Zeri Islam

Imam El-Gazaliu (Ebu Hamid El-Gazaliu) u lind në qytezën Gazal në rrethin e Tusit, në një paralagje të Meshhedit të sotëm, në krahinën e Horasanit në Iran, në vitin 450 h./1058. Rrjedh prej një familjeje persiane, autoritative, e përkushtuar ndaj Islamit me prirje ndaj sufizmit. Familja ka dhënë disa personalitete, e ndër ta është vetë Gazaliu dhe i vëllai, Ahmedi.[1] Mësimet e para Gazaliu i mori në vendlindje dhe Xhurxhan, ku e mësoi sidomos fikhun. Më vonë do të vazhdojë në medresenë e njohur Nidhamije të Nishapurit. Ndikim kyç mbi El-Gazaliun në Nishapur do të ketë Imam Xhuvejniu, më i njohur si Imam’ul-Haremejn. Të gjithë mësuesit e El-Gazaliut, ndërkaq, ishin njerëz me autoritet dhe dijetarë të kohës. Ai pati shumë mësues. Pas vdekjes së Imam’ul-Haremejnit në vitin 1085, Imam El-Gazaliu shkoi në Bagdad, ku u njoftua dhe u miqësua me dashamirësin dhe ndihmuesin e shkencës, ministrin e Shtetit, Nidham’ul-Mulkun. I mahnitur me dijen e thellë të El-Gazaliut në shumë fusha, nga një debat i organizuar, ai i propozoi El-Gazaliut të pranojë detyrën e drejtorit të shkollës së njohur Nidhamije në Bagdad në vitin 1091. Si profesor në këtë medrese (të nivelit universitar) El-Gazaliu arriti sukses të madh; edhe ligjëratat e tij, edhe vëllimi i mësimit të tij, atraktiviteti i shpjegimeve të tij joshën shumë nxënës, madje edhe dijetarë kryesorë të kohës. El-Gazaliu gjatë kësaj periudhe katërvjeçare, përkatësisht në moshën e tij 34-vjeçare, konsiderohej njëri ndër njerëzit më të ditur të kohës dhe ushtronte postin më të rëndësishëm intelektual në shtet. Ky fakt edhe e befasoi shumë opinionin, kolegët, nxënësit dhe miqtë e tij, kur El-Gazaliu arbitrarisht e lëshoi këtë post, pastaj e braktisi familjen, pasurinë, autoritetin, famën, duke u nisur për në Damask, pastaj në Jerusalem, Mekë, Medinë etj. Këtë periudhë e përshkruan vetë ai në veprën autobiografike Shpëtuesi nga lajthitja (El-Munkidhu min’ed-dalal), të cilën e shkroi pesë vjet para vdekjes:

“Ende hamendesha ndërmjet pasioneve të kësaj bote dhe thirrjes së amshueshmërisë. Afërsisht gjashtë muaj, deri në fillim të muajit Rexheb 488/ gusht 1095. Në këtë muaj çështja e zgjidhjes sime u shndërrua në detyrim kur Zoti ma lidhi gjuhën dhe më pengoi të jap mësim. Një ditë, të shkëlqyeshme për zemrat ndryshe zemrës sime, kam luftuar me vetveten të ligjëroj, por gjuha ime nuk mundi të shqiptojë as një të vetmen fjalë... Duke ndier dobësinë time, mundësinë plotësisht të humbur që vetë të vendos, strehim kam kërkuar tek Allahu i madhërishëm sikurse njeriu plotësisht i paaftë. Dhe,  Ai m’u përgjigj: “Ai i cili i përgjigjet të paaftit kur i drejtohet.” Ia lehtësoi zemrës sime t’i braktis nderimet, pasurinë, farefisin, fëmijët dhe miqtë. E kam shpallur vendosmërinë time të shkoj në Mekë, e në fakt në vetvete jam përgatitur për rrugë për në Siri...”.[2]

