Zeri Islam

Është e qartë pozita e Ebu Hamid Gazaliut në historinë e filozofisë islame. Shumë studiues mendojnë se ai ishte kundërshtar i filozofisë dhe qe shkaktar për stagnimin dhe mos zhvillimin e saj. Nuk mund të ketë aspak dyshim, se në librin ‘Tehafetul Felasefe’ (Inkoherenca e filozofëve) ekzistojnë diskurse teologjike (kelam) kundër filozofisë dhe parime juridike, nëpërmjet të cilëve, mendimet dhe bindjet e filozofëve i akuzon për devijim dhe blasfemi. Por shumë dijetarë dhe juristë para Gazaliut, filozofinë dhe teologjinë i konsideronin blasfmeike dhe të devijuara, por sikur me akuza për mosbesim (tekfir) dhe blasfemi të ishin kufizuar dhe sanksionuar filozofia dhe filozofët. Atëherë do të duhej që edhe rruga e Farabiut dhe Ibni Sinas të ishte mbyllur dhe mendimet e tyre të ishin arkivuar nën akuzën se ata ishin devijantë dhe blasfemik. Gjatë historisë shohim se nuk ka ndodhur një gjë e tillë dhe filozofia islame ka ndjekur rrugën e saj deri në ditët tona.

Thonë se Ebu Hamid Gazaliu (1058-1111) jo vetëm që ka dhënë fetva, por e ka thënë qartë se mendimet dhe thëniet e filozofëve nuk janë konvergjente me fenë, por këtë sqarim nuk duhet ta ngatërrojmë me fetvan dhe udhëzimin jurisprudencial. Edhe unë e mbroj këtë qëndrim, por nuk arrij në rezultatin, se Gazaliu ishte armik i të gjitha aspekteve dhe diskurseve të filozofisë.  Duhet të thellohemi pak në këtë çështje dhe të hedhim një vështrim ndaj thënieve dhe shkrimeve të Farabiut dhe Ibni Sinas. Padyshim, se opinionet e tyre nuk janë në kundërshtim me fenë dhe nëse dikush dëshiron që në diskurset e tij filozofike t’i akuzojë këta filozofë për veprime anti-fetare, atëherë ai duhet të jetë i aftë të analizojë rregullat dhe parimet e filozofisë dhe të arrijë në rezultate shkencore për të pasur guximin që të drejtojë akuza drejt tyre.

Nëse thoni se Gazaliu ka arritur në këto rezultate, atëherë ju vet a mund të deklaroni se feja është në kundërshtim me filozofinë?! Natyrisht që ne jemi të lirë të themi çfarë të duam, por Farabiu ia kishte arritur t’i sinkretizojë Aristotelin me Platonin dhe të inkorporojë filozofinë me fenë dhe me këtë veprim as nuk kishte ndjekur ndonjë qëllim propagandistik e as nuk kishte dashur që në fe të sjellë ndonjë elementë të huaj. Ai mbronte idenë se feja dhe filozofia ndjekin të njëjtën të vërtetë dhe kanë koncept unik, dhe kjo e vërtetë unike shprehet në dy gjuhë, në filozofi dhe fe. (Lirisht mund të themi se Farabiu me librin e tij ‘Al Huruf’ kishte ndikuar te filozofi evropian Wittenstein). Farabiu e ka shprehur qëndrimin dhe opinionin e tij mbi fenë dhe filozofinë, por Imam Gazaliu e ka konsideruar të pamjaftueshme përpjekjen e Farabiut për të kombinuar fenë me filozofinë, madje opinionet dhe mendimet e filozofëve i cilësoi blasfemi dhe të devijuara. Prandaj dhe në pikë vështrimin e tij, në qoftë se filozofia është e përlyer me blasfemi dhe risi (bidat) megjithatë në te mund të hasim edhe gjëra të vlefshme dhe të dobishme. Sigurisht që Imam Gazaliu i pranonte shumicën e degëve dhe lëndëve të filozofisë, si logjikën, matematikën dhe studimet e natyrës, dhe predikonte që këto lëndë të mësohen dhe zgjerohen edhe më tej, por i tërë problemi i tij me filozofinë ishte në lëndët fetare/teologji (ilahijat).

