Zeri Islam

Ç’është shpirti?!?

Në Kur’an theksohet se Allahu i madhërishëm e ka frymëzuar në trupin e Ademit Ruhin e Tij (مِن رُّوحِي) dhe kështu Ademi a.s. u bë i gjallë:

فَإِذَا سَوَّيْتُهُ وَنَفَخْتُ فِيهِ مِن رُّوحِي فَقَعُواْ لَهُ سَاجِدِينَ . 

“Kur t’i jap formën dhe t’i fryj prej shpirtit Tim, ju t’i përuleni atij në sexhde”. (El-Hixhr /XV/: 29). 

Frymëzimi i shpirtit të Zotit te njeriu është metaforë e qartë për dhuratën e Tij për njeriun me jetë dhe vetëdije, domethënë me shpirt, e komentoi M. Asadi në Tefsirin e tij.[1]

Në hadithin e njohur nga Ibn Mesudi theksohet se krijimi i njeriut në barkun e nënës suaj zhvillohet ashtu që 40 ditë është në gjendje sperme (مِن نُّطْفَةٍ - nutfeh), pastaj po aq gjak i ngjizur (مِنْ عَلَقَةٍ - ‘alek) dhe po aq copë mishi (مِن مُّضْغَةٍ - mudgah). Pastaj vjen meleku të cilin e dërgon Allahu dhe ia jep shpirtin njeriut.

Dijetarët islamë shpirtin e kanë përkufizuar në mënyra të ndryshme. Imam El-Gazaliu shpirtin e përkufizon si trup të rafinuar, stërholluar, i cili ka potencial të mësojë dhe të njohë dhe i cili gjendet te njeriu. Është një krijesë e jashtëzakonshme e Zotit, thelbin e të cilit shumica e mendjeve nuk mund ta kuptojnë. Pak a shumë kështu e përkufizon shpirtin edhe dijetari Seid Hava në veprën e tij Edukimi ynë frymor.[2]

Autori i mirënjohur boshnjak Mehmed Hanxhiq mendon se shpirti është trup i mirë i cili shtrohet nëpër të gjitha atomet e trupit si lëngu i lules në të gjitha pjesët e lules. Mehmed Hanxhiq mendon, se shpirti është i krijuar (halk) dhe është sajuar (jekun), sikur të gjitha krijesat e tjera. Megjithatë, ai do të mbetet përgjithmonë. Edhe pse shpirti do të vdesë, vdekja e tij do të thotë ndërprerja e jetës me trupin e jo diç tjetër.

Filozofët muslimanë kanë diskutuar gjallërisht për shpirtin dhe shumica e tyre kanë qenë nën ndikimin e neoplatonizmit dhe sidomos të analizës psikologjike aristoteliane të nefsit. Normalisht, pati edhe diskutime dhe kontestime. Këto kontestime tregojnë por edhe dëshmojnë në kufizueshmërinë dhe paaftësinë e dijes njerëzore që ta saktësojë shpirtin për shkak të dijes së vogël që e posedon njeriu.

Kështu, Ibn Hazmi e përdor fjalën nefs dhe ruh pandërprerë për shpirtin njerëzor. Ai refuzon të gjitha pikëpamjet e atyre të cilët mendojnë për shpërnguljen e shpirtrave. Ai i refuzon qëndrimet e disa esh’aritëve për krijimin e pandërprerë të sërishëm të ruhit. Ai mëson se Allahu ka krijuar ruhët (shpirtrat) e të gjithë pasardhësve të Ademit para se melekët të jenë urdhëruar që t’i frymëzojnë embrionet dhe se ata gjenden na qiellin më të afërt.

Mësimi i Shehrestanit për shpirtin besnikërisht manifeston mësimet e Ihwan’us-safasë, të cilët mësojnë se njeriu është tërësi e përbërë prej trupit material dhe nefsit frymor dhe se subtanca e nefsit rrjedh nga sferat (el-eflak). Përshkrimi i tij i natyrës së njeriut me tre shpirtra (bimor, shtazor dhe njerëzor), secila me bazamentin, nevojën dhe fuqinë e vet, ngjason në përshkrimin e Ihwan’us-safasë.