Është folur shumë për arsyet e vërteta të izolimit të El-Gazaliut. Mirëpo, vetë ai thotë se ulemaja e kohës së tij ishte degjeneruar rëndë, prandaj nuk dëshironte të shkojë në xhehenem (nuk donte të bëhej pjesë e sistemit). Ndoshta qëndron edhe faktori vijues: gjatë kohës së Nidhamul-Mulkut, El-Gazaliu ka shkruar disa shkrime kundër ismailitëve (asasinëve). Meqë ata e vranë Nidhamul-Mulkun më 1092 dhe bënë disa vrasje të tjera, kjo ishte shenjë që El-Gazaliu të tërhiqet, sepse nuk kishte kush ta mbronte. Ndoshta edhe ngjarjet politike në Bagdad, kur sulltani selxhukas Barkijaruk e vrau axhën e tij Tatushin, e El-Gazaliu ishte në anën e të vrarit, ka ndikuar që ai të marrë vendim e të largohet. Këtë e argumenton edhe fakti se pas vdekjes së Barkijarukit, El-Gazaliu sërish u kthye në shkollë më 1106. Njohësi i kësaj fushe, H. Corbin, kështu e përshkruan tërheqjen e El-Gazaliut nga jeta publike, familjare etj. Ai thotë: “Para ndërgjegjes së tij është shtruar problemi i të vërtetës intelektuale, dhe kjo aq ashpër, saqë i ka shkaktuar krizë të brendshme mjaft serioze, e cila bëri kthesë si në veprimtarinë e tij profesionale, ashtu edhe në jetën e tij familjare. Në vitin 488/1095 e braktis universitetin dhe familjen, duke i flijuar për hir të kërkimit të sigurisë së brendshme, si garantuese e të Vërtetës. Mund të paramendojmë se sa ky vendim i El-Gazaliut, rektorit të Universitetit Nidhamije, komentuesit zyrtar të mësimit esh’arit, që në atë kohë identifikohej me vetë ortodoksinë e Islamit sunit, i ka trazuar shpirtrat; ky vendim zbulon fuqinë e jashtëzakonshme të personalitetit të El-Gazaliut.”[3] Mbase të gjithë faktorët, e jo vetëm një, kanë ndikuar nga pak që El-Gazaliu të marrë vendime të këtilla për vetveten, për rrethin familjar dhe për bashkësinë në tërësi. Kohën e kaluar në izolim, të cilën H. Corbini e quan “rrugë gjembore në kërkim të së vërtetës”, të cilën zakonisht mendohet se e kaloi në Damask, nuk duhet kuptuar ngushtë. Me fjalë tjera, El-Gazaliu nuk kaloi mbi dy vjet në Damask, nga që kohën tjetër e kaloi në Jerusalem e Hebron, në Medinë e Mekë; madje thuhet se ka vizituar edhe Aleksandrinë. Periudha  e izolimit, e tërheqjes së tij nga jeta, duke bredhur i vetmuar nëpër botën islame, i veshur me rroba sufiste, duke iu përkushtuar studimeve të thella dhe tesavufit, zgjati dhjetë vjet gregorian. Gjatë kësaj periudhe të ngjeshur El-Gazaliu erdhi në përfundim se tesavufi është mënyra më e mirë dhe më e  pastër për ta arritur të vërtetën. Kjo e vërtetë që e ofron tesavufi nuk arrihet me arsye ose me mënyra të tjera. Gjatë