Ebu Hamid Gazaliu në logjikën e Aristotelit nuk sheh asnjë të metë dhe atë jo vetëm që nuk e konsideronte të rrezikshme për fenë, por i porosiste të tjerët që ta mësonin. Kështu vepronte edhe në çështjet që kishin të bënin me shkencën e natyrës,  nëse nuk ishin në kundërshtim me fenë.  Andaj në këndvështrimin e Gazaliut nuk injorohej e tërë filozofia, madje edhe politika greke sipas tij nuk kishte ndonjë të keqe. Edhe në teologji sikur t’i heqim ato 20 tema (17 tema që ishin risi dhe 3 tema që çonin ne dalje nga feja), atëherë e tërë filozofia do të miratohej nga ana e Imam Gazaliut. Por nëse i fshijmë këto 20 tema nga fusha e teologjisë, atëherë çfarë do të mbetet nga ajo?!  E në anën tjetër athua nuk janë të varura çështjet filozofike nga njëra tjetra?!  Një jurist (fakih) mund të merr parasysh vetëm anën e jashtme të një çështjeje dhe të mos ketë fare punë me sistemin e përgjithshëm.  Ai gjërat mund t’i ndajë pjesë – pjesë dhe për secilën prej tyre të japë nga një fetva të ndryshme. Athua Imam Gazaliu i vë përballë juristët me filozofinë?!  Juristi mund të kumtojë një fjalë, apo definicion si blasfemi dhe të dalur nga feja, por një filozof madje edhe një teolog (mutekellim) edhe nëse nuk pajtohen me një mendim apo opinion, nuk mund dhe nuk ka të drejtë që atë ta akuzojë për blasfemi dhe risi. Nga ana tjetër, Gazaliu nuk ka dhënë ndonjë vendim të përgjithshëm dhe strikt për respektin apo ndonjë autorizim rreth diskurseve të shkencës hyjnore. Ai të gjitha çështjet dhe konceptet i ka përcaktuar dhe analizuar një nga një dhe ka arritur në rezultatin se ato janë në kundërshtim me bindjet islame. Andaj dhe nuk është e drejtë që të themi se Imam Gazaliu duke u bazuar vetëm në ekzotiken e një çështjeje dhe pa analizuar fare sistemet dhe çështjet filozofike ka marrë vendim se ato janë në kundërshtim me fenë. Çështjen ta vështrojmë nga një kënd tjetër: Individi i cili pranon logjikën dhe atë e cilëson valide, atëherë edhe filozofinë e ka pranuar deri në një masë. Gazaliu duke e miratuar logjikën e ka pranuar edhe mundësinë e filozofisë. Por çështjen të cilën duhet ta vështrojmë është se, Ibni Ruzhdi në vend që të kritikojë direkt mendimet filozofike të Farabiut dhe Ibni Sinas, iu qas mohimit dhe destruksionit të temave të librit Tehafetul Felasefe të Gazaliut dhe në kritikën e tij të cilën e quajti ‘Tehafetul Tehafe’ (Inkoherenca e inkoherencës), Gazaliun, por edhe filozofët të cilët i kishte kritikuar Gazaliu, i shpalli të gabueshëm. Natyrisht që Ibni Ruzhdi do të duhej t’i jepte të drejtë Gazaliut dhe të thoshte se Farabiu dhe Ibni Sina kishin merituar sulmet dhe kritikat e Gazaliut. Kanë thënë dhe akoma vazhdojnë të thonë se Ibni Ruzhdi ishte kundër sintetizimit të fesë me filozofinë dhe Gazaliu disa nga mendimet e filozofëve i konsideronte në divergjencë me fenë. Me një shprehje tjetër, Gazaliu ishte kundërshtar i filozofisë, kurse Ibni Ruzhdi mbronte filozofinë dhe gërshetimin e saj me fenë e cilësonte në dëm të fesë dhe filozofisë. Në këtë qëndrim, Gazaliu dhe Ibni Ruzhdi kanë të drejtë deri diku. Në kuptimin që Gazaliu kishte të drejtë disa mendime të Farabiut dhe Ibni Sinas t’i shpallte në kundërshtim me fenë dhe anën tjetër , Ibni Ruzhdi dëshironte t’i thoshte Farabiut  se, pse fenë e ke krahasuar me filozofinë dhe ato i ke konsideruar të njëjta dhe unike. Në realitet, Ibni Ruzhdi në veprën  e tij Tehafetul Tehafe, Gazaliun e vendosë përkrahë Farabiut dhe që të dy i akuzon se fenë dhe filozofinë i kanë konsideruar të njëjta dhe unike, apo athua se nevoja për akordimin e filozofisë dhe fesë ka kuptimin se që të dyja janë një?

Gazaliu ishte i bindur se të gjitha kriteret e dijeve dhe shkencave mund të nxirren nga Kur’ani dhe ai pretendonte se vet kishte vepruar në këtë mënyrë. Të menduarit vetëm rreth kësaj çështjeje, mjafton që Gazaliu të radhitet në mesin e filozofëve dhe të justifikohet kundërshtimi i tij ndaj shkencës së kelamit.  Gazaliu duke iu përgjigjur kundërshtarëve të tij, pretendonte se asnjëherë nuk kishte thënë asnjë fjalë jashtë argumenteve. Unë mendoj se dakordimi i Ibni Tufejlit, një përkrahës i flaktë i Ibni Sinas, me Gazaliun dëshmon po këtë pretendim, pra edhe Ibni Tufejli  në mendimet e Gazaliut shihte filozofinë e cila burimin e kishte te Farabiu dhe Ibni Sina dhe që përpiqej të zgjidhte mosmarrëveshjet mes fesë dhe filozofisë, me qëllim që askush të mos mund të gjente ndonjë gabim, apo të metë në kombinimin e këtyre dyjave. Kanë thënë se Gazaliu gjatë refuzimit të filozofëve ka ndjekur Jahja Nehavi dhe kur refuzon Farabiun dhe Ibni Sinan, ka shfrytëzuar po atë metodologji të cilën Nehaviu e përdori për të kritikuar Aristotelin. Jahja Nehaviu dhe Farabiu dëshironin që filozofinë ta gërshetonin me krishterimin dhe islamin. Të supozojmë se Gazaliu ka ndjekur Nehaviun, por ky nuk është argument që dëshmon se ai ishte kundërshtar i filozofisë, madje edhe vet Jahja Nehaviu nuk ishte një armik absolut i filozofisë. Unë të gjithë ash’aritët nuk i konsideroj si kundërshtarë absolut të filozofisë. Nëse ndonjë thotë se Gazaliu ishte një teolog ash’arit dhe arrin ta vërtetojë këtë pretendim, atëherë unë do të isha i detyruar ta pranoja se Gazaliu është kundërshtar i filozofisë. Athua si mund të gjykojmë se një teoricien është armik i filozofisë në kohën kur ai beson në ndarjen e botës fizike nga ajo metafizike dhe ashtu si Aristoteli dhe Farabiu e pranon se këto nuanca njeriu i zbërthehen në botën e ëndrrave?!   Ndoshta kjo çështje disa individë i bënë të gabojnë kur mendojnë se Gazaliu botën e ëndrrës e llogaritë si pjesë të Profetësisë (Nubuvetit) dhe ishte i bindur se në botën e Profetësisë, nuancat e dy botëve ishin plotësisht të dukshme. Kjo shprehje në realitet është dëshmi e unifikimit të filozofisë dhe fesë dhe athua Farabiu nuk deshi të thoshte se Pejgamberi dhe filozofi shohin të njëjtën gjë dhe bota e tyre është e njëjtë? Edhe Gazaliu mbronte po këtë kuptim. Nëse i pranojmë të gjitha këto, atëherë Imam Gazaliun do ta llogarisim një teoricien i cili i ka kundërshtuar filozofët për të mbrojtur parimet dhe themelet e fesë islame, por që në të njëjtën kohë ka pranuar shumicën e mendimeve të tyre. Sikur që Gazaliu të ishte një individ i zakonshëm (padyshim se në këtë rast nuk do të mbetej në histori), atëherë do të thoshim se në studimet e tij e ka pranuar çdo gjë koincidente me bindjet e tij fetare dhe pjesën tjetër e ka refuzuar. Por miratimi i një gjykimi të tillë në lidhje me Gazaliun është i papranueshëm.

