Zeri Islam

            Jeta e Imam El-Gazaliut

            El-Gazaliu[1] është i lindur në vitin 1058 gregorian apo në vitin 450 hixhrij në qytetin Tus, Horasan si djali i njeriut, i cili vetë ishte i privuar të studiojë dituritë, ndaj dëshiroi që së paku djemtë e tij ta kenë këtë mundësi. Së këndejmi, El-Gazaliun dhe vëllezërit e tij para vdekjes së tij të hershme babai ia besoi mbrojtjen një sufiu me të cilin kishte miqësi dhe te i cili morën mësimin e nevojshëm tradicional deri sa më në fund trashëgimia e tyre nuk qe shpenzuar dhe se mësuesi iu preferoi që studimet e tyre t’i vazhdojnë si bursistë në një medrese. Pasi që El-Gazaliu në Tus dhe në Xhurxhan studijoi të drejtën islame (fikhun), arriti deri në Nishapur ku me sukses të madh studijoi tek Imam El-Haremejn El-Xhuvejniu; këtu është preokupuar, ndër të tjera, me fushat vijuese: teologji, dialektikë, filozofi dhe logjikë. Pas vdekjes së mësuesit të tij në vitin 1085 g./478 h., u drejtua në gjirin e vezirit të madh Nidham’ul-Mulkut, ku me inteligjencë dhe dije i ngadhënjei të gjithë dijetarët tjerë. Qysh në vitin 1091 g./ 484 h. e fitoi detyrën e profesorit në shkollën e lartë Nidhamijje në Bagdad kur rreth tij ka tubuar numër të madh të nxënësve.[2]

            Aty mbeti katër vite kurse pastaj e lëshoi Bagdadin. Nga jeta publike u tërhoq në vetmi të zgjedhur vetjakisht, e cila ka zgjatur dhjetë vite. Në këtë periudhë ai para së gjithash ka qëndruar në Damask dhe ka udhëtuar në Jerusalem, Mekë dhe Medinë. Pastaj me urdhërin e sulltanit sërish ka filluar veprimtarinë e tij arsimore në shkollën e lartë Nidhamijje në Nishapur, por vetëm për një kohë të shkurtër. Përfundimisht është kthyer në qytetin e tij të lindjes dhe atje pranë shtëpisë së tij ka themeluar medresenë për dituritë juridike dhe teqenë për sufi. Këtu vdiq më 19 dhjetor 1111 g./ 505 h.

            Qysh gjatë jetës El-Gazaliu është konsideruar për reformator të shekullit XII g./ V h., Për këtë qëndrim mbështetje kanë gjetur në një traditë islame sipas të cilës Zoti në çdo shekull dërgon një ripërtëritës të jetës religjioze. Përshtypja për epërsinë e karakterit të tij të veçantë qe aq e fortë sa për të thuhet: “Sikur pas Muhammedit të mund të ekzistonte edhe një pejgamber, atëherë ky me siguri do të ishte El-Gazaliu”. Pikëpamja e veçanësisë së veprave të El-Gazaliut ka mbijetuar gjatë shekujve, mendimet e tij janë soditur deri sot të pakaluara, ndaj ai ende ndikon fuqishëm në lëvizjet shpirtërore në botën islame.

          Veprat e Imam El-Gazaliut 

            1. Veprat e përgjithshme

            El-Gazaliut gjatë kohës i janë përshkruar vepra të shumta. Qysh moti kritika shkencore po përpiqet të vërtetojë veprat e mirëfillta dhe të vendosë renditjen kronologjike ndër librat që janë konsideruar autentike, që në këtë mënyrë të sigurohet qasje më e afërt ndaj veprave të tij. Është e sigurt se El-Gazaliu ka qenë autor i palodhshëm dhe i zellshëm dhe se nuk ka hequr dorë nga kjo shprehi e të shkruarit edhe në kohën kur, plotësisht duke u tërhequr nga bota, ka aplikuar praktikën sufiste; në këtë kohë madje është shkruar vepra e tij kryesore Ihjau ‘ulum’id-din (Ringjallja e diturive fetare).