kësaj periudhe shkroi veprën më të njohur të tij, por edhe njëra ndër veprat më të mëdha në historinë muslimane, me titull Ihjau ulum’id-din (Ripërtëritja e diturive fetare). Pas dhjetë vitesh izolimi, por edhe hulumtimi, përpjekjesh, mësimesh e meditimesh, El-Gazaliu vendosi t’i kthehet jetës dhe përballjes me problemet e kohës. Ai thotë: “Pastaj thashë në vete: ‘Kur do t’i jepesh ti shpartallimit të asaj errësire dhe eliminimit të atij terri, ndërsa është koha e dobësisë dhe koha e gënjeshtrës!? Nëse lëshohesh në atë që t’i kthesh njerëzit nga rruga e tyre dhe t’i ftosh në të vërtetën, të gjithë bashkëkohësit do të kthehen kundër teje. Nëse iu kundërvihesh, si do të jetosh me ata? Kjo është e mundur në kohë të përshtatshme dhe me ndihmën e sunduesit të devotshëm dhe të paluhatshëm.’ Dhe kam besuar se Allahu i lartësuar më ka lejuar të këmbëngul në izolim, për shkak se jam i paaftë ta shpall të vërtetën me arsyetim. Por, Allahu i lartësuar e dha sunduesin e atëhershëm që vetë dhe pa kurrfarë ndikimi nga jashtë, rigorozisht të urdhërojë të shkoj në Nishapur me arsye të eliminimit të kësaj rrëmuje. Urdhri ishte aq i rreptë sa më kërcënohej dënim i rëndë nëse do ta shtyja zbatimin e tij. Dhe, më ra në mendje se arsyetimi im për izolim është dobësuar. I thashë vetes: “Nuk është e drejtë që dëshira jote për izolim të bëhet përtaci apo prirje për pushim, për kërkim të lavdisë personale apo ruajtje nga pakëndshmëritë njerëzore. Sepse, vetvetes nuk i ke lejuar se e ke pasur të vështirë. ... U konsultova për këtë me disa njerëz të udhëzuar në shkencat e zemrës dhe me përvojën e drejtpërdrejtë dhe të gjithë më rekomanduan ta braktis izolimin dhe të dal nga zavija... Duke iu falënderuar këtyre dëshmive, shpresa ime u forcua dhe synimi i mirë ka dominuar. Zoti i lartësuar ma lehtësoi të marr vendimin për marrjen e detyrës në Nishapur në muajin dhu’l-ka’de 499. Pasi që prej Bagdadit kam shkuar në dhu’l-kadeh 488, izolimi im ka zgjatur njëmbëdhjetë vjet.”[4]

I biri i Nidham’ul-Mulkut, sulltan Fahr’ul-Mulk, pasi e mori sundimin, e ftoi El-Gazaliun që ta merrte katedrën e diturive islame në Medresenë Nidhamijje në Nishapur. El-Gazaliu, pas presioneve, e pranoi ftesën e tij më 1106 dhe punoi rreth një vit. Mirëpo, një vit pas Fahr’ul-Mulku u vra, që ndikoi në të ardhmen e El-Gazaliut. El-Gazaliu, për shkak të rrethanave të reja, e lëshoi Medresenë Nidhamije të Nishapurit dhe u kthye në vendlindjen e tij, me ç’rast e themeloi një shkollë private, ku ligjëronte shkencat islame dhe tesavvufin. Më tej El-Gazaliu nuk iu përgjigj ftesave të sunduesve që të ligjërojë në medresetë e tyre. Në qytetin Tus e kishte teqenë e vet dhe shkollën në të cilën ligjëronte në mënyrën e vet.

