Më 520 h./1126, në Kordobë, Spanjë, u lind Eb?’l-Velid Muhammad ibn Ahmed ibn Rushdi, në botën muslimane më i njohur si Ibn Rushd, kurse në Perëndim më i njohur si Averroës. Mbante prejardhje nga një familje e njohur juristësh. Gjyshi i tij kishte kryer detyrën e juristit dhe gjykatësit suprem në Kordobë. Dallohej si njohës i mirë i usuli-fikhut dhe i divergjencave të shkollave të mëdha legale (ihtilafeve). I gjyshi vdiq në vitin kur lindi Ibn Rushdi. Edhe babai i Ibn Rushdit, Ebu’l-Kasimi, nga viti 532 h./ 1139 kishte punuar si gjykatës në Kordobë. Ai mbante mësim në një kënd të xhamisë së Kordobës. Mirëpo, pas një kohe e braktisi detyrën e gjykatësit dhe iu përkushtua studimit të lirë. Shkroi disa vepra, sidomos nga shkenca e fikhut, hadithit, Kur’anit. Vdiq në vitin 563 h. Në këtë ambient familjar u lind edhe Ibn Rushdi dhe nuk do të duket e habitshme, por e natyrshme që edhe Ibn Rushdi të orientohet në profesionin e juristit. Si shumica e fëmijëve të kohës mësimet e para i mori në familje, por edhe nga mësues të veçantë. Ibn Rushdi fillimisht e mësoi Kur’anin përmendsh dhe më vonë e studioi Kur’anin dhe tefsirin, pastaj hadithin, fikhun, sidomos divergjencat (el-ihtilafat), që i mësoi te babai i tij, pastaj kelamin (teologjinë islame), gjuhën, retorikën, poezinë, mjekësinë, matematikën, astronominë, fizikën, logjikën dhe filozofinë.[1] Nga veprat fetare e ka specializuar sidomos El-Muvattaun të Imam Malikut dhe apologjetikën e Imam El-Esh’ariut.[2] Por, më i zëshëm ai do të jetë si mjek, madje disa e krahasojnë me Galenin. Thuhet se këtë shkencë e mësoi nga Ibn Dhuhri, eksperti i kohës së tij. Ibn Rushdiu filozof është më i dalluari. Ky preokupim me filozofinë e ka zanafillën e vet interesante. Së pari, halifi muvehhidin Abdulmu’mini e zgjodhi si anëtar të komisionit për themelimin dhe zhvillimin e planprogramit mësimor. Ajo që e afroi edhe më shumë me strukturat shtetërore ishte rasti kur guvernatori i Kordobës, Ebu Jakub Jusufi, e ftoi Ibn Tufejlin, gjithashtu filozof i madh, që t’ia shkruajë shpjegimet e veprave të Aristotelit, sepse sunduesi shpesh haste në paqartësi në veprat e Aristotelit, për shkak të stilit të lartë të Aristotelit. Mirëpo, Ibn Tufejli e refuzoi këtë ofertë, duke u arsyetuar se është i zënë, po ashtu, është në moshë dhe këtë punë nuk e bën dot. Mirëpo, Ibn Tufejli i rekomandoi sunduesit që këtë punë ta bëjë një dijetar i ri, me emrin Ibn Rushdi. Kështu, Ibn Tufejli i thotë Ibn Rushdit: “Nëse ti ke fuqi për ta bërë këtë punë, bëje! Them se do ta pranosh, sepse unë e di që ti ke kapacitet të madh intelektual dhe shkencor.”[3] Pas bisedës që ishte bërë në këtë audiencë, sunduesi e kishte pëlqyer Ibn Rushdin, i kishte dhënë dhurata dhe më vonë, në vitin 565 h./1169, e kishte caktuar si gjykatës në Sevilë, kurse më 1182 edhe si gjykatës suprem në Kordobë dhe mjek kryesor në pallatin e halifit Ebu Jakub Jusuf në Marakesh të Marokut të sotëm, si kryeqendër e dinastisë el-muvehhidunëve. Mirëpo, pak nga smira profesionale, e pak nga konceptet puritane të juristëve dhe të ulemasë së kohës, për shkak të intrigave kundër tij për arsye të konceptit të Ibn Rushdit pro-arsyes, pro-filozofisë, menjëherë pas fitores së muslimanëve kundër kristianëve në Betejën e Alarcosit më 1195, Ibn Rushdi u akuzua për jolojalitet ndaj sunduesit dhe madje për herezi, kurse librat e tij janë djegur. Për t’iu shmangur më të keqes, Ibn Rushdi u përndoq në Lucenë (ku mbahej nën mbikëqyrje). Mirëpo, nën ndikimin e njerëzve autoritativë të Seviljes te halifi, ai u kthye në funksionet e mëhershme në Marakesh. Aty, pas një kohe, në vitin 595 h./1198 vdiq, kurse trupi i tij pas tre muajve u zhvarros dhe u përcoll në vendlindje në Kordobë. Këtë rast e përshkroi bukur edhe teologu e sufiu i madh Ibn Arebiu në veprën e tij të famshme Futuhat’ul-mekkijjeh, i cili ishte i pranishëm me rastin e varrimit të dytë. Mirëpo, vlen të theksohet edhe fakti se Perëndimi musliman, Magrebi dhe Andaluzia, është pjesa më konservative e botës muslimane dhe shumë e përkushtuar për ta ruajtur traditën. Kjo ka bërë që edhe shkolla malikite ta trashëgojë këtë karakteristikë në pikëpamjet e tyre fikhore. Në një mjedis të tillë, çdo ide e re vështrohej me thjerrë të veçantë dhe pak duhej që një dijetar të pësojë, siç ndodhi edhe me Ibn Rushdin, por edhe me shumë dijetarë të tjerë. Përkundër baticave e zbaticave, Ibn Rushdi numërohet në një ndër njerëzit më me famë në kohën kur jetoi, por edhe deri në ditët tona. Për kohën kur jetoi dhe autoritetin që e gëzonte e kemi një