Zeri Islam

Hyrje

Përse rrëfimet për pejgamberët për kohën tonë? Përse jeta dhe vepra e pejgambereve për aktualitetin tonë? Vallë, mund t’i shërbejnë ata shëmbëlltyrë kërkesave të shekullit XXI? A nuk janë këto tema të stërlashta për kohën e elektronikës dhe udhëtimeve kozmike? Këto dhe pyetje të ngjashme medoemos do të shtrohen kur dëgjojmë apo lexojmë emrat e Ademit a.s., Nuhit a.s., Ibrahimit a.s., Musait a.s., Isait a.s., Muhammedit a.s. dhe pejgamberëve të tjerë.

E kemi të pamundur ta analizojmë çdo hollësi të jetës dhe veprës së tyre, sepse do t’i kapërcente synimet e një artikulli modest. Megjithatë, edhe nga krahasimet e shkurtra njeriu bashkëkohor mund të mësojë mjaft. Ibn Kajjimi lidhur me nevojën tonë për pejgamberët thotë: “Dije se nevoja për pejgamberët është më e madhe se sa nevoja e trupit për shpirtin, e syrit për dritën, sepse me pejgamberët vjen njohja e Allahut të lartësuar. Nuk ka shpirt, dritë as shikim pa njohjen e Allahut, kurse nuk ka njohje të Allahut pa pejgamberë.”

Njeriu, qenia më madhështore

Njeriu pa dyshim është qenia më misterioze e më komplekse dhe pa dyshim meriton trajtim të veçantë. I pari nga të gjithë njerëzit dhe nga të gjithë të dërguarit është Ademi, babai i njerëzisë. Por, të fillojmë me Tekstin e shenjtë. Të shohim ç’thotë Kur’ani:

وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلاَئِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُواْ أَتَجْعَلُ فِيهَا مَن يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاء وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لاَ تَعْلَمُونَ   .

“(Përkujto Muhammed) Kur Zoti yt u tha engjëjve: “Unë po krijoj (po përcaktoj) në tokë një zëvendës”! Ata thanë: “A do të bësh në te atë që bënë çrregullime dhe që derdh gjaqet, e ne të madhërojmë Ty me lavdërimin Tënd dhe plotësisht të adhurojmë”! Ai tha: “Unë di atë që ju nuk dini”! (El-Bekare, 30). 

Melekët vërejnë problemin vijues: njeriu, mëkëmbësi i ardhshëm në Tokë, do të shkaktojë rrëmujë dhe do të derdhë gjak. Synimi i melekëve nuk ishte refuzimi apo pakënaqësia ndaj vendimit të Krijuesit, por habia se si njeriu, krijesa që potencialisht bënë ngatërresa, mund ta përfaqësojë Krijuesin, i cili është me cilësi dhe virtyte absolute. Nga ana tjetër, melekët habinë e tyre e shprehën për arsye të dijes së kufizuar që kanë.[1]

1. Allahu i lartësuar në tërë këtë është përgjigjur:

قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لاَ تَعْلَمُون .

Ai tha: “Unë di atë që ju nuk dini”!

2. Pastaj Allahu i vë në sprovë melekët, duke thënë:

وَعَلَّمَ آدَمَ الأَسْمَاء كُلَّهَا ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلاَئِكَةِ فَقَالَ أَنبِئُونِي بِأَسْمَاء هَـؤُلاء إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ .

“E Ai (Zoti) ia mësoi Ademit të gjithë emrat (e sendeve), pastaj ata ua prezantoi engjëjve dhe u tha: “Më tregoni për emrat e këtyre (sendeve të emërtuara), nëse jeni të drejt (çka mendoni)?” (El-Bekare, 31)

Pra, Allahu xh. sh. kërkon nga meleku që t’ia thonë Atij emrat të cilët Ademi a.s. i di. Ata i përgjigjen:

قَالُواْ سُبْحَانَكَ لاَ عِلْمَ لَنَا إِلاَّ مَا عَلَّمْتَنَا إِنَّكَ أَنتَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ .

“(Engjëjt) Thanë: “Ti je i pa të meta, ne kemi dije tjetër përveç atë që na mësove Ti. Vërtetë, Ti je i gjithëdijshmi, i urti!” (El-Bekare, 32).

