Pas masakrës që terroristët islamistë kryen ndaj gazetarëve të gazetës satirike pariziene Charlie Hebdo, në një përditshme të Tiranës shkruhej se “për botëkuptimin islamik nuk ka vend në Europë”, ngaqë “si botëkuptim civilizues, Islami ka dështuar totalisht”. Sipas autorit të artikullit, islami në gjendjen e tij të sotme nuk mund të vlejë si “trashëgimi shpirtërore” e Europës, sepse ai është “thjesht opium për popujt” (MAPO, Tiranë, 13.01.2015). Shumëkush, sidomos besimtarët myslimanë, mund ta marrin këtë si një opinion të skajshëm, i cili nuk bën dallimin midis një feje dhe përdorimit politik të saj nga një grusht njerëzish. Mirëpo, menjëherë lind pyetja se çfarë opinionesh në Shqipëri mund të konsiderohen si korrekte mbi islamin dhe qytetërimin islamik, që të mos jenë domosdoshmërisht të ngarkuara me islamofobinë apo me paranojën që nxisin aktet terroriste të islamistëve dhe ato ideologji thjeshtëzuese që sugjerojnë se bota e sotme karakterizohet nga ndeshjet e qytetërimeve.

Me fjalë të tjera, cila duhet të jetë dija “normale” në Shqipërinë e sotme për islamin si fe dhe si qytetërim thuajse 1500-vjeçar? Një mënyrë për t’iu përgjigjur kësaj pyetje është hulumtimi i paraqitjes së islamit në librat shkollorë të historisë që janë në përdorim në sistemin publik të arsimit parauniversitar. Arsyeja është se librat shkollorë të historisë përmbajnë atë që besohet se është e vërteta historike dhe njëkohësisht bëjnë pjesë midis atyre mjeteve publike që përgatisin identitetet kolektive e i pajisin brezat e rinj me shoqërinë dhe këndvështrimet e saj për vendet dhe kulturat e tjera. Një fakt i rëndësishëm për Shqipërinë është se, për shkak të mungesës së lëndëve fetare apo të historisë së feve në arsimin publik parauniversitar, njohuritë bazë për fetë u përcillen nxënësve në kuadër të lëndëve të historisë botërore dhe të historisë kombëtare. Për një vend shumëfetar si Shqipëria, ku liria e besimit garantohet në Kushtetutë, është e rëndësishme që trajtimi i feve dhe i doktrinave të tyre në historiografi të bëhet prej një pozicioni neutral dhe nxënësve t’u jepet informacion që është verifikuar nga shkenca historiografike.

Në dallim prej qëndrimit kundërfetar të librave të botuar në kohën e komunizmit, tekstet shkollore të historisë që janë botuar gjatë viteve të tranzicionit paskomunist u është dashur të marrin parasysh faktin se fetë janë të pranishme në sferën publike dhe që një pjesë e qytetarëve ndjekin ritualet fetare dhe normalisht kërkojnë që t’ua përcjellin fëmijëve të tyre devotshmërinë fetare si një vlerë. Më poshtë në këtë artikull do të përpiqemi të përmbledhim disa karakteristika dhe tendenca në kohë lidhur me paraqitjen e lindjes së islamit dhe të doktrinës së tij në librat shkollorë të historisë botërore, që janë botuar në Shqipëri nga fillimet e viteve ’90 deri në vitin 2013.

Në librat shkollorë të historisë shpeshherë feja islame emërtohet si “islamizëm” apo “myslimanizëm”. Njëkohësisht, termi islamizëm përdoret rëndom në media dhe ligjërimet publike për “islamin politik”, variantet e skajshme të të cilit kanë ngjashmëri me komunizmin e fashizmin e nxisin aktet terroriste ndaj civilëve. Për të shmangur çdo konfuzion të mundshëm lidhur me termin “islamizëm” në librat shkollorë, sugjerojmë që në vend të tij të përdoret kurdoherë emërtimi “islam”. Për sa i përket kuptimit të fjalës “islam” apo “islamizëm”, shumica dërrmuese e librave shkollorë e shpjegojnë si “bindje” apo “nënshtrim” ndaj Zotit. Vetëm në një libër të botuar në vitin 1994 gjendet shpjegimi i gabuar se “islam” do të thotë “lindje” dhe fatkeqësisht nuk është ndrequr në ribotimin e ripunuar të tekstit në vitin 2007. Gjithashtu, në dy libra shkollorë, të botuar në vitet 2008 dhe 2009, kemi vërejtur se “nënshtrimi” ndaj Zotit paraqitet në mënyrë të atillë që i nxjerr besimtarët myslimanë si pasivë, fatalistë dhe fanatikë, pra si njerëz që nuk përdorin logjikën, por i binden verbërisht asaj që thuhet në tekstet e shenjta. Sigurisht që ky interpretim i “nënshtrimit” nuk pajtohet aspak me larminë e qëndrimeve dhe interpretimeve që myslimanët kanë pasur në lidhjet me tekstet e tyre të shenjta përgjatë historisë.