Aq sa unë kam arritur të kuptoj, Imam Gazaliu është një filozof që mbron fenë, por a mund të thuhet se Farabiu dhe Ibni Sina ishin kundërshtarë të fesë?!  Jo në asnjë mënyrë këta nuk qenë kundërshtar të fesë, por gjatë përpjekjeve për sintetizimin e fesë dhe filozofisë përjetuan fitore dhe humbje të ndryshme. Gazaliu kishte njohur dhe pranuar fitoret e tyre dhe kritikonte humbjet dhe dështimet e tyre në këtë drejtim. Ai është dashur të përcaktonte qëndrimet dhe qasjet e dështimeve të tyre dhe librin Tehafetul Felasefe ta shkruante pasi të ketë dalluar dhe ndarë gabimet dhe dështimet nga fitoret dhe arritjet e tyre. Para Gazaliut, psh. Abul Hasan Amiri, dhe pas tij, Ibni Tufejl, pra personalitetet që nuk njiheshin si teolog (mutekelim), pak a shumë kishin vënë theksin në problemin e gërshetimit të fesë me filozofinë. Ne nga filozofët dhe mendimtarët kërkojmë që të shprehin qëndrimet dhe bindjet e tyre në  bazë të konjekturave të kohës në të cilën jemi duke jetuar.  Nga Imam Gazaliu kërkojmë që të na jep sqarime mbi filozofinë. Dhe pyesim se, pse ai ishte ash’arit edhe pse ‘arsyen filozofike’ nuk e ka llogaritur si mendje absolute? Por duhet ta dimë se nëse ndjekim këtë rrugë të gjykimit, nuk do të arrijmë askund.

Ebu Hamid Gazaliu u përballë me pyetje të shumta dhe gjithnjë detyrohej të vërdallej përreth besimit të tij. Problemi i fesë dhe filozofisë nuk është aq i lehtë që të zgjidhet me një fjali. Në qoftë se ne mendojmë rreth kësaj çështjeje, atëherë do të hiqnim dorë nga sjellja dhe reagimi injorant përballë Gazaliut. Nëse shtruarjen e këtij plani e llogarisim të pavlefshëm dhe nuk pranojmë fare të merremi me këtë çështje, do të mund të ishte e pranueshme deri diku, por nëse duam të merremi me Gazaliun, atëherë nuk mund t’i mbyllim sytë nga diskursi i tij kryesor i cili e dërmoi gjatë tërë jetës.

Projekti universal i imi me historinë e filozofisë islame është se feja islame, popujve myslimanë, sidomos iranianëve u hapi një dimension të ri dhe ata iu kthyen shkencave të vjetra dhe të kaluarës shkencore. Andaj, në këtë mënyrë i mësuan dijet dhe shkencat dhe filluan të thellohen në mendime dhe hulumtime. Diskurset dhe mendimet filozofike zakonisht kishin lidhje të drejtpërdrejt me bindjet fetare dhe ndonjëherë në këto kontakte vëreheshin divergjenca madje edhe kontradikta të shumta. Kështu që duhej menduar për zgjidhjen e këtyre mosmarrëveshjeve mes fesë dhe filozofisë. Të gjithë ata të cilët filluan të mendojnë rreth kësaj teme pak a shumë e pranonin filozofinë, ndërsa individët që nuk mësonin gjë tjetër pos dijeve fetare nuk pranonin të huazonin nga shkencat dhe dijet e të huajve dhe ishin të bindur se çdo gjë që nuk ka lidhje me fenë nuk ia vlen të mësohet dhe studiohet. Por, personat që menduan në këtë drejtim, disa prej tyre si parim kryesor e vendosën filozofinë dhe me te deshën ta interpretonin fenë, kurse një grup tjetër, si prioritet të mendimeve të tyre e vendosën fenë dhe filozofinë e interpretuan në atë mënyrë që të afrohej me fenë. Të dy grupet zhvillonin aktivitete të njëjta, pra që të dy kishin marrë përsipër dy punë të njëjta, theksin e venin ose në fe, ose në filozofi dhe midis tyre lindnin divergjenca dhe mospajtime. Prandaj dhe ky proces duhej të arrinte në një vend ku do të krijohej një unitet dhe bashkim, kurse më vonë e pamë, se në filozofinë e Mulla Sadras, me filozofinë u sintetizuan jo vetëm ekoli i filozofisë peripatetike (meshai) dhe ekoli iluminativ (ishrak) por gjithashtu edhe misticizmi e kelami dhe filozofi arriti deri në atë shkallë sa të thotë: ‘Ideali i politikës është zbatimi i legjislacionit islam (sheriatit)’.