Rraziu refuzon pikëpamjen e filozofëve se nefsi është substancë e cila nuk është trup dhe se është jotrupor. Sipas Ibn Sinait, ekzistojnë dy forma të shpirtit: qiellor dhe tokësor. Shpirtin tokësor e ndan në tri grupe: vegjetativ, animal dhe human. Për të shpirti, në të gjitha format e tij, është përkryeshmëri primare për trupin natyror, sepse përkryeshmëria është njëmendshmëri, e cila gjininë njerëzore e nxjerr nga paqartësia dhe e formëson llojin me individualitet dhe identitet në botën e jashtme. Dëshmia për ekzistimin e shpirtit sipas Ibn Sinait është në ndryshueshmërinë e trupit dhe të organeve të tij. Me fjalë të tjera, në fiziologji është dëshmuar se te njeriu pas njëzet vitesh nuk ka mbetur asgjë që ishte në fillim. Mirëpo, njeriu e pranon se gjatë kësaj kohe qenësia (thelbi) ka mbetur i pandryshueshëm. Kjo nuk mund të jetë asgjë tjetër përveç shpirti, do të thotë Ibn Sinai.

Është interesant se Imam El-Xhevziu thekson rezimetë për të cilat kelamistët kanë diskutuar dhe i përgënjeshtron argumentet e tyre. Kështu ai thekson 116 dëshmi për trupësinë e ruhit, 22 përgënjeshtrime të argumenteve të kundërta dhe 22 përgënjeshtrime të vërejtjeve. Janë interesante shqyrtimet e tij për çështjen e krijimit dhe pritjes së ruh-ëve në Ezel, kur kanë thënë kalu bela, dhe për raportet e termave ruh dhe nefs etj.

Në pajtim me qëndrimin kur’anor se neve na është dhënë pak dituri për shpirtin, dhe se shpirti është kategori mbishqisore dhe se i përket gajbit, Xhevziu thekson se Ibn Abbasi nuk ka dashur ta komentojë katër çështje: rekim (الرَّقِيمِ ) – shprehja e cila tekstualisht do të thotë pllaka me mbishkrim (El-Kehf /XVIII/: 9); gislin (غِسْلِينٍ) – shprehja e përdorur në suren El-Hakkah /LIIX/: 36; pastaj ruh (رُّوح) dhe thënia e Zotit َسَخَّرَ لَكُم مَّا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا مِّنْهُ  …  

“Ai ka vënë në shërbimin tuaj çka gjendet në qiej dhe në Tokë, të gjitha janë prej Tij....”. (El-Xhathije /XLV/: 13)

Përdorimi i termit ruh dhe nefs në Kur’an

Ruhi në Kur’an përmendet në shumë kuptime. Një kuptim është Shpallja sepse me të arrihet jeta e zemrës dhe shpirtit (Esh-Shura /XLII/, 52). Me ruh përcaktohet forca me të cilën përkrahen disa robër besnikë (El-Muxhadele /LVIII/, 22). Termi kur’anor الرُّوحُ الْأَمِينُ (Er-Rruh’ul-emin) ka të bëjë me Xhibrilin (Esh-Shuara /XXVI/,193 dhe En-Nahl /XVI/, 102).

Kur në Kur’an theksohet karakteri i pastër njerëzor i Isait dhe përgënjeshtrohet besimi në hyjninë e tij, theksohet se Isai, sikur të gjitha qeniet njerëzore ka qenë “رُوحٌ مِّنْهُ - (ruhun minhu) shpirt i krijuar nga Ai” (En-Nisa /IV/, 171). Me këtë shprehje dëshirohet të thuhet se me emrin e Zotit në te u gjend edhe shpirti (ruh).

Prandaj, ruhi përdoret në kuptimin e tij primar “fryma e jetës” dhe “shpirt”.

Në Kur’an përmendet ai evolucioni përherë i përsëritur i embrionit njerëzor (ثُمَّ سَوَّاهُ وَنَفَخَ فِيهِ مِن رُّوحِهِ وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ) (Es-Sexhdeh /XXXII/, 9;  (مِّن تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِن مُّضْغَةٍ مُّخَلَّقَةٍ) El-Haxhxh /XXII/, 5), krijimi i njeriut nga argjila / من طين (min tin), pastaj nga esenca e ujit  të ... / من ماء مهين (min main mehin). Pas formësimit në pajtim me atë që është përcaktuar të jetë / سَوَّاهُ  (sevvahu), frymëzohet Ruhi i Tij /وَنَفَخَ فِيهِ مِن رُّوحِهِ  (ve nefeha min ruhihi).