Në librat e historisë botërore që janë botuar në vitet e tranzicionit, lindja e islamit rrëfehet e lidhur ngushtë me bashkimin politik të fiseve arabe nën kalifatin dhe me zgjerimin e këtij të fundit në rajonin e Lindjes së Mesme. Ka një të vërtetë në faktin se fiset arabe dhe beduine të gadishullit arabik përkohësisht u bashkuan nën flamurin e islamit, mirëpo nuk është e saktë të shkruhet se qëllimi i predikimit të islamit ishte bashkimi i arabëve. P.sh. në një tekst të vitit 1994 lexojmë se “me ndihmën e besimit te një zot i vetëm, Allahu, islamizmi synonte të bashkonte të gjithë arabët e beduinët”, kurse në një tekst të vitit 2007 thuhet se “misioni historik i kësaj feje… ishte bashkimi i fiseve të shpërndara arabe rreth një feje monoteiste”. Në këtë mënyrë, islami paraqitet si një doktrinë proto-nacionaliste në shërbim të bashkimit të arabëve në një shtet të vetëm. Qysh në fillimet e veta islami kishte një apel universal dhe i trajtonte çifutët dhe të krishterët si më pranë mesazhit të tij monoteist sesa arabët poligamë. Skllevër joarabë u konvertuan në myslimanë më parë se pronarët e tyre arabë. Gjithashtu, edhe pse kalifati në fillimet e veta mund të konsiderohet si “shtet” i arabëve, ai shumë shpejt e humbi këtë karakteristikë dhe udhëheqja e tij kaloi në duart e popujve të tjerë, siç ishin persët ose turqit.

Duke krahasuar librat shkollorë të botuar në mesin e viteve ’90 me ata të botuar në vitet e fundit të periudhës sonë, tendenca në vite ka qenë për të dhënë më shumë hollësi për fazën fillestare të formimit të islamit dhe për doktrinën e tij. Përmenden monoteizmi, morali islam, pesë shtyllat e besimit, agjërimi i muajit të Ramazanit, institucioni i xhamisë, Qabeja si faltorja qendrore e islamit, hartimi dhe përmbajtja e Kuranit etj. Mirëpo, shtimi i informacionit ka bërë që disa libra të kenë disa pasaktësi në lidhje me faktet historike dhe kuptimin e disa termave të kësaj feje. Një libër shkollor i vitit 2012 thotë se Kurani u shkrua nga shokët e Muhamedit pas vdekjes së këtij të fundit, mirëpo më e saktë nga ana historike do të ishte shprehja se Kurani u mblodh si një libër pas vdekjes së Muhamedit, sepse pjesë të tij ishin shkruar në të gjallë të profetit. Në një libër të vitit 2009, korpusi i së drejtës islamike quhet “sharia”, ndërkohë që në Fjalorin e gjuhës shqipe për të njëjtin objekt përdoret fjala “sheriat”.

Për migrimin e myslimanëve të parë nga Meka në Medinë, emërtimi më i saktë në shqip do të ishte “hixhri” apo “hixhreti”, kurse në një libër të vitit 2008 quhet “exhira”, ndoshta sepse është përkthimi i fjalës italiane “egira” për të njëjtën ngjarje. Te një tekst i vitit 2000 hixhri emërtohet “haxhillëk”, por ky i fundit nuk ka të bëjë me migrimin, por me pelegrinazhin e myslimanëve në Mekë. E njëjta ngatërresë vihet re në një libër shkollor të vitit 2012, ku lexojmë se “për t’u shpëtuar sulmeve (Muhamedi) la Mekën (622) dhe u vendos në Medinë. Kjo shpërngulje nderohet edhe sot me një vizitë të çdo myslimani gjatë jetës së tij (haxhillëk)”. Në vetvete, haxhi apo haxhillëku nuk është përkujtimi i migrimit të vitit 622, sepse ai ka ekzistuar midis fiseve arabe si një ritual politeist edhe përpara lindjes së islamit, mirëpo rituali dhe kuptimi u ndryshua kur ai u bë pjesë përbërëse e këtij besimi monoteist. Sidoqoftë, këto pasaktësi që janë zbuluar nëpër disa prej teksteve nuk e zbehin tendencën e përgjithshme për t’u dhënë nxënësve një njohje sa më të plotë mbi periudhën e formimit dhe mbi doktrinën bazë të islamit. Ato mund të ndreqen lehtë në hartimin e teksteve të reja, sepse në Shqipëri nuk mungojnë institucionet dhe personat që kanë dituri për këto çështje.