Është temë tjetër ajo se sa ka patur sukses në unifikimin e filozofisë me kelamin dhe misticizmin i cili kthehet në zgjidhjen e problemit të mishërimit të fesë me filozofinë. Edhe ne iu kthehemi Gazaliut dhe problemit që e preokuponte atë. Ai ashtu si Farabiu, filozofinë dhe fenë e llogariste unike, apo për të mos u keqkuptuar fjalët e mia dhe për të mos i cilësuar broçkulla ato, të them se Imam Gazaliu përpiqej që filozofinë ta pastronte nga fjalët dhe diskurset që ishin në kundërshtim me fenë. Athua sa mund të justifikohet një përpjekje e tillë? Ta zgjerojmë edhe pak pyetjen: athua feja dhe filozofia janë një dhe a mund të justifikohet perceptimi i filozofëve myslimanë, veçanërisht i Farabiut dhe atyre që ndoqën gjurmët e tij, në lidhje me unifikimin e fenë me filozofinë?

Përafërsisht të gjithë personat të cilët në botën islame, prej Farabiut e deri më sot janë marrë me filozofi, jo vetëm që justifikuan këtë çështje, por asaj u dhanë përgjigje pozitive dhe sikur të mos iu përgjigjeshin pozitivisht, atëherë si do të mund të ishin edhe filozofë edhe personalitete fetare? Në historinë islame, vërejmë se filozofët në përgjithësi ishin edhe dijetarë të shkencave fetare. Por nga koha e Mulla Sadras e këndej, shumica e filozofëve jo vetëm që ishin dijetarë të fesë por kishin edhe pozitën e autoritetit të fesë. Kjo dëshmon bashkimin e filozofisë dhe fesë te këta personalitete. Natyrisht që dikush mund të pretendojë se te këta personalitete, feja dhe filozofia qëndrojnë krahë njëra tjetrës dhe nuk janë të gërshetuara në personalitetin e tyre. Gjithashtu, disa individë besojnë se feja dhe filozofia s’mund të mishërohen me njëra tjetrën, dhe që të dyja këto nuk kanë origjinën e njëjtë, por janë dy rrugë të ndryshme që bashkohen në disa vende. Ndjekësit e këtyre dy rrugëve, njërën e llogarisin larg nga tjetra dhe janë të bindur se këto dyja (filozofia dhe feja) kanë qëllime të ndryshme në këtë botë. Qasje të tilla mund të hasen si në filozofinë krishtere ashtu edhe në atë islame dhe këtu nuk e kam ndërmend që të kapem për një mendim dhe të refuzoj një mendim tjetër. Por është shumë e qartë se përpjekje për sintetizimin e filozofisë me fenë ka patur që nga fillimi i filozofisë, pra nga Platoni e deri te filozofët si Jahja Nehaviu, Farabiu, Gazaliu, etj. Dhe gjithnjë është shtruar si një diskurs teorik përgjatë historisë. Të supozojmë se kjo përpjekje është e arsyetueshme dhe mund të unifikojmë fenë me filozofinë, athua mund të mendojmë se kjo përpjekje është e lehtë dhe këtë rrugë mund ta ndjekë çdo person që është i njohur me dijen dhe shkencat e ndryshme? Unë këtë rrugë e konsideroj tepër të vështirë. Kjo nuk është një çështje që mund t’i jepet përgjigje po ose jo. Kjo pyetje është pyetje për vërtetësinë e fesë dhe filozofisë dhe është njëra ndër pyetjet më të rëndësishme të filozofisë dhe padyshim se filozofia islame është zgjeruar dhe përhapur duke menduar rreth kësaj pyetjeje.  Çdo shkallë dhe pozitë e kësaj rruge ka vështirësitë e saj të veçanta të cilat duhet t’i zgjidhë udhëtari që është nisur në këtë rrugë.