            Detyra që të vërtetohen veprat e mirëfillta të El-Gazaliut nuk është e lehtë për shkaqe të ndryshme; para të gjithave jo për atë sepse El-Gazaliu ka qenë autor shumëpikëpamësor, i cili është marrë me dituri më të ndryshme. Madje i janë përshkruar edhe librat mbi magjinë dhe mbi dituritë sekrete, gjatë së cilave në këto libra tërësisht prej fillimit është e qartë se El-Gazaliu nuk ka mundur t’i shkruajë sepse – siç ka konfirmuar historiani i njohur arab Ibn Halduni.[3] Nëse, pra, këtyre librave nuk ua vëmë veshin, ka shumë vepra që konsiderohen autentike, veprat mbi teologjinë, filozofinë dhe mistikën, ku mund të gjenden mendimet bazore të El-Gazaliut. Do të na çonte shumë larg, kurse kjo nuk bën pjesë në fushën e detyrës së këtij punimi, që në këtë vend të ceken të gjitha veprat individuale të El-Gazaliut; së këndejmi udhëzoj në hulumtimet e thella filologjike që janë marrë me këtë çështje.[4]

            Për perceptimin e saktë të veprave të El-Gazaliut është me rëndësi të dihet se ai krahas veprave të tij të shumta shkencore ka shkruar edhe një varg shkrimesh popullarizuese; ato janë shkruar për njerëzit e thjeshtë, shkencërisht të paarsimuar dhe në formën lehtë të kuptueshme përpunojnë thuajse ekskluzivisht probleme religjioze dhe etike.[5]

            Veprat e tij shkencore janë menduar për lexuesit që janë të aftë për mendim të pavarur ...

            El-Gazaliu gjatë tërë jetës ka luftuar kundër çdo imitimi shpirtëror (taklid) si të keqe bazore të çdo aktiviteti shkencor dhe gjurmimi për të vërtetën dhe se në jetën e tij vetjake ka mundur në mënyrë bindëse ta njëmendësojë idealin e pavarësisë shpirtërore. Ai prandaj me të drejtë ka mundur të thotë se ai, si e shpreh ky këtë me gjuhën e tij figurative, në damarët e të cilit godet edhe gjurma më e vogël e taklidit nuk është i përshtatshëm për përbashkësi me të.[6] E vërteta, shikuar krejt përgjithësisht, sipas El-Gazaliut mund të kuptohet vetëm me mendimin vetjak; mendimi pakusht kërkon pavarësinë shpirtërore, për më tepër, madje në një mënyrë përbëhet në pavarësinë shpirtërore; si e shpreh ai këtë: “Kërkoje të vërteten me kundrim (nadhar) ... Mos u bë i verbër (...) Nuk ka shpëtim pos në pavarësi (...).”[7]

            2. Veprat filozofike

            El-Gazaliu veprat filozofike ka filluar t’i shkruajë gjatë kohës së veprimtarisë së tij arsimore në shkollën e lartë Nidhamijje në Bagdad, pasi që paraprakisht dy vjet në kohën e tij të lirë pavarësisht është marrë me doktrinat ekzistuese filozofike kurse në tri vitet e ardhshme ka medituar për këto studime të tij, që mund ta kuptojmë nga fragmentet në autobiografinë e tij.[8]

            Fryti i parë i atyre përpjekjeve qe vepra e tij Mekasid’ul-felasifeh (Synimi i filozofëve)[9], në të cilën krejt neutralisht ka paraqitur mësimet e filozofëve të atëhershëm, d.m.th. aristotelistëve arabë, në raport me logjikën, metafizikën dhe fizikën, pa qëndrim vetjak, me këtë me qëllim që shprehimisht është formuluar në hyrje dhe në përfundim, që pas kësaj paraqitjeje në një vepër tjetër të pasojë kritika e këtyre mësimeve. Kjo vepër, vepra e njohur Tehafut’ul-felasifeh, në njëzet pika tregon kundërshtimet e mësimeve filozofike në lidhje me çështjet metafizike dhe me disa probleme të fizikës.[10]

            El-Gazaliu, besnik synimit të tij[11], në këtë vepër merr rolin e kritikut, d.m.th. rrënon ndërtesën e filozofëve dogmatikë, e që në vendin e tyre nuk vë ndonjë ndërtesë të re. Ai dëshmon që filozofët nuk kanë qenë të aftë t’i zgjidhin çështjet metafizike dhe se në fushën metafizike kanë arritur vetëm deri te pohimet dogmatike, gabimësia e të cilave mundëson të dëshmohet, gjatë së cilës theksohet se ai në këtë vepër nuk dëshiron të jep zgjidhje pozitive pos shtruarjes së problemeve. ... kritika si kriter përdor arsyen, i cili i vetmi mundëson paraqitjen e lajthitjes, d.m.th. mundëson dallimin e të drejtës nga e shtrembëta. Kur El-Gazaliu gjatë sqarimeve të tij flet edhe për gjerat e fesë dhe filozofët i denoncon për ateizëm, sidomos për shkak të mësimeve të tyre se: 1. Bota është e amshueshme; 2. Se Zoti i di vetëm gjerat e përgjithshme dhe; 3. Se ringjallja ndodh vetëm shpirtërisht – atëherë ai me argumentimin e tij megjithatë mbetet në fushë të mendjes ku ai “filozofët” i godet me armën e tyre vetjake. Kritika e tij e këtyre filozofëve qëndron në “një varg larje hesapesh ndërmjet religjionit dhe filozofisë nga një anë dhe mendjes së pastër dhe filozofisë dogmatike nga ana tjetër.”[12]

            Kritika e El-Gazaliut ndaj filozofëve të atëhershëm nuk shtrihej mbi logjikën të cilën ata e mësonin, të cilën ai e mori nga ata dhe në shumë vepra të tij hollësisht e ka paraqitur; ai gjatë jetës së tij u përpoq që si detyrë me rëndësi të tregojë se çfarë roli vendimtar i përket logjikës si kriter të çdo mendimi dhe të çdo diturie.

            Kështu edhe vepra e tij vijuese pas Tehafutit, libri Mi’jar’ul-ilmi, është marrë me paraqitjen e logjikës, e cila ndjek synimin të mundësojë perceptimin më të mirë të problematikës që është përpunuar në Tehafut.[13] Libri vijues mbi logjikën përveç librit Mihak’un-nadhar fi’l-mantik (Trajtesa mbi perceptimin në logjik)[14], është vepra El-Kistas’ul-mustekim (Peshoja korrekte), e cila është shkruar në formën e diaologut të autorit me një batini dhe në mënyrën që i është përshtatur perceptimit të batinive, pra, ad hominem, zhvillon mësimet logjike.[15]

            Në veprën e tij Mustasfa, që merret me bazat e diturisë mbi ligjet kurse të cilat janë krijuar përafërsisht dy vjet para vdekjes së tij, El-Gazaliu edhe njëherë është preokupuar me këtë – dhe këtë në hyrjen e gjatë në këtë vepër (fq. 10-55) – ta prezantojë logjikën dhe rëndësinë e saj për çdo dituri përgjithësisht.[16]

            Përpjekjet e El-Gazaliut rreth logjikës sidomos janë motivuar me faktin se në kohën e tij përfaqësuesit e një pikëpamjeje të ngushtë ortodokse të fesë, mësimet e filozofëve grekë të tëra tok i kanë mallkuar si herezë e me këtë njëkohësisht edhe logjikën të cilën ata e zhvilluan, ... El-Gazaliu tash përpiqet të zbulojë mashtrimin e këtyre teologëve fanatikë duke e paraqitur logjikën famëkeqe në esencën e saj dhe tregon se logjikën po ashtu e kanë aplikuar edhe mutekeliminët, ndonëse tek ata termat teknikë ishin tjetërfare kurse tërë shkenca nuk ishte e zhvilluar aq themelësisht dhe sistematikisht.

            Në Mihakk[17] El-Gazaliu ka sqaruar se në cilën mënyrë ka vepruar në paraqitjen e tij të logjikës. Vetë ka imagjinuar, thotë ai këtu, shumë terma profesionalë sepse deri atëherë në këtë dituri kanë ekzistuar tri lloje të termave teknikë: termat teknikë të mutekeliminëve, të fukahave dhe të logjistëve, dhe për këtë arsye dëshiron të mundësojë perceptimin e përgjithshëm që nuk është i kufizuar në këto tri grupe; andaj ka miratuar vetëm ata terma profesionalë që ishin të përbashkët për të trija grupet ...[18]

            Si do të tregojmë në këtë punim (në kaptinat vijuese të disertacionit, NI) El-Gazaliu në çështjet e pastra filozofike mbi Zotin, shpirtin dhe botën arsyes ia njofti të drejtën që pavarësisht nga Shpallja të arrijë deri te njohja.[19]

            Në veprën e tij Me`arixh’ul-kuds El-Gazaliu ka përpunuar çështjen për Zotin dhe shpirtin.

            Në veprat e tij filozofike bën pjesë edhe Mishkat’ul-enwar (Nisha e dritave) në të cilën El-Gazaliu zhvillon teorinë e tij të dritës.

            Me rëndësi të veçantë për paraqitjen e metodës së tij filozofike është autobiografia e tij El-Munkidhu min’ed-dalal. Etika e El-Gazaliut në esencë është shprehur në veprën e tij kryesore Ihjau `ulum’d-din dhe në veprën e tij Mizan’ul-amel (Peshoja e veprimit) të cilën e sajoi paralelisht me veprën e tij Mi’jar’ul-ilm (Peshoja e diturisë) me vërejtjen[20] që lexuesi të dy librat t’i lexojë me syrin e mendjes e jo me imitim. ...*

            Përktheu: N. Ibrahimi