Ky është ai ruhi për të cilin patën shtruar pyetje hebraikët,  kur morën përgjigje se ai është “njëri nga çështjet e Zotit” (الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي) (El-Isra’ /XVII/, 85).

Për shpirtin njerëzor është përdorur termi nefs. Po ashtu, me shprehjen nefs përcaktohet vetëm shpirti / ruhi (LXXXIX, 27; VI, 93; XII, 53).

Nga ana tjetër, Xhevziu cek se shprehja ruh asnjëherë nuk përdoret për trupin, as për vetë atë, as për ta shënuar bashkësinë e tij me nefsin. Ruh (shpirti) është quajtur ashtu sepse me këtë e ngjallë trupin. Nisur nga kjo edhe era (fryma) është quajtur “rih”, sepse me këtë arrihet jeta. Shpallja është quajtur frymë, shpirt (ruh) meqë me të arrihet jetë e dobishme, sepse pa të jeta e njeriut është krejt e padobishme.

Edhe nefsi quhet ruh, meqë jeton duke iu falënderuar atij. Nefs është quajtur, thotë Xhevziu, ose për shkak se diç është shumë e vlefshme, e shtrenjtë dhe e çmueshme, ose për shkak të frymënxjerrjes të diçkahit, dmth. për shkak të frymënxjerrjes dhe frymëmarrjes së shpeshtë.

Krahas kësaj, me shprehjen nefs në Kur’an shënohet qenia në tërësinë e tij (XXIV:61, LXXIV:38).

Një grup dijetarësh konsiderojnë se ruhi është diç tjetër nga nefsi. Kështu Mukatil ibn Sulejman thotë:

“Njeriu ka jetën, ruhin dhe nefsin dhe kur flen nefsi i tij, me të cilin i percepton gjerat, del por nuk largohet nga trupi, por del sikurse një fije e zgjatur e cila ka shiritin e saj; njeriu me këtë nefs, i cili del nga ai, i sheh endrrat, deri sa jeta dhe ruhi për këtë kohë mbesin në trup i cili kështu frymon dhe rrotullohet. Kur njeriu lëkundet, nefsi i kthehet atij më shpejt se kapsallitja e syrit, ndërsa kur Allahu dëshiron ta vdesë njeriun në gjum, Ai e mban këtë nefs që ka dalur.”

Tre apo një shpirt

Kur’ani përmend tre lloje shpirtrash: shpirtin e qetë (النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ – nefs’ul-mutmainnah), shpirtin qortues (النَّفْسِ اللَّوَّامَة  - nefs’ul-lewwamah ) dhe shpirtin me prirje  nga e keqja (نفس أمارة بالسوء - nefsu emmaretu bis-sui). Te disa dijetarë mund të hasim se njeriu i psedon tre shpirtrat.

Sipas Xhevziut, ka të bëjë me një shpirt i cili ka disa cilësi dhe, duke e pasur parasysh çdo cilësi veç e veç, edhe quhet me emrin e kësaj cilësie.

Shpirt i qetë quhet, thotë Xhevziu, sepse ai është i qetë pranë Krijuesit të vet në adhurimin e tij të Atij.

Qetësimi i shpirtit njerëzor apo kërkimi i qetësimit të tij pranë çkado tjetër sendi jashtë qetësimit pranë Krijuesit e tij, është vetëm mashtrim. Po ashtu, mbështetja e tij në diç tjetër pos Allahut është dobësi njerëzore. Nëse njeriu prehjen e tij do ta kërkonte madje edhe në dijen apo në veprat e tij, Allahu këtë do t’ia merr dhe do ta privojë nga kjo, thotë Xhevziu. Ç’do të thotë kjo qetësi, e cila është rezultat i shpirtit me këtë emër, na dëfton ngushtësia dhe jorehatia që mëkati e bartë në vete. Kështu, nëse mëkatari do ta hulumtonte zemrën e tij, do të gjente se ajo ka shumë frika, joqetësi dhe ngushtime. Këto frikat tona nuk na janë të dukshme vetëm për shkak se i mbulon joshja e epshit dhe për shkak të neglizhencës për shkak të mëkatimit tonë.

Çdo epsh tjetër posedon joshjen e tij e cila është më e fuqishme se joshja që e ka vera. Së këndejmi mund të shohim se si ata të joshurit me pasion bëjnë diçka që nuk e bën ai i cili është i dehur me verë. Tevbeja i sjell qetësi besimtarit, e cila është ekuivalente me ngushtësinë dhe joqetësinë të cilën mëkati e bartë në vete.