Kur u gjunjëzuan melekët, duke mos ditur përgjigjen në këtë pyetje, Allahu i madhëruar i tha Ademit a.s.:

قَالَ يَا آدَمُ أَنبِئْهُم بِأَسْمَائِهِمْ ۖ فَلَمَّا أَنبَأَهُم بِأَسْمَائِهِمْ قَالَ أَلَمْ أَقُل لَّكُمْ إِنِّي أَعْلَمُ غَيْبَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَأَعْلَمُ مَا تُبْدُونَ وَمَا كُنتُمْ تَكْتُمُونَ .

“(Zoti) Tha: “O Adem, njoftoj ata (engjëjt) me emrat e atyre (sendeve)!” E kur u rrëfeu atyre për emrat e tyre, (Zoti) tha: “A nuk u kam thënë juve se Unë, më së miri e di fshehtësinë e qiejve e të tokës dhe më së miri e di atë, që ju e publikoni dhe atë që e mbani fshehtë.” (El-Bekare, 33).

Dialogu i sjellë në Kur’an ndërmjet Ademit a.s. dhe melekëve e paraqet statusin e lartësuar të njeriut kundrejt engjëjve.[2]

Shkallët e ngjitjes shpirtërore

Në dialogun ndërmjet melekëve dhe Allahut rreth përshtatshmërisë së njeriut për halif ekziston një urtësi e jashtëzakonshme, e cila do të na zbulojë shumë sekrete. Një ndër to është përdorimi i mrekullueshëm i fjalëve:

Njohësit e gjuhës arabe do ta vërejmë pa vonuar se përdorimi i nyjes shquese “el” (ال) në ajetin kur’anor zbardh shumë mistere, sikur: kur thuhet el-erdu (الْأَرْضِ) mendohet për planetin e Tokës, por nëse thuhet vetëm erdu (أَرْضِ) atëherë mendohet për një copë tokë dhe jo tërë planetin. Gjithashtu, kur thuhet el-esma’ (الأَسْمَاء) mendohet për të gjitha emërtimet të cilat Ademi a.s. i di, kurse kur përdoret vetëm esma’ (أَسْمَاء ) mendohet vetëm në emërtimet e lëndëve, objekteve. Kështu Allahu i lartësuar e ka përforcuar universalitetin e kuptimeve të fjalëve duke e shtuar “lam-in” shques, por duke ia shtuar pastaj edhe fjalën tjetër kul-leha (كُلَّهَا ) që do të thotë “të gjithë, në tërësi” etj. Në këtë mënyrë, kemi një përforcim të dyfishtë.

Nëse Zoti lavdërohej dhe falënderohej nga engjëjt, përse atëherë të krijohet njeriu? Cili është synimi i krijimit të tij? Përgjigjja e Allahut dhënë melekëve se “Unë di atë që ju nuk dini”! Mund të përfundohet se ka diç edhe më të madhe se lavdërimi (tesbih), por si të pajtohet kjo me ajetin tjetër se “Njerëzit dhe xhinët i kam krijuar vetëm për të më bërë ibadet” (Edh-Dharijat, 56). A ka mundësi të ekzistojnë dy të vërteta?! Jo, nuk ka dy të vërteta, por njeriu, me ndihmën e Allahun arrin edhe ato njëmendësi, të cilat janë të pakapshme për engjëjt, xhinët e krijesa të tjera. Pra, synimi kryesor i njeriut është njohja e Allahut (ma’rifeti) nga pikëpamje të shumta që janë privilegj vetëm i njeriut. Por, mos me këtë konstatim cenohet konstanta kur’anore e takvallëkut. Jo, sepse takvallëku është një nga stacionet, por jo i tërë synimi. Sepse, a bënë të ndalemi në stacionin e takvallëkut dhe ta përfundojmë synimin e krijimit. Takvallëku është periudhë ekzistenciale, kurse njeriu vazhdon jetën në format tjera, më të gjata se kjo faza botërore. Për këtë arsye, pas takvallëkut (لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ ), pason udhëzimi (هُدًى لِّلْمُتَّقِينَ ), që të devotshmit t’i udhëzojë në dallimin (فُرْقَان - furkan) e të vërtetës ndaj të pavërtetës. (Shih: El-Furkan, 29).

يِا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إَن تَتَّقُواْ اللّهَ يَجْعَل لَّكُمْ فُرْقَاناً وَيُكَفِّرْ عَنكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ وَاللّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ .

Por, a është ky përfundimi? Jo, dallimi i të vërtetës nga e pavërteta ishte vetëm edhe një stacion, i treti, në zinxhirin e gjatë të rrugëtimit drejt kënaqësisë absolute. Agjërimi ndihmon ta fitojmë takvallëkun, kurse takvallëku ta fitojmë udhëzimin (hidajeh), udhëzimi ta fitojmë aftësisë e dallimit të të vërtetës (furkan) nga jo e vërteta, i cili do të na mundësojë të pranohen veprat tona të mira. (El-Kalem, 34). Rrugëtimi i njeriut vazhdon me namazin, i cili na largon nga e keqja dhe e shëmtuara (Ta Ha, 14), por edhe na përkujton në dhikr (përkujtimin e Krijuesit). Edhe këto dy stacione të rëndësishme nuk janë përfundimtare, sepse pason faza përfundimtare, atëherë kur njeriu qetësohet nën mbrojtjen e Krijuesit të Tij:

يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِي إِلَى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَّرْضِيَّةً فَادْخُلِي فِي عِبَادِي وَادْخُلِي جَنَّتِي .

“O shpirt i qetësuar! Kthehu te Zoti yt i kënaqur (për vete) e kënaqës (për Zotin)! Hyr mes robërve të Mi! Dhe hyr në Xhennetin Tim! (El–Fexhr, 27-30).

Analiza dhe meditimi i këtyre fragmenteve kur’anore ka mëson se synimet janë tre llojesh: afatshkurtëra, afatmesme dhe afatgjata. Edhe krijimi, edhe ibadeti paraqesin fazën fillestare, sepse faza finale është pasqyruar në ajetin:

اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَمِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ يَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَيْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ وَأَنَّ اللَّهَ قَدْ أَحَاطَ بِكُلِّ شَيْءٍ عِلْمًا .

“All-llahu është Ai që krijoi shtatë palë qiej dhe prej tokës aq sa ata; në to zbatohet vendimi i Tij për ta ditur ju se All-llahu ka fuqi për çdo send dhe që me të vërtetë All-llahu ka përfshirë çdo send me dijen e vet.” (Et-Talak, 12).

Përse thuhet e tërë kjo? Sepse, synimi kryesor është të tregohet dhe dëshmohet se Allahu është mbi çdo gjë, se dija e Tij përfshin çdo gjë, se krijesat e Tij në Univers janë nën protektoratin e Tij dhe se Ai sundon me çdo gjë kudo dhe kurdo. Ky është synimi kryesor dhe përfundimtar i krijimit. Të gjitha fazat e tjera (tesbihi, ibadeti, namazi, agjërimi, dhikri ... janë faza ndërmjetëse, faza përgatitore dhe nuk janë synim në vete. Shpërblimi për këtë angazhim e rrugëtim jepet sipas vetëdijes dhe përkushtimit që njeriu e jep në ibadet. Po mungoi arsyeja, vetëdija, ndërgjegjja, ibadeti i tillë nuk do të pranohet, sepse nuk janë plotësuar komponentët kryesore.

Ibadeti si element krucial i njohjes (ma’rifeti)

Më parë konstatuam se synimi kryesor i krijimit nuk ishte ibadeti por njohja, por këto dy gradacione rrugëtimi drejt njohjes së krijuesit kanë lidhjet e veta dhe nuk ekzistojnë vetvetiu, të ndara nga njëra tjetra. Kryesisht janë dy lidhje: e përgjithshme (amm) dhe subtile (tefsil).

Rrugëtimi drejt shtigjeve të njohjes nënkupton posedimin e lidhjes “e përgjithshme”, kurse kjo është maksima La ilahe il-lall-llah. Kjo është shkalla e parë e njohjes, por sa më shumë që bëjmë ibadet, aq më tepër vendoset lidhja ndërmjet ibadetit dhe njohjes dhe gjatë rrugëtimit veprojnë në mënyrë të ndërsjellë njëra në tjetrën.

Njeriu me lindjen e tij e posedon edhe arsyen (akl), por kapaciteti i tij është vetëm i fazës fillestare. Kjo arsye mbulon po aq terr që e ka krijuar injoranca, ngjashëm sikur që me ndezjen e qiririt eliminohet po aq terr. Kur njeriu avancon, jashtësia (dhahir) e tij zbukurohet, kurse brendësia (batin) e tij fisnikërohet. Ky proces i krijimit është njohja, e cila rritet sikur që rritet horizonti ynë gjatë rrugëtimit në natyrë. Në fund kemi derën e prehjes, të shpëtimit (bab’us-selam), kur më nuk kemi nevojë për rrugëtim të mëtejshëm.

