozelitizmi «ndër të pafetë» duke iu «çuem shintenë e të vërtetënë fēnë tanë», që shpjegon qasjen ndaj gjuhës dhe perceptimin e funksionit të saj, plotësisht të justifikueshme për kohën.
Në relacionet e tij Pjeter Bogdani e koncepton rolin e gjuhës tënevojshëm në përgatitjen e klerit, që nga ana e tij do të mbajë gjallë praninë e Kishës katolike në territoret shqiptare: «duke konsideruar se padija është i vetmi rrezik i madh dhe humnerë e shpirtrave në ato anë [...], jemi përpjekur me vendosmëri të gjejmë librat me të cilët misionarët e famullitarët të mund ta zmbrapsin pjesërisht errësirën dhe t’i përdorin për te mirën e fesë së shenjte, ngaqë shumica prej tyre [misionarëve] nuk kuptojnë as atë që thonë kur pagëzojnë». Me këtë synim ai kishte hartuar disa rregulla drejtshkrimore të shqipes për të ndihmuar veprimtarinë e misionarëve të Propaganda Fide ose për të lehtësuar shkollimin e studentëve vendës në kolegjet e institucionit: «Ha parimente il Vescovo formato col proprio studio una Breve Ortografia della Lingua Albanese molto necessaria e per li Operarij forestieri, che mandati fossero dalla Sacra Congregazione in quelle parti, e per i giovani che da là venissero ad imparare ne i Collegij».
Në aktet e Koncilit të Arbrit (1703) nënvizohet pesha e latinishtes si gjuhë e mësimit të fesë dhe shqetësimet e Koncilit janë katërçipërisht fetare: «te mbeliedhunit e te nrkyemit i Konçilit [...] te jete virtyt me ndimuem, me mbaitune mā fort Religjonen, Fēn, esapet e Fēse e ligja te shenta [...]. Per ndēre e labde te Hyji~t pushtueshimi, per te mbaitunit e te shumuemi~te Fēse e per shtringim te veseve te leshueme e te keqija te kapercyemeve nde stole te Turqīse, te nalconjeme kalthedren e Fēse, nde kaq te peshtiella te kuidhisavet tavene Konçilin e Provincie~s’ Arbenīse» (kursivi im). Funksioni mësimor i shkollave në Kurbin dhe Lezhë, të cituara në aktet e Koncilit, bazohet tek misioni fetar: «Mbi se te mpsonjene shkullarevet me lexuem, t’ i nveshtonjene ende me shkruem, perse dȳ keto kafsha jane themelli e kamba t’ esapit i parokut[...]; e mos te qeshene esapin e te shkruesit, sikūr me kiene paks lakerdhī, perse tue mos dītune veçe keta, as mund dijet latinisht e as mund mësohet esapi i parokut» (kursivi im).
Në gjysmën e shek. XVIII mësojmë nga shqetësimet e një eruditi si Gjon Nikollë Kazazi se problemi i edukimit të klerit autokton mbetej delikat. «Janë disa djelmosha që kam mundur t’i shkëpus nga vatra familjare për t’i edukuar – jo pa stërmundime – për punët e fesë», thekson Kazazi. Shpresa e tij është dërgimi i tyre në kolegjet pontifikale, «meqë në këto anë është e pamundur të kualifikohen për shërbimin e shenjtë». Kjo sepse «këta nxënës përcjellin dhe ruajnë ritin dhe ceremonitë, lutjet, këngët, funksionet dhe punët e tjera të zakonshme të Kishës Romane, duke ua forcuar besimtarëve bindjen në fenë e shenjtë e duke u përkujdesur pa kurrfarë lodhje për shëndetin e shpirtit». Dëshira e Kazazit është hapja e shkollave e për këtë qëllim falënderon Kongregacionin i cili kërkon rrugët «që u sjellin dobi misioneve dhe shëndetit të shpirtrave, duke përsiatur [...] këtë mbështetje të re [hapjes së] shkollave në vetë misionet për arsimin e shumë të rinjve». Kërkesa fillestare e vikarit Kazazi ishte për mësues, prandaj «të paktën vetëm tre studentë» duhet «të fillojnë menjëherë» mësimin pranë shkollave të Kongregacionit e kështu, vazhdonte ai, «do të kem mundësi të caktoj njërin prej tyre në shkollën e sipërpërmendur». Se çfarë gjuhësh do të mësoheshin në këtë shkollë pilot e shpjegon vetë Kazazi: «do të kem mundësi të caktoj njërin prej tyre [...] jo vetëm për gjuhën latine, siç ka për qëllim Kongregata e Shenjtë, por në të njëjtën kohë edhe për mësimin e shkronjave ilirike [sllave], që janë shumë të nevojshme në Mbretërinë e Serbisë, ku misionarët duhet të dinë tri gjuhë, dmth. gjuhën shqipe, ilirishten [sllavishten], dhe turqishten, pa të cilat një misionar nuk mund të plotësojë si duhet nevojat e zakonshme të atyre popujve».