Imam Gazaliu në fund të shekullit 5 Hixhri (9 m.) ishte zëdhënësi i fetarëve, të cilët iu kishin drejtuar filozofisë me qëllim të përforconin bazën intelektuale të fesë, kurse përpjekjet e filozofëve i cilëson të mangëta dhe jo bindëse.  Mund të thonë se në historinë zyrtare të filozofisë islame nuk ka ekzistuar një diskurs i tillë dhe me përjashtim të Farabiut, asnjë filozof tjetër seriozisht nuk ka shtruar problemin e unifikimit të fesë me filozofinë. Madje edhe Tehafetul Felasefe e Gazaliut nuk ka lënë ndonjë gjurmë të dukshme influencuese në procesin e historisë islame dhe filozofët pas Gazaliut nuk kanë vënë theksin dhe interesin te kjo vepër e tij e as që janë përpjekur t’i përgjigjen kundërshtimeve të tij. Prandaj dhe ata jo vetëm që nuk e vlerësuan ndikimin e Gazaliut, por problemin e unifikimit të fesë me filozofinë e konsideruan një çështje të harruar. Kurse disa individë shkuan edhe më tej dhe filozofinë pas Ibni Sinas në botën islame e shpallën të devijuar nga rruga e vërtetë e filozofisë. Muhamed Abidi Al Xhabiri në veprën e tij ‘Ne dhe trashëgimia jonë filozofike’, filozofinë lindore (Mashriki)  të Ibni Sinas dhe Hikmetin iluminativ (Ishrak) të Suhreverdit i ka cilësuar si filozofi kombëtare apo etnike (iraniane, shën. i përkth.). Ibni Sina, Imam Gazaliu dhe Suhreverdi nuk mund të mbështetnin të gjitha mendimet e Platonit dhe Aristotelit dhe të mjaftoheshin vetëm me komentimin e veprave të tyre, për atë dhe hodhën hapa në shpikjen dhe krijimin e projekteve tjera filozofike.

Është tepër interesant ideja se këto projekte filozofike të këtyre filozofëve ishin nën ndikimin e ambicieve dhe interesave etnike dhe këtë ide mund ta hedhin vetëm ata individë të cilët besojnë në përparësinë e ideologjisë, ambicieve kulturore dhe politikës kundrejt mendimit apo ata që kanë përjetuar influencën e ideologjisë ndaj filozofisë. Por, as epoka e Ibni Sinas nuk ishte epokë e ideologjive e as në veprat e tij nuk haset ndonjë ambicie ideologjike dhe racore, vetëm në qoftë se sintetizimin e filozofisë dhe fesë do ta llogarisnim si ‘filozofi etnike’. Megjithatë, ata kishin dhënë një kontribut të çmuar në gërshetimin e tyre edhe pse idetë e tyre nuk janë historike dhe historinë e kanë vështruar me një sy kritik dhe nën ndikimin e ambicieve ideologjike. Gjithashtu, thonë se kundërshtimi i procesit të sintetizimit të filozofisë me fenë nuk është patjetër një vështrim ideologjik. Refuzimi apo kundërshtimi i një filozofie është një veprim i natyrshëm, por personi i cili filozofinë e ndërlidh me një ideologji apo ambicie të caktuar, atëherë duhet të jetë i aftë që të argumentojë pretendimin e tij. Sikur Al Xhabiri të kishte kundërshtuar sintetizimin e fesë me filozofinë ashtu si filozofi i tij i preferuar, Ibni Ruzhdi, atëherë nuk do të thoshim asgjë, por ai Ibni Sinan, Imam Gazaliun dhe Suhreverdin i akuzon se kanë patur ambicie dhe ideologji etnike – iraniane.

Çdo filozof problemet i sheh në histori, ndoshta me historinë. Andaj dhe në qoftë se filozofi mysliman nuk është i informuar rreth ngjarjeve që ndodhin në rrethin e tij, apo që udhëheqin botën e tij edhe nëse arrin në ndonjë rezultat dhe mendim, ai nuk ka për tu kuptuar nga të tjerët, apo të them me qartë, mendimtari i dalë jashtë historisë nuk ka gjuhë për të folur. Farabiu, Ibni Sina, Gazaliu dhe Suhreverdi menduan në botën islame. Mendimi i tyre si çdo mendim tjetër nuk është i fundit, i plotë dhe nëse është orientues i mendimtarëve të mëvonshëm, ai duhet të jetë objekt i kritikës. Por të thuhet se filozofitë lindore dhe iluminative burojnë nga ambiciet etnike është një konstatim i pamenduar.

Periudha e artë e shkencës dhe filozofisë islame ishte në kohën kur myslimanët i tejkaluan dhe ngadhënjyen ndaj ideologjive dhe ambicieve etnike dhe sektare. Por në kohën kur sot shumica e autorëve arabë, mendimet dhe idetë e tyre i hedhin në konditat e gjuhës dhe etnisë arabe, është e natyrshme që të mendojnë se çdo kush vepron njëjtë si ata me kulturën, mendimin dhe besimin, për atë dhe nuk mund të shohin në asnjë mënyrë rezultatet e tyre. Para Al Xhabiriut, ishin orientalistët ata të cilët hodhën idenë se bota islame nuk ka filozofi të saj, por filozofia e saj është vetëm një kombinim i filozofisë antike greke me botëkuptimet e fesë islame. Një ide e tillë u ndoq edhe nga shumë intelektualë myslimanë. Ky pretendim është i cekët, i zbehtë dhe i pavërtetë, por për personat që nuk kanë arritur të thellohen në mendimet e filozofëve myslimanë, një mendim i tillë është i justifikueshëm. Kur një personi që nuk e kupton filozofinë i thuhet se Aristoteli nuk besonte në Zotin Krijues, dhe filozofët myslimanë këtë ide të tij e interpretuan në atë mënyrë që të mos ishte në kundërshtim me bindjet islame, atëherë ai pse të mos e pranojë se filozofët islam Zotin e filozofisë Aristoteliane e afruan me Zotin e besimtarëve myslimanë.