Mirëpo, mos ky konstatim na çon në përfundimin se nuk duhet gjurmuar më tej? Mos vallë fragmenti kur’anor “E Ai (Zoti) ia mësoi Ademit të gjithë emrat (e sendeve)” na porositë ta braktisim gjurmimin e mëtejmë, sepse Ademi a.s. po na i ditka të gjitha njëmendësitë tokësore? Meqë ai është simbol i njerëzisë, mos vallë edhe ne i dimë të gjitha dhe nuk kemi nevojë për meditime e veprime drejt njohjes absolute?

Jo, nuk ka përfunduar rrugëtimi i njeriut, sepse gjerat nuk duhet shikuar vetëm nga një kënd, sepse njëmendësitë nuk tregohen para nesh ashtu çfarë janë në esencë. Ne duhet ta dimë se arritja e dijes bëhet nëpërmjet dijes pejgamberike dhe dijes së lidhjeve qiellore. Po ashtu, duhet bërë dallimin ndërmjet sistemit drejtues botëror dhe Hyjnor. Deri sa ligjësitë njerëzore janë njëdimensionale dhe njëkuptimshe, të sajuara sipas kritereve njerëzore ato hyjnore janë shumëkuptimëshe.[3]

Aspekti i jashtëm dhe i brendshëm prodhon rezultate të ndryshme

Nëse do ta imagjinojmë një luftë, që përbëhet nga dy palë kundërshtare, do të nënkuptojmë ushtarët e të dyja palëve. Përse ata luftojnë? Ç’i motivoi ata të aktivizohen në mbrojtjen e atdheut? Në botën e matanë kërkohet motivacioni. Këtë motiv zakonisht nuk e vëren masa e zakonshme. Ata në luftën eventuale do të sillen konformë ligjeve hyjnore të luftës pa dhunime, pa vrasje të femrave, të fëmijëve, të robërve, dëmtimin e të lashtave etj. Ata që nuk e kanë këtë motiv, ata sillen konformë rregullave vetjake.

Dallimi thelbësor ndërmjet këtyre dy koncepteve është në faktin se sistemi Hyjnor është shumëdimensional, kurse ai material është sistem tokësor njëdimensional. Sistemi Hyjnor njeriun e sheh si qenie dy komponentësh (shpirtëror dhe material) dhe në pajtim me këtë edhe efektet, edhe rezultatet, janë dydimensional.

Kur “Ai (Zoti) ia mësoi Ademit të gjithë emrat (e sendeve)...” mendohet në Ademin njeri (insan), dhe për këtë e dhuroi me dy lloje mekanizmat njohës: Mënyra e parë është ajo e jashtme, nëpërmjet shqisave të të prekurit, aromës, shijes, të dëgjuarit dhe të parit.

وَاللّهُ أَخْرَجَكُم مِّن بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ لاَ تَعْلَمُونَ شَيْئًا وَجَعَلَ لَكُمُ الْسَّمْعَ وَالأَبْصَارَ وَالأَفْئِدَةَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ  .

“All-llahu ju nxori nga barqet e nënave tuaja (si foshnje) që nuk dinit asgjë. Ju pajisi me (shqisa për) të dëgjuar, me të parë dhe me zemër, ashtu që të jeni falënderues.” (En-Nahl, 78).

Mënyra e dytë është ajo e brendshme, e cila arrihet nëpërmjet dërgimit të pejgambereve, siç pohon Kur’ani:

عَلَّمَ الْإِنسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ .

“Ia mësoi njeriut atë që nuk e dinte.” (El-Alek, 5).

Në mënyrë që njeriu t’i gjejë përgjigjet në shumë pyetje, ndodhitë duhet t’i kundrojë nga të dyja aspektet:

- Konvencionale, të cilën mënyrë e kanë sajuar njerëzit dhe këto rregulla kanë mangësi por edhe përjashtime.

- Hyjnore, të cilën mënyrë e ka sajuar vetë Krijuesi dhe në këtë nuk ka mangësi dhe përjashtime, madje as për pejgamberët.[4]

Kriteret e ngatërruara

Njeriu vepron sipas parametrave të tij dhe shpesh herë këta parametra i ekzekuton edhe ndaj botëve të tjera, e sidomos edhe ndaj Botës Hyjnore. Në nxitimin e tij, njeriu ligjet hyjnore i ngatërron me ato njerëzore dhe ato njerëzore me ato hyjnore.