Që ta afrojë kuptimin e shpirtit të qetësuar dhe të kënaqur, Xhevziu thekson se Allahu xh. sh. çdo organi të njeriut i ka përcaktuar përsosurinë e tij dhe optimumin e tij. Kështu optimumi i zemrës së tij, respektivisht, kënaqësia dhe drita e shpirtrave është në njohjen dhe udhëzueshmërinë tonë për Krijuesin tonë. Shpirtrat tonë në asnjë mënyrë nuk mund ta arrijnë qetësinë, qoftë e fitojnë tërë botën dhe aftësohen me tërë dituritë e saj, pos që Allahu të bëhet synimi skajor i përpjekjeve tona.

Në këtë kontekst janë fjalët e Ibn Abbasit se shpirti i qetësuar është ai shpirt i cili i është përkushtuar sinqerisht Allahut.

Shpirti i tillë, në qetësinë dhe kënaqësinë e vet është më largpamës. Ai më mirë i sheh dhe i ndjen begatitë e Allahut, kurse këto janë begatitë nga vendosja në meteriqin e nënës së tij e deri në çastin e sotëm. Begatia më e vogël nga të gjitha këto është frymëmarrja jonë sepse Allahu çdo ditë në këtë na jep njëzet e katër mijë dhurata. Sikur Ai që këto na i ka dhuruar, thotë Xhevziu, të kërkojë nga njeriu që vetëm për një prej tyre të jap llogari, vetëm për atë do t’i shkonin të gjitha veprat e tij.

Shpirti qortues është ai me të cilin betohet Allahu i madhërishëm:وَلاَ أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ   = „Betohem në shpirtin qortues!” (El-Kijame /LXXV/: 2).

            Sipas disave, ky është ai shpirt i cili nuk e ruan një gjendje (shprehja telewwum domethënë hamendje, pavendosmëri, nga e cila rrjedh se ky është shpirti i cili është mjaft variabil). Të tjerët thonë se ka të bëjë me shpirtin e besimtarit (emri lewm domethënë qortim, vërejtje), se kjo është një nga cilësitë e tij imanente. Kështu thonë se ky është shpirti i besimtarit i cili më parë e ka shpjerë në mëkat e pastaj ka filluar ta qortojë për këtë. Ky qortim është rezultat i besimit, për dallim prej fatkeqit i cili nuk e qorton veten.

            Më në fund, shpirti i cili ka prirje nga e keqja (نفس أمارة بالسوء ) është shpirti i cili imponon bërjen e çdo të keqeje që rezultan nga vetë karakteri i tij.

Shpirti i cili ka prirje nga e keqja është në pozitë të kundërt me shpirtin e qetësuar, dhe në çdo të mirë që e nxitë i pari ky i dyti ia kthen me të keqe ekuivalente që t’ia prish atë të mirë. Ky shpirt i tmerrshëm është në gjendje ta magjepsë arsyen dhe zemrën e njeriut dhe ta paraqes edhe të vërtetën më të qartë në kuptim të përbuzur.

            Për këtë arsye, mbi njeriun është ta kontrollojë shpirtin / nefsin e tij, sepse ai mund të ecë kësaj dhe asaj rruge. Shembulli i Zulejhasë, shpirti i së cilës nuk arriti t‘i shmangej bukurisë së Jusufit është shembulli i pamundësisë së kontrollimit të shpirtit. Ajo, madje nuk e arsyeton nefsin e saj, sepse shpirti i saj e dëshiron Jusufin, ajo nuk arriti ta përmbajë pasionin e saj. Ky shpirt pasionues është me prirje nga e keqja.