Në moshë relativisht të re El-Gazaliu vdiq. Ky ishte 19 dhjetori i vitit 1111 apo 14 xhumad’el-uhra 505. Ibn Xhevziu në veprën Eth-Thabat ‘inde’l-memat përcjell atë që e kishte dëgjuar nga i vëllai, Ahmedi: “Të hënën, më 14 xhumad’el-uhra, në kohën e namazit të sabahut vëllai im Ebu Hamidi mori abdest, fali namaz, pastaj tha: ‘Ma sillni qefinin.’ E mori, e puthi dhe e vendosi mbi fytyrë, duke thënë: ‘Dëgjojmë dhe nënshtrohemi në gatishmërinë tonë që të shpërngulemi në gjithë praninë e Mbretit.’ Pastaj i shtriu këmbët, u kthye drejt Kibles dhe e lëshoi shpirtin para lindjes së diellit – Allahu e bekoftë!” [5]

El-Gazaliu është ndër dijetarët që shkroi shumë, që shkroi me cilësi të lartë, që diti të shkruante, ndërsa edhe sot veprat e tij janë të lexueshme, madje të pakalueshme për të gjitha fushat e dijes dhe për të gjitha moshat e lexuesve. Ai vendosi baraspeshën në mënyrë të shkëlqyer ndërmjet shpirtërores dhe fizikes dhe i konsideronte si lidhje të ngushta dhe të pashkëputshme. Kohët e fundit El-Gazaliu po rizbulohet si ndër muslimanët, ashtu edhe ndër jomuslimanët, prandaj edhe është ndër autorët më të lexuar muslimanë të të gjitha kohëve. Ai e dëshmon gjerësinë e Islamit, atë gjerësi të cilën Islami e dëshmon dhe e mundëson. Këtë edhe e thotë El-Gazaliu në veprën M?zan’ul-amel, duke përshkruar se si dija dhe veprimi janë të lidhura ndërmjet vete dhe se mirëqenia dhe përparimi, si në këtë botë, ashtu edhe në botën tjetër, varen nga kombinimi i këtyre dy elementeve. Veprimtaria e shkruar e El-Gazaliut është tejet interesante si në aspekt të vëllimit, ashtu dhe në aspekt të llojllojshmërisë e të cilësisë. Umer Ferruhi, ndërkaq, ka pohuar se deri në moshën 27-vjeçare El-Gazaliu nuk shkroi diç të rëndësishme. Vetëm pas kësaj kohe El-Gazaliu do të shkruajë vepra të mëdha e cilësore.[6] Ai shkroi edhe në periudhën e izolimit, madje në këtë kohë ishte mjaft prodhues. Ihjau, vepra e tij kryesore, u shkrua pikërisht në këtë kohë. Mirëpo, u shtrua pyetja se cilat, në fakt, janë veprat e tij dhe kur u shkruan ato. Veprat e El-Gazaliut dijetarët i ndajnë në tri grupe: 1. Në grupin e parë bëjnë pjesë veprat për të cilat saktësisht dihet se i ka shkruar El-Gazaliu, ndërsa këto janë 72. Disa dijetarë të tjerë kohën e shkrimit të veprave të El-Gazaliut e ndajnë në tri periudha kryesore: - Periudha e parë i përket rinisë së El-Gazaliut, sidomos kohës së shkollimit të tij në Nishapur, kur shërbente si asistent i Xhuvejniut. Kjo fazë shquhet me veprat e karakterit filozofik. - Periudha e dytë i përket kohës së qëndrimit të El-Gazaliut në medresenë Nidhamije në Bagdad. Saktë nuk dihet, por në këtë kohë janë shkruar veprat e filozofisë së pastër, veprat me karakter polemizues, sikurse Mekasid’ul-felasifeh, Tehafut’ul-felasifeh, Fedaih’ul-batinijjeh, Fedaih’ul’mustadhhirijjeh etj. - Periudha e tretë i përket fazës më interesante dhe më të frytshme të krijimtarisë. Kjo është koha e izolimit dhe e tërheqjes së tij nga jeta publike, e cila zgjati më shumë se një dekadë. Në këtë kohë u shkrua vepra e tij autobiografike El-Munkidhu min’ed-dalal, Ihjau ulum’id-din. 2. Veprat e El-Gazaliut për të cilat saktësisht dihet se nuk i ka shkruar El-Gazaliu, por i përshkruhen atij, qoftë nga simpatizuesit e tij, qoftë për shkak të identifikimit të gabueshëm. Këtu bëjnë pjesë 22 vepra. 3. Veprat e El-Gazaliut për të cilat është vërtetuar se nuk i ka shkruar, por në disa burime shkruan se El-Gazaliu është autor, përkatësisht vepra të cilat i ka ligjëruar Gazaliu e të cilat i kanë shkruar nxënësit e tij,  por jo ai vetë. Në këtë grup bëjnë pjesë 31 vepra. Meqë veprat e tij mund t’i lexojmë në burimet e cituara, me këtë rast do t’i themi disa fjalë për veprën kryesore të tij të fushës fetare, me titull Ihjau ulum’id-din, apo Ripërtëritja e diturive fetare dhe disa të tjera. Ihjai përbëhet prej katër pjesëve, kurse secila pjesë përmban dhjetë libra, që do të thotë 40 libra. Vepra përmban një gamë të tërë temash fetare, ndërsa i dedikohet sidomos lexuesit të pjekur dhe intelektual. El-Gazaliu nuk e përdor numrin dyzet (40) pa qëllim, përkundrazi: numri 40 ka edhe kuptimet e brendshme: 40 si sinonim i moshës së pjekur, njerëzve të pjekur, dijes së verifikuar, përvojës së sigurt etj. Sipas kritikës shkencore, Ihjai është ndër veprat më të njohura të historisë intelektuale islame, të kulturës islame dhe mendimit të epokës klasike. Vepra edhe si pjesë edhe si tërësi kërkon rilindjen dhe ringjalljen e diturive fetare. Gjatë shpjegimit, El-Gazaliu ka përdorur metodën e i'tibarit, metodë sufiste, e cila shkon nga forma e jashtme drejt domethënies së brendshme, siç e bën këtë gjatë shpjegimit të agjërimit. Vepër tjetër me rëndësi të madhe është Mekasid’ul-felasifeh (Synimet e filozofëve), në të cilët neutralisht shtron mendimet e filozofëve muslimanë të a.q. peripatetistë në raport me logjikën, metafizikën dhe fizikën, pa qëndrim vetjak. Këtë do ta bëjë në veprën tjetër, Tehafut’ul-felasifeh (Vetëshkatërrimi i filozofëve), duke i shtruar dhe atakuar çështjet filozofike në njëzet pika. Në këtë vepër El-Gazaliu kritikoi rreptë filozofët dogmatikë, rrënoi doktrinën e tyre, por nuk ofron doktrinë të re në këtë aspekt. Megjithatë, indirekt mund të vërehet qëndrimi i tij filozofik e teologjik për problemet e shtruara. Edhe pse i kritikoi si filozofë, ai e aprovoi logjikën e tyre dhe këtë lehtë mund ta vërejmë në veprën Mi’jar’ul-ilmi (Kriteri i diturisë). Ndër veprat e tij më të njohura dhe më të popullarizuara është El-Munkidhu min’ed-dalal (Shpëtuesi nga lajthitja), e cila është shkruar vitet e fundit të jetës së tij. Është një rrëfim i tij shkencor dhe filozofik. Vepra është përkthyer në shumë gjuhë botërore. Një vepër tjetër me rëndësi kapitale është Nasihat’ul-muluk (Këshillë për sunduesit), vepër e natyrës politike. Me këtë temë janë marrë edhe Farabiu, Bagdadiu, Maverdi e të tjerë, por sipas të gjitha gjasave, vepra e El-Gazaliut i tejkalon ato, ndër të tjera, sepse El-Gazaliu nuk merret shumë me format e qeverisjes, por me aspektin moral të qeveritarëve karshi qeverisjes. Maksima e doktrinës së tij është “mos lejo të të posedojë bota, por ti posedoje botën; mos lejo të të posedojë pushteti, por ti posedoje pushtetin (së pari ndaj vetvetes)”. Kjo vepër përbëhet prej dy pjesëve, e para aspekti teologjik, kurse e dyta merret me aspektet praktike të sunduesve, me elemente sufiste, etike karshi jetës, por nuk ofron shembuj praktikë si do të duhej të dukej shteti islam etj. Kemi edhe disa vepra të kësaj natyre, por natyra e shkrimit nuk lejon të ndalemi gjerësisht në secilën vepër.[7]

Që të kemi një pasqyrë të drejtë për jetën intelektuale e shpirtërore të El-Gazaliut,  është e nevojshme të dimë për formimin e tij intelektual, shkencor e shpirtëror. Çdo studim i thelluar i jetës dhe veprës së tij na çon në katër periudha kryesore intelektuale dhe shpirtërore: 1. Periudha e imitimit; 2. Periudha e studimit; 3. Periudha e kërkimeve filozofike dhe; 4. Periudha mistike.[8] Është fakt historik se El-Gazaliu është orvatur vazhdimisht për ta zbuluar të vërtetën. Mirëpo, si pengesë në këtë rrugë e shihte taklidin, përkatësisht zhveshjen e shpirtit të tij nga prangat e imitimit. Këtë do ta arrijë El-Gazaliu në periudhën e dytë dhe të tretë, kur idetë e ndryshme, një nga një, i lexoi, i kontrolloi, i peshoi dhe i krahasoi për të vendosur se cila nga këto të vërteta i përgjigjet realitetit. Si duket, El-Gazaliu e gjeti vetveten vetëm në periudhën e katërt, atë të sufizmit. El-Gazaliu qysh nga rinia e hershme hulumtonte, studionte, verifikonte thelbin e gjërave, esencën e realiteteve. Për asnjë çështje nuk fliste e nuk shkruante pa e medituar thellë e gjatë. Ai thotë: “Etja për thelbin e gjërave ka qenë cilësi e ime dhe zakon i im nga vetë fillimi dhe nga rinia e hershme. Ishte ky pasion nga përzgjedhja  dhe përsiatja  ime.” Në botën klasike muslimane Gazaliu sidomos ka ndikuar te Shihabuddin Suhraverdi (vd. 1234) dhe te Muhjidin Arebiu (vd. 1240). Nëse do të analizohet vepra e Suhraverdit, Avarif’ul-mearif (Dhuratat e njohjes), e cila zakonisht botohet në fund të Ihjait, si vëllim i pestë, do të vërejmë se qëndrimet e tij janë thuajse identike me të El-Gazaliut. Edhe Ibn Arebiu ka mendim të lartë për El-Gazaliun, madje ai thotë se ‘Allahu i madhërishëm e ka hequr perden para tij që ta shoh botën e padukshme’. Kritika e tij e filozofisë në veprat Mekasid’ul-felasife dhe Tehafut’ul-felasife ka qenë aq e fuqishme, saqë pas tij më nuk kemi emra të mëdhenj të filozofisë, sidomos në Lindjen muslimane. Filozofia gazaliane ka ndikuar në futjen e logjikës në sistemin e filozofisë, të teologjisë. Sidomos është relevant ndikimi i El-Gazaliut në futjen e sufizmit në korniza të sunizmit apo përpjekja që sufizmin ta afrojë me sunizmin. Një numër i konsiderueshëm i ulemasë sunite ka elemente sufizmi. Thënë ndryshe, vepra e El-Gazaliut ka qenë me rëndësi të madhe dhe ka kontribuar në pajtimin e teologjisë racionale dhe sufizmin. Gjithashtu, ka ndikuar në dobësimin e ismailizmit (asasinizmit) me veprat e tij kundër tyre, së paku në kohën e tij dhe në kohën e afërt pas vdekjes së tij. Në Evropë El-Gazaliu ishte i njohur qysh herët. Përkthyesit hebrenj e përkthyen në latinisht, kurse nga latinishtja në shumë gjuhë evropiane. Sidomos i tërhiqte kritika e tij ndaj filozofisë. U përkthyen edhe veprat tjera, si Munkidhi, Ejjuhel-veledi etj. Sidomos ka ndikuar te Toma Akuini, më vonë te Paskali, Dekarti, Kanti, Laibnici etj. Ngjashmëria e Munkidhit të El-Gazaliut dhe Discours de la methode të Dekartit është e pashmangshme dhe evidente.[9]