Al Xhabiri, kësaj fjalie të thjeshtë i vë maskë filozofike dhe ideologjike dhe thotë se mendime të tilla burimin e kanë në ambiciet dhe interesat etnike.  Dikush thotë se filozofët myslimanë qenë përzgjedhës dhe shumë diskurse të papranueshme i kanë mbuluar me fetarinë islame, apo i kanë interpretuar në një mënyrë që myslimanët të mos kuptojnë brendësinë e tyre. Me një shprehje tjetër, individët e tillë të mënyrë të vetëdijshme ose jo, mendimtarët myslimanë i kanë akuzuar si mashtrues, vjedhës të mendimeve dhe si më keq. Sipas tyre, filozofët myslimanë janë mashtruar dhe pastaj kanë ndjekur rrugën e ambicieve dhe ndjenjave etnike. Tani këtu nuk dua të diskutoj rreth asaj që  ekziston apo jo shkrimtar dhe mendimtar i mashtruar, por nuk mund të mbyllim sytë e të mos thellohemi në atë, se athua filozofia  buron nga mashtrimi dhe gënjeshtra? Mendimi i krijuar në shekujt 3, 4, 5 dhe 6 Hixhri Kameri në botën islame nuk ka mundësi të kishte qenë përsëritje e mendimit të shekujve 5 dhe 4 të para erës sonë në Athinë, dhe sikur të kishte qenë mendim i përsëritur, atëherë nuk do të vazhdonte të ekzistonte përgjatë shekujve të tërë. Afrimi i filozofisë me teologjinë dhe krijimi i ideologjisë nuk bazohej në ambiciet dhe emocionet e një personi apo një etnie, madje as proceset politike dhe sociale nuk mund të ndikonin në te. Është shumë interesante se athua pse historianët e filozofisë i kushtojnë rëndësi disa gjërave që më pak kanë vlerë dhe iu ikin problemeve më të rëndësishme?

Në historinë e botës islame, marrja me filozofi jo vetëm që është diçka e rëndësishme, por ndoshta është tepër interesante. Kjo qasje kërkonte një vullnet dhe këmbëngulësi tepër të madhe. Në vend që të pyesin se prej nga rrjedhë ky vullnet e kjo këmbëngulësi, por depërtimin e filozofisë në botën islame e llogarisin si një ngjarje të zakonshme dhe mendojnë se kjo ishte bërë lodër për disa persona, të cilët mendimet dhe idetë përpiqeshin t’i fusnin në format e bindjeve të tyre fetare. Ne duhet të shohim se prej nga erdhi filozofia, cilët ishin personat që e sollën atë dhe pse e sollën? Filozofia nuk ishte një produkt konsumimi që ta kërkonin të gjithë. Mësimi dhe kuptimi i saj ishte i vështirë, kurse në anën tjetër, grekët të cilët ishin themeluesit e filozofisë, gati se kishin pas harruar atë. Ishte sikur ndonjë thesar që fshihej në depot e qyteteve të largëta (nga Horosani, Bagdadi dhe Mesopotamia) si në Aleksandri. Personat që u interesuan për mësimin e mjekësisë, filozofisë dhe astronomisë ishin njerëz të talentuar dhe ishin njohës të shkëlqyeshëm të dijes dhe shkencës dhe nuk duhet harruar se individi që di vlerën e dijes dhe shkencës, ai asnjëherë nuk e shfrytëzon atë si mjet dhe lodër për interesa tjera.

Disa shtrojnë pyetjen se pse filozofët e botës islame nuk e ruajtën filozofinë ashtu siç ishte por e përzien atë me bindjet islame?! Kjo pyetje është e papranueshme, sepse në esencën e saj vërehet se filozofia islame perceptohet si përmbledhje e mendimeve elaktike. Personat që merren me filozofi atë nuk e mësojnë vetëm për të lozur me fjalët dhe termet e saj, por atë e mësojnë që të mund të hedhin hapa në rrugën e mendimit dhe të zhvillohen në këtë rrugë. Filozofia nuk është një shkencë që vetëm mësohet dhe mund të përsëritet në vazhdim. Sikur Farabiu dhe Ibni Sina të kishin përsëritur atë që e kanë thënë Platoni dhe Aristoteli, atëherë nuk kishte nevojë që filozofia të zhvendosej nga Aleksandria. Madje, sintetizimi i fesë me filozofinë kishte filluar që para periudhës së daljes në pah të filozofisë islame dhe Jahja Nehavi kishte shkruar vepra në lidhje me mospajtimin e filozofisë me fenë. Në kushte të tilla, si ishte e mundur që filozofia të futet në botën e fesë dhe filozofi të pyeste se ç’lidhje kanë mes veti filozofia dhe feja?!  Farabiu ishte i mendimit se filozofia është si feja dhe në qoftë se mes tyre ekziston ndonjë mospajtim ai është në gjuhë. Pra, filozofia ka gjuhën e vet dhe feja gjuhën e saj, ndërsa në esencë dhe koncept ato janë të njëjta. Natyrisht që kjo nuk ishte një qasje që mund të pranohej aq lehtë nga filozofi. Siç shihet më pas Ibni Sina e balancon këtë qëndrim të Farabiut dhe pa folur qartë në lidhje me te, hedh idenë e Filozofisë së Lindjes (Mashriki) dhe nëpërmjet saj pak a shumë krijon kushtet për gërshetimin e filozofisë dhe fesë.

Imam Gazaliu nuk e pranoi këtë konstatim të Farabiut dhe Ibni Sinas dhe në veprën e tij refuzoi këtë përpjekje të tyre. Problemet filozofike nuk janë të atilla që të vijë dikush dhe ta zgjidhë problemin e më pas të refuzohet, apo ato të lihen mënjanë si problemet shkencore.   Problemet filozofike kanë dimensione të shumta dhe nëse një filozof i përgjigjet një apo disa dimensioneve të saj, përsëri nga ajo mbeten dimensione tjera me të cilat duhet të merren filozofët e mëvonshëm. Këta filozofë të mëvonshëm duhet njëherë të thellohen në përgjigjet e filozofëve të mëhershëm dhe po këto diskurse, refuzime dhe miratime janë pjesë e historisë së filozofisë.

Kundërshtimet që më bëhen mua është se Gazaliu filozofët i nënçmoi duke shfrytëzuar metodën e polemikës, për arsye se mendimet e tyre i ka konsideruar në kundërshtim me fenë.  Ky kundërshtim është i pranuar nga këndvështrimi i intelektit abstrakt. Dmth. në historinë e filozofisë islame, Imam Gazaliun nuk mund ta vendosim aq lehtë përkrahë Suhreverdit dhe atë ta llogarisim si ndjekës të rrugës së Farabiut dhe Ibni Sinas, por polemika e Gazaliut nuk ishte polemikë me paraardhësit, por ishte lëndë filozofike për filozofët pas tij, të cilët patën parasysh vërejtjet e këtij kolosi mysliman.

Tani të mendojmë se athua pse Gazaliut nuk iu përgjigj asnjë filozof në lindje të botës islame dhe nuk u shkrua asnjë vepër kundër Tehafetul Felasefe siç bëri Ibni Ruzhdi në perëndim të botës islame?! (Ibni Ruzhdi i cili Gazaliut iu përgjigj nga perëndimi i botës islame, më vonë filozofinë islame e orientoi në një drejtim tjetër). Filozofët e botës islame edhe pse nuk iu përgjigjen direkt Imam Gazaliut, por veprën e tij vazhdimisht e llogaritën si një përmbledhje paralajmëruese, menduan rreth këtyre paralajmërimeve dhe gjithnjë patën kujdes që të mos kenë fare apo shumë pak probleme gjatë kombinimit të fesë me filozofinë.  Këtu do të ishte mirë të shtronim këtë pyetje se athua e tërë filozofia e Mir Damadit, Mulla Sadras dhe ndjekësve të tyre, të cilët ishin edhe dijetarë të mëdhenj të fesë, është në koordinim me fenë? Padyshim se përgjigja e mendimtarëve nuk do të ishte e prerë. Por problemi këtu nuk është që në përgjithësi çfarë lidhje kanë midis tyre filozofia dhe feja, e që ndonjëri të thotë se këto dyja janë të ndryshme nga njëra tjera, atëherë përpjekja për mishërimin e tyre nuk do të sillte ndonjë rezultat. Problemi, së paku për mua, është se projekti i filozofisë islame prej fillimit ishte që të krijojë një ekuilibër ontologjik e të përshtatshëm dhe kjo përpjekje nuk ishte e kot dhe e pafrytshme. Gjykoj se Ibni Ruzhdi i cili iu përgjigj Imam Gazaliut, veprat e tij nuk i studioi më pak se Suhreverdi, Nasirudin Tusi, Xhelaledin Devani, Mir Damadi dhe Mulla Sadra. Prandaj dhe filozofët myslimanë në projektin e përgjithshëm të filozofisë kishin shoqëruar Gazaliun, kështu që të gjithë dëshironin të arrinin te filozofia e cila ishte ashtu si feja. Divergjenca ishte në atë se asnjë filozof nuk e konsideronte filozofinë e tij në kundërshtim me fenë dhe Gazaliu nuk mund të pranonte një premisë të tillë të tyre. Dmth. Gazaliu nuk ishte kundërshtar i rrugës dhe mendjes filozofike, por thoshte se filozofët kanë rrëshqitur në këtë rrugë. Sikur Gazaliu të jetonte në shekujt 11 dhe 12 h.k. dhe të kishte lexuar veprat e Mir Damadit dhe Mulla Sadras, padyshim se edhe tek ata do të haste të njëjtat rrëshqitje të cilat i kishte hasur te Farabiu dhe Ibni Sina. Tani nuk e dimë nëse Gazaliu të mos e kishte shkruar veprën Tehafetul Felasefe në shekullin 5 h.k., filozofia do të kishte trasuar këtë rrugë që e njohim, apo do të kishte ndjekur rrugë tjetër dhe do të kishte arritur në qëllime tjera? Këto supozime dhe pyetje janë të kota dhe nuk kanë ndonjë ndikim, por vetëm se na ndihmojnë të kuptojmë më mirë historinë tonë.