Pra nënvizohet funksioni i shkollës si institucion mirëfillti fetar me objektiva prozelitiste. Së dyti, gjuhët e mësuara do të jenë latinishtja dhe sllavishtja, çka përforcon rolin e misionarizmit fetar, ndërsa nuk specifikohet se si do të mësohen shqipja dhe osmanishtja. Sigurisht që Doktrina e Kazazit i drejtohej edukimit shkollor, pasi ai deklaron se e ka «përkthyer në shqip për dobinë dhe arsimimin e fëmijëve të atij kombi», por mësimi mund të zhvillohet thjesht me lexim (publik) në klasë, me përsëritje përmendësh (mnemoteknika), kurse gjuha vulgare – e lejuar për veprat e katekizmit (siç është shqipja e Doktrinës në fjalë) – përdoret ekskluzivisht në mësimin e katekizmit. Në Itali është mjaft e dokumentuar kjo metodë mësim-marrjeje në shkollat e nivelit fillestar nga shek. XVI deri madje në shek. XIX: «megjithëse në studimet e sotme tentohet të [...] zmadhohet [...] roli i shkollave të doktrinës kristiane si agjent i alfabetizimit të masave urbane dhe rurale, mbeten në fuqi të dhënat e pamohueshme të superioritetit në nivelin e alfabetizimit në Evropën protestante krahasuar me Evropën katolike, si dhe 78% i analfabetëve tëCensusit të 1861, që rendiste Italinë e bashkuar mes rajoneve evropiane me nivel më të ulët alfabetizmi» thekson Gigliola Fragnito.
Të një tjetër natyre janë shqetësimi dhe konceptimi i Sami Frashërit për gjuhën shqipe. «Shenj e kombërisë është gjuha; çdo komp mbahetë me gjuhetë; ata njerës, që harojnë a lënë gjuhën’ e tyre e flasinë një tjatrë gjuhë, me kohë bëhenë njerëzit’ e ati kombi q’i flasinë e dalinë nga kombëri’ e tyre. Kaqë kombe, që janë shuarë, mos pandehni se vdiqn’ au vranë të tërë; jo, kurrë; po u përzjenë me të tjerë kombe, muarrë gjuhën e atyre, edhe u bënë nga ata pa të çquarë [...]. Shqiptarët e kanë mbajtur gjuhën’ e kombërinë’ e tyre jo me shkronja, as me dituri, as me qytetëri, po vetëm me dliri, me të qenë gjthnjë vetëm e vetëhe, me të mos përzjerë me të tjerë». Tek ideologu i doktrinës së shqiptarizmit bie menjëherë në sy tendenca e antikizimit të shqipes, e shprehjes së padiskutueshme të kulturës dhe esencës kombëtare përmes saj, e projektimit tek gjuha e mjetit dallues të kombësive, e domosdoshmërisë së ruajtjes së gjuhës, e për rrjedhojë të kombit, përmes izolimit territorial dhe shmangies së promiskuitetit ndëretnik. «Me se mbahetë kombëri e një komb? Mè parë me gjuhët të ti. Sikuntrë edhe mè siprë, gjuha’ është m’ e-par’ e m’ e-madhe shenj’ e një kombërije [...]. Sot ç’ do komp, për të ruajturë kombërin’ e gjuhën’ e-ti, ka nevojë të hapnjë sytë».
Ndërsa për Bardhin dhe Bogdanin, që përfaqësojnë mendimin elitar shqiptar të shek. XVII, gjuha është mjet ideal në konservimin e fesë, për Frashërin është mjeti themelor i konservimit të kombit, fytyra dhe shpirti i tij, dhe jo rastësisht koncepti komb dominon në ligjërimin e rilindësit. Për dy klerikët e palodhur gjuha mbetet mjet elitar, ndërsa për ideologun e shqiptarizmit, krahas treguesit të kombëtarisë, ajo ështëpasuri kombëtare e masës: «shkronjatë shqip u përhapnë nëpër gjith’anët të Shqipërisë, edhe burra e gra, djem e vasha, gjith’ mësuanë në pakë kohë, të shkruajn’ e të këndojnë gjuhënë shqip». Vetëm në rastin e dytë gjuha mund të vendoset në bazën e vetëdijes kombëtare, megjithëse duhet nënvizuar se në periudhën që shkruante S. Frashëri vazhdonte të mbetej perceptim akoma elitar, dhe faktikisht në citimin e fundit autori, i rrëmbyer nga entuziazmi, priret të hiperbolizojë përhapjen e shqipes së shkruar. Në këto momente Porta e Lartë kishte arsye të shqetësohej nga metamorfoza e rolit të gjuhës ngaqë tashmë elita i atribuonte asaj një peshë kombformuese dhe politike. Deri atëherë shqipja e shkruar i shërbente fesë dhe/apo kreativitetit letrar, përfshi prodhimtarinë e bejtexhinjve, të hedhur në një qoshk për shkak të alfabetit. Natyrisht, mungesa e motivacionit kombëtar në lëvrimin e saj nuk e përjashton aspak kontributin kulturor, që mbase, në një farë mënyre, është zbehur pikërisht nga tendenca për t’i ngarkuar peshën e një patriotizmi fantazmë nga i cili sot legjitimohen lloj-lloj kamaresh elitare.
Shfletuesi i Kur'anit
Lajme