Në Kur'an qëndron:

وَمَنْ أَعْرَضَ عَن ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنكًا وَنَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْمَى قَالَ رَبِّ لِمَ حَشَرْتَنِي أَعْمَى وَقَدْ كُنتُ بَصِيرًا قَالَ كَذَلِكَ أَتَتْكَ آيَاتُنَا فَنَسِيتَهَا وَكَذَلِكَ الْيَوْمَ تُنسَى   .

“E kush ia kthen shpinën udhëzimit Tim, do të ketë jetë të vështirë dhe në ditën e kijametit do ta ringjall të verbër. Ai (që nuk besoi) do të thotë: “Zoti im, përse më ringjalle të verbër, kur unë isha me sy?” Ai (All-llahu) thotë: “Ashtu si harrove ti argumentet Tona që t’i ofruam, ashtu je ti i harruar sot”.  (Ta Ha, 124-126).

Sipas kriterit hyjnor, edhe njeriu më i ulët nëse vepron mirë, atë mirësi do ta sheh në botën tjetër dhe e kundërta, nëse njeriu i ngritur bënë ndonjë gabim, atë do ta ketë në botën tjetër. Ligji i Zotit është ndryshe nga ligji njerëzor. Në kuadër të këtij ligji ka edhe nënligje, të cilët nuk e kundërshtojnë ligjin kryesor, por përkundrazi e përbëjnë një harmoni të përkryer. Ndonjëherë në sytë tonë mund të duket kaos por ky kaos është njerëzor e jo në rendin hyjnor. Me një rast e pyetën Muhammedin a.s.: “O Pejgamberi i Zotit a nuk ke thënë se në krijimin e Zotit çdo gjë është simetrike, se shkaku e krijon pasojën, si e shpjegon pra këtë se sadaka shpëton nga fatkeqësia, apo nëse marrim ilaç në rast sëmundjeje, shërohemi”? Pejgamberi a.s. u përgjigj: “Nëse sadaka shpëton nga fatkeqësia, ajo vetë është një nënligj, ajo nuk e kundërshton Ligjin e Zotit, ajo është vetëm një nyje e re në ligjin universal.”

Në Kur’an Allahu xh. sh. thotë:

وَمَن يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَل لَّهُ مَخْرَجًا .

“... e kush iu përmbahet dispozitave të All-llahut, atij Ai i hap rrugë.” (Et-Talak, 3).

            يِا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إَن تَتَّقُواْ اللّهَ يَجْعَل لَّكُمْ فُرْقَاناً وَيُكَفِّرْ عَنكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ وَاللّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ .

“O ju që besuat, nëse keni frikë All-llahun, Ai do të vërë udhëzim (në zemrat tuaja) për ju, do t’ua mbulojë të këqijat, do t’ua falë mëkatet. All-llahu është dhurues i madh.” (El-Enfal, 29).

Allahu e krijoi gravitacionin, i cili vepron në kufijtë e tij, por jo jashtë kufijve, sepse aty ku përfundon ky ligj, fillon ligji tjetër, i cili e neutralizon ligjin pararendës. Ata nuk kanë gabime, por individualisht duken të kufizuar në vëllim e madhësi.

Në Kur’an thuhet:

إِنَّا نَحْنُ نُحْيِي الْمَوْتَى وَنَكْتُبُ مَا قَدَّمُوا وَآثَارَهُمْ وَكُلَّ شَيْءٍ أحْصَيْنَاهُ فِي إِمَامٍ مُبِينٍ .  

“Vërtet, Ne i ngjallim të vdekurit dhe i shkruajmë veprat; gjurmët e tyre dhe çdo gjë kemi regjistruar në librin e ruajtur (lehvi mahvudh).” (Ja Sin, 12).

Ligjet e Zotit nuk kanë gabime, por posedojnë mekanizmat e kompensimit. Tevbeja (pendimi) është mënyra si kompensohet disa gabime:

إِلَّا مَن تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلًا صَالِحًا فَأُوْلَئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَّحِيمًا .

“Përveç atij që është penduar dhe ka bërë vepër të mirë, të tillëve All-llahu të këqijat ua shndërron në të mira. All-llahu është mëshirues, ndaj Ai falë shumë.” (El-Furkan, 70).

Tevbeja (pendimi) është ligj që në mënyrë afatgjate ndikon në vepra dhe në pasojat e atyre veprave:

رَبَّنَا وَابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولاً مِّنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِكَ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُزَكِّيهِمْ إِنَّكَ أَنتَ العَزِيزُ الحَكِيمُ .

“Zoti ynë, dërgo ndër ta, nga gjiri i tyre të dërguar që t’u lexojë atyre ajetet Tua, t’u mësojë atyre librin dhe urtësinë, e t’i pastroj (prej ndytësisë së idhujtarisë) ata. S’ka dyshim se Ti je ngadhënjyesi, i dijshmi.” (El-Bekare, 129).

Secili njeri ka rolin e tij dhe paraqet një botë me rëndësi. Aliu r.a. ka thënë:

“Ti mendon se ti je vetëm një guacë, por, në të vërtetë, në ty është mbëltuar një botë e tërë.”

Kur Muhammedi a.s. thotë: “Kush e njeh vetveten e ka njohur Krijuesin e Tij”, kjo nuk do të thotë se duhet të izolohemi dhe të bëjmë ibadet në ndonjë shkretëtirë, por do të thotë që vizioni ynë, mendja jonë, duhet ta mësojë parimin e veprimit të kësaj bote, respektivisht ndikimet e veprimit tonë, pozitiv apo negativ, në këtë botë. Një mufesir i shek. XX, lidhur me ajetin “Ai (Zoti) ia mësoi Ademit të gjithë emrat (e sendeve)...” thotë nuk duhet të kuptojmë se Zoti ia mësoi emrat e sendeve si: shtëpia, druri, mali etj., por njeriun e aftësoi me perceptimin e ligjeve dhe parimeve themelore të ekzistencës.[5]

Gjashtë instrumente kyçe të njohjes

Krijuesi i krijoi njerëzit dhe iu dhuroi dhuntinë e arsyes dhe aftësinë e njohjes. Gjithashtu, i dhuroi dy grupe instrumentesh të njohjes: 1. Pesë shqisat e njeriut; 2. Pejgamberia. Ndodhitë e pejgamberëve, sidomos ajo e Musait a.s. dhe Hidrit, konstituojnë parimet e rregullimit të Kësaj bote por edhe të jep prova se Kjo botë dhe çdo vepër e tij posedojnë aspektin dhahir (të jashtëm) dhe batin (të brendshëm). Por, kjo na tregon se ndërmjet dinit (fesë) dhe aklit (arsyes) ekziston lidhje e fortë dhe ndihmohen mes veti.

Ndodhia që e ofron Kur’ani në suren Ja Sin shpjegon se si akli dhe vahji janë të nevojshëm për njëri tjetrin. Kur pejgamberit të caktuar banorët e tij ia mohonin besimin, njeriu nga skaji i qytetit i doli në ndihmë:

وَجَاء مِنْ أَقْصَى الْمَدِينَةِ رَجُلٌ يَسْعَى قَالَ يَا قَوْمِ اتَّبِعُوا الْمُرْسَلِينَ.  اتَّبِعُوا مَن لاَّ يَسْأَلُكُمْ أَجْرًا وَهُم مُّهْتَدُونَ.  وَمَا لِي لاَ أَعْبُدُ الَّذِي فَطَرَنِي وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ.  أَأَتَّخِذُ مِن دُونِهِ آلِهَةً إِن إِنِّي إِذًا لَّفِي ضَلاَلٍ مُّبِينٍ.  يُرِدْنِ الرَّحْمَن بِضُرٍّ لاَّ تُغْنِ عَنِّي شَفَاعَتُهُمْ شَيْئًا وَلاَ يُنقِذُونِ .

“Dhe prej skajit më të largët të qytetit erdhi një njeri që ngutej e tha: “O populli im, dëgjoni të dërguarit!” Dëgjoni atë që nuk kërkon prej jush ndonjë shpërblim dhe janë udhërrëfyes! E, ç’kam unë që të mos e adhuroj atë që më krijoi dhe, te Ai ktheheni. A mos do të pranoj zota tjerë pos Tij, e nëse do Mëshiruesi të më godasë me ndonjë të keqe, ndërmjetësimi i tyre nuk do të më vlejë asgjë, e as që do të më shpëtojnë. Unë do të jem atëherë në një humbje të hapët.” (Ja Sin, 20-24).

Është interesant se këto ajete të vogla përmbajnë fryte të shumta, sikurse nevoja e fesë (dinit) për arsyen: “O populli im, dëgjoni të dërguarit! Dëgjoni atë që nuk kërkon prej jush ndonjë shpërblim dhe janë udhërrëfyes!

Ajo që i veçon pejgamberët nga njerëzit e thjeshtë janë mu’xhizet, kurse roli i arsyes është të dëshmojë se pejgamberi është i lidhur me Zotin, për t’i dëshmuar pjesës mohuese të botës se pejgamberi ka dhuntitë që u mungojnë të tjerëve (Salihu a.s. pati devenë, Musai a.s. pati shkopin dhe dorën e ndritur, Muhammedi a.s. e pati Kur’anin etj). Pejgamberët i veçon edhe fakti se atë që e bëjnë ata nuk mund ta bëjnë njerëzit e zakonshëm. Mund të thuhet se si vijon: Po mos të ishte akli (arsyeja), çfarë do të ishte kuptimi i shpalljes së pejgamberëve. Vetëm nëpërmjet të të kuptuarit shpallja merr funksionin e plotë.[6]

Feja si gërshetim i shpalljes dhe arsyes apo në vend të përmbylljes

Për të qenë feja komplete, ajo duhet të posedojë dy elementet e domosdoshme: shpalljen (vahjin) dhe arsyen (aklin). Feja (dini) pa ndihmën e arsyes nuk do të ishte fe, sikur që pejgamberët pa arsye nuk do të mund ta kryejnë misionin e tyre. Këtë e përforcon edhe sureja Ja Sin, 20-24. Shpallja e përmban arsyen dhe i thotë se bota materiale është e kufizuar dhe se pas saj është një botë tjetër, shumë më universale dhe më e fuqishme, kurse bota materiale është vetëm një hallkë në tërësinë e sistemit të përgjithshëm. Ndërmjet dinit dhe aklit ekziston lidhje e pashkëputshme, e cila mundëson që të ekzistojnë të dytë në funksion të plotë. Përkundër faktorit komplementues, përkrahës mes veti, këta dy faktorë kanë edhe dallimet mes veti.

- Arsyeja i kundron ngjarjet të cilat janë të nënshtruara gjykimit të tij. Parimet e kësaj bote janë të dispozicion të besimtarëve dhe jobesimtarëve. Meqë arsyeja ka aftësinë e gjykimit, ajo bëhet sundues i ligjeve të Kësaj bote. Si ndodh kjo: njeriu e gjykon ngrohtësinë, ftohtësinë, lartësinë, lagështinë e të tjera dhe merr masat përkatëse për t’i futur ato në punë të dobishme.

أَلَمْ تَرَوْا أَنَّ اللَّـهَ سَخَّرَ لَكُم مَّا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَأَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَبَاطِنَةً ۗ وَمِنَ النَّاسِ مَن يُجَادِلُ فِي اللَّـهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَلَا هُدًى وَلَا كِتَابٍ مُّنِيرٍ.

“A nuk e dini se All-llahu nënshtroi për të mirën tuaj çka në qiej e çka në tokë dhe plotësoi ndaj jush të mirat e Tij të dukshmen e të fshehta, e megjithatë prej njerëzve ka që polemizojnë çështjen e All-llahut duke mos pasur as dituri, duke mos qenë i udhëzuar dhe duke mos pasur libër të ndritshëm.“ (Lukman, 20).

- Ekzistojnë gjera të cilat janë të pakapshme dhe të pamundshme për arsyen, si ekzistimi dhe mosekzistimi njëkohësisht.

- Arsyeja i njeh parimet por jo edhe hollësitë. Vahji ndriçon rrugën ku arsyeja nuk ka hapësirë dhe qasje. Vahji ia zgjeron horizontet arsyes në rrugën e mëtejme, por sikur mos të ishte arsyeja, vahji nuk do të kishte kujt t’i drejtohet.

Mund të përfundohet se vahji (shpallja) dhe akli (arsyeja) janë të pandashëm. Vahji është superior, sepse për burim e ka Allahun, kurse arsyeja është shërbëtore, e cila menaxhon mirë me atë që i është dhuruar dhe i jep llogari Krijuesit suprem për mënyrën e menaxhimit.[7]