Gazaliu ishte shkrimtar dhe mendimtar i shekullit të pestë hixhri. Ai është pjesë e një periudhe të botës islame në të cilën sapo kishin depërtuar shkencat si kelami, filozofia dhe tesavufi. Këto ndryshime në botën islame kanë lidhje edhe me Imam Gazaliun. Është e vërtetë që ai në përgjithësi ishte kundër filozofëve myslimanë, por në rrjedhën e filozofisë islame ka një pozitë e cila ndërroi kahjen e filozofisë islame dhe mori formën ashtu siç është sot. Imam Gazaliu është manifestim i një periudhe të vështirë të historisë së filozofisë islame.  Filozofët myslimanë është dashur të kalonin nëpër këtë periudhë të historisë. Gazaliu nuk e kishte vështirësuar rrugën për ta. Ai vetëm sa kishte treguar vështirësitë e kësaj rruge me të cilat do të përballeshin udhëtarët e saj. Ndryshimet që ndodhën në filozofinë islame pas Gazaliut, dëshmuan se paralajmërimet e tij nuk ishin të kota. Personat që merren me filozofi nuk duhet të ndjehen të fyer nga gjuha dhe botëkuptimi i shprehjeve të Gazaliut në Tehafetul Felasefe. Ajo gjuhë dhe gjuhë më e ashpër se ajo ka patur, ka dhe do të ketë. Por të menduarit nuk i frikësohet ashpërsisë së gjuhës dhe retorikës së individëve dhe frontin nuk e le të zbrazët, dhe nëse në ndonjë vend nuk ekziston mendim dhe filozofi, mos ekzistimi i saj ka dimension tjetër, por jo që atë e kanë larguar personat me fjalë dhe fyerje të rënda.

Përfundim

Historia e filozofisë islame ka disa epoka dhe shkallë, të cilat mund t’i klasifikojmë në këtë mënyrë: 1. Themelimi dhe përforcimi i filozofisë islame në mendimet dhe hulumtimet e Farabiut dhe Ibni Sinas, 2. Fillimi i epokës së dekadencës me daljen në skenë të Imam Gazaliut dhe Fahr Raziut, 3. Kjo krizë përfundon në Iran me ardhjen e Suhreverdit dhe filozofisë iluminative, 4. Në perëndim të botës islame, përpjekja e Ibni Tufejlit nuk solli rezultate dhe Ibni Ruzhdi rrugën e filozofisë e hapi drejt botës perëndimore, 5. Filozofia peripatetike dhe iluminative dhe shkenca e kelamit  kombinohen në veprat e Nasirudin Tusit dhe Kutbudin Shirazit dhe filozofia transferohet në ekolin e Shirazit, 6. Filozofia islame në Isfehanin e shekullit 11 h.k. arrin kulmin e saj dhe arriti të gërshetojë filozofinë peripatetike, ilmunaitve, kelamin dhe tesavufin.

Epoka e dekadencës së filozofisë në fund të shekullit 5 h.k. ishte njëra ndër epokat më të rëndësishme të filozofisë. Shumë studiues të historisë së filozofisë islame nuk e kanë njohur sa dhe si duhet këtë dekadencë dhe kanë menduar se Imam Gazaliu e ka dëmtuar rëndë filozofinë dhe ia ka mbyllur rrugët asaj. Ata nuk kanë menduar dhe nuk mendojnë se sikur kjo rrugë të ishte mbyllur, atëherë filozofët si Suhreverdi dhe pasardhësit e tij si do t’ia ndërronin kahjen filozofisë. Vërtetë që Gazaliu doli kundër filozofisë dhe filozofëve, madje filozofinë e akuzoi për blasfemi dhe devijim, por ai në veprën Tehafetul Felasefe nuk flet si një jurist (fakih) dhe Myfti, por analizon thellësisht filozofinë dhe në këtë mënyrë hapë dimensione tjera filozofike. Kjo analizë e tij ishte një kapitull nga filozofia islame dhe ndriçonte të ardhmen e saj.

Unë vazhdoj të këmbëngulë se asnjë filozof mysliman në lindjen e botës islame dhe në Iran nuk iu ka përgjigjur Gazaliut dhe nuk ka shkruar libër në kundërshtim të Tehafetul Felasefe, kurse Ibni Ruzhdi i cili shkroi librin Tehafetul Tehafe dhe kundërshtoi Gazaliun, në realitet filozofinë në njërën anë e ktheu te Aristoteli dhe në anën tjetër atë ia dorëzoi perëndimit. Ai e pranoi mendimin e Gazaliut se nuk duhet ngatërruar islamin me filozofinë, madje u përpoq më shumë se Gazaliu në ndarjen e filozofisë nga feja. Ibni Ruzhdin e kanë interpretuar si dy dimensional, për arsye se ai mbrojti qëndrimin se rruga e filozofisë dallon nga rruga e fesë. Kështu që për të, më filozofia islame nuk mund të jetë valide. Në mesin e teoricienëve të shumtë, sot e kësaj dite zhvillohet debati në lidhje mundësinë e ekzistimit të filozofisë krishtere dhe islame.  Imam Gazaliu e kuptoi problemin për të cilin Farabiu dhe Ibni Sina kishin bërë përpjekje të shumta për zgjidhjen e tij. Kurse Gazaliu e dëshmoi pamundësinë e kësaj përpjekjeje. Dmth. ai shtroi problemin se në filozofi nuk ka vend ‘krijimi nga hiçi’. Filozofët pas Gazaliut u munduan që këtë problem ta zgjidhnin disi. Për këtë arsye dhe ata filozofinë gjithnjë e më shumë e afruan më afër kelamit dhe misticizmit dhe ky unifikim dhe afrim u bë dhe destinacioni i filozofisë islame.