            Për së shkurti vëmendjen tonë do ta orientojmë në tekstin e sures Esh-Shems. Nëse më me kujdes i analizojmë betimet në suren Esh-Shems mund ta hetojmë qëllimin e betimit në theksimin e qëndrimit të dyfishtë të njeriut ndaj shpirtit të tij ose ndaj vetes, varësisht nga perceptimi ynë i domethënies së nocionit shpirt. Allahu i madhëruar e ka krijuar shpirtin që të mund ta zgjedh të mirën apo të keqen, që të mund të ecë rrugës së drejtë apo të shtrembër. Është mjaft interesant të përcillet në suren e cekur polariteti i objekteve me të cilin Allahu xh. sh. betohet (Dielli dhe Hëna, dita dhe nata, Qielli dhe Toka), përkundër njësisë së Zotit. Shpirti / nefsi, i cili është objekt i betimit, nuk ka polaritet në suren e cekur, por ka dual të frymëzimit. Nga hadithi mund të shihet se meleku është përcjellës i shpirtit të qetësuar, ndërsa shejtani është përcjellës i shpirtit i cili ka prirje nga e keqja. Me fjalë të tjera, shpirti i Ademit a.s. e ka shprehur këtë polaritet të synimeve, sepse synimi i Ademit për t’iu afruar drurit, i cili ishte i ndaluar, e simbolizon lirinë e cila nga qenia e pastër instinktive e shndërron në qenie të plotë të pavarur të cilën ne e njohim. Në të vërtetë, kjo ndodhi, e quajtëm ne Rënie apo Dalje nga Xheneti, njëlloj, domethënë shkallë e re e zhvillimit njerëzor, hapje e dyerve përsiatjeve morale. Këtë e cekim nga shkaku se pa marrë parasysh se si e kuptojmë shpirtin, si material apo vetëm si substancë shpirtërore, e identifikuam apo jo ruhin ose nefsin, dallimet në gjendjet e shpirtrave vijnë me cilësitë e tyre të ndryshme. Kur shpirti vjen në gjendjen e orientimit drejt afërsisë së Allahut atëherë e merrë emrin الْمُطْمَئِنَّةُ (mutmeinneh) - i qetësuar, ai i cili e ka arritur qetësinë e brendshme. E nëse vjen në gjendjen e orientimit të plotë drejt natyrës njerëzore atëherë e merr emërtimin أمارة (emmareh) - shpirti pasionues, i cili është i prirë nga e keqja dhe e shpie njeriun nga e keqja. Qëllimi dhe synimi i jetës së besimtarit është ta pastrojë mirë shpirtin e tij nga nevojat që ta kundërshtojë Allahun xh. sh.. Këtë sukses Ai e garanton duke u betuar në shtatë gjera të cekura. Në të kundërtën, do të jemi të humbur. Sikur që në suren e përmendur I Madhërishmi betohet me polaritetin e objekteve (dita-nata, Toka-Qelli, Dielli- Hëna), ashtu ekzistojnë edhe polaritetet e veçorive njerëzore (i kënaqur - i pakënaqur, kursim - egoizëm, i mirë - i keq, hallall - haram etj.).

Pikërisht në mënyrën e polaritetit të veçorive të cilat mund të gjenden te njeriu, Xhevziu i shpjegon gjendjet e ndryshme të shpirtrave. Do ta cekim atë dallim ndërmjet kursimit dhe egoizmit.

Kursimi është virtyt i lavdueshëm karakteri, i cili lind nga dy virtyte të tjera të karakterit – nga baraspesha dhe urtësia. Me baraspeshim gjendet kriteri i mosdhënies dhe dhënies, deri sa me urtësi secila nga këto të dyja e vendosë në vendin e tyre përkatës, e cila i përket. Kështu nga kjo u lind kursimi, në raport mes dy skajshmërive të qortuara.

Nga ana tjetër, egoizmi është virtyt (ves) i qortuar karakteri. Ai lind nga të menduarit negativ dhe nga dobësia e shpirtit (nefs) dhe si plotësim e nxit frikësimi i shejtanit deri sa njeriu nuk bëhet i shqetësuar në kuptim që në diçka të fillojë të dridhet, dhe ndaj diçkahit të fillojë të bëhet i pangopur, nga e cila rezulton pengesa ndaj konsumimit të saj, frika që mos të mbetet pa të, si e thotë këtë Allahu i madhërishëm:

إِنَّ الْإِنسَانَ خُلِقَ هَلُوعًا . إِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعًا . وَإِذَا مَسَّهُ الْخَيْرُ مَنُوعًا.  

“Vërtet që njeriu është krijuar i paqëndrueshëm: kur atë e godet e keqja, ai ligështohet fort, por, kur i bie e mira, ai bëhet koprrac.” (El-Me’arixh /LXX/: 19-21).

Në mënyrën e njëjtë, me polaritetin e veçorive të cilat mund të gjenden në shpirtin njerëzor, si e ka bërë këtë Xhevziu, mundemi për një kohë gjatë t’i shpjegojmë veçoritë e shpirtrave njerëzor.[3]

Përktheu: N. Ibrahimi