Në këto kohë të trazuara, kur identitetet fetare po keqpërdoren për të ngritur mure midis kulturave dhe kur nga kjo tendencë rrezikohet kohezioni i kombit shqiptar, meriton të lavdërohet fakti që autorët e teksteve shkollore theksojnë pikat e takimit midis tri feve abrahamike: judaizmit, krishterimit dhe islamit. Mirëpo, në ndonjë libër, kjo marrëdhënie shfaqet si një kontradiktë e islamit midis pranimit dhe refuzimit të trashëgimisë së dy feve që i paraprijnë. Ja çfarë lexojmë në një tekst të vitit 2009: “Nga pikëpamja fetare, besimtarët e hershëm myslimanë e shikonin veten e tyre si trashëgimtarë të traditave të hebrenjve e të krishterëve. Por në krahasim me të tjerët, Muhametin ata e konsideronin si më të madhin dhe më të besueshmin… Arabët myslimanë kritikonin të krishterët dhe Krishtin dhe thoshin se Krishti nuk ishte i shenjtë e nuk është Perëndi dhe është njëlloj si të gjithë profetët e tjerë. Në këtë mënyrë, arabët myslimanë dhe popujt e tjerë që përqafuan fenë myslimane, e konsiderojnë fenë e krishterë të papajtueshme me besimin e tyre, prandaj ata i quajnë të krishterët të pafe”.

Mendojmë se në këtë paragraf, gabimi qëndron te cilësimi i të krishterëve si të pafe, diçka që nuk qëndron po të kemi parasysh thelbin monoteist të islamit. Për shkak të afërsive të mëdha në doktrinë, në traditën e teologjisë islame çifutët dhe të krishterët nuk cilësohen si “të pafe”, por si “popuj të librit”. Ky cilësim ka nxitur edhe praktikat e tolerancës fetare në shtetet dhe shoqëritë islamike të së kaluarës, praktika që nuk kishin të krahasuar me persekutimin që ushtrohej në Europën mesjetare jo vetëm ndaj myslimanëve e çifutëve, por edhe ndaj atyre sekteve të krishtera që konsideroheshin si heretike. Cilësimin si “të pafe” çifutëve dhe të krishterëve mund t’ua bëjnë islamistët e xhihadistët e kohëve tona, të cilët, ç’është e vërteta, quajnë “të pafe” edhe të gjithë myslimanët që nuk bien dakord me idetë e tyre.

Një temë kundërthënëse është statusi i “luftës së shenjtë”, apo xhihadi, në doktrinën islame. Të gjithë librat shkollorë që përmendin xhihadin, e bëjnë këtë në funksion të luftërave të myslimanëve të hershëm për mposhtjen e arabëve politeistë dhe për zgjerimin e kalifatit. Nuk mendojmë se ka ndonjë problem të madh këtu, përderisa si rregull librat e historisë botërore në Shqipëri përqendrohen në historinë politike. Gjithsesi, nëse autorët do të ishin përpjekur për të dhënë të gjitha kuptimet e xhihadit në doktrinën islame – diçka që nuk mund të quhet e tepërt, por të kemi parasysh shpeshtinë e përdorimit të këtij termi në masmedia – ata do të mund të shpjegonin se kuptimi më i gjerë i xhihadit ka të bëjë me përpjekjen e brendshme shpirtërore e devotshmërinë për të qenë besimtar të mirë. Pra, xhihad do të thotë përgatitje e karakterit për t’u bërë ballë ngasjeve që e largojnë besimtarin nga rruga e Zotit dhe nuk ka se si të reduktohet në thirrje për luftë kundër “të pafeve”. Është e vërtetë se, përgjatë historisë, regjimeve politike islamike u ka interesuar të shpallin xhihadin ushtarak për të motivuar nënshtetasit në luftën kundër armiqve, te të cilët futeshin edhe shtetet rivale islamike. Sot, xhihadi përbën idenë bazë të Shtetit Islamik dhe të organizatave terroriste me shtrirje globale (p.sh. Al-Kaeda), të cilët nuk marrin parasysh as traditën e pasur të jurisprudencës islame mbi luftën e ligjshme, mbi trajtimin e robërve dhe të popullatës civile gjatë luftimeve dhe as mësimet e tjera që përmban feja islame mbi paqen, moderimin etj.

Kur flasim për luftën kundër terrorizmit nuk duhet harruar se ajo nuk mund të fitohet në fushën e betejës, pa u fituar më parë luftën në mendjet e njerëzve. Arsimi i shëndoshë i brezit të ri, pajisja e të rinjve me vetëdije kombëtare e demokratike dhe me respekt për kulturat e tjera është garancia më e mirë që ata të mos infektohen nga doktrina të skajshme, urrejtëse e luftënxitëse. Në një periudhë të flukseve globale të informacionit dhe të përhapjes kapilare të mjeteve të komunikimit masiv, për ruajtjen e tolerancës fetare në shoqërinë tonë kërkohet një përkujdesje e veçantë ndaj saktësisë dhe përzgjedhjes së njohurive që nxënësit marrin për doktrinat fetare, historinë e feve botërore dhe për marrëdhëniet ndërfetare shqiptare. Në këtë kuadër duhet vazhduar puna edhe për përmirësimin e teksteve shkollore, përfshirë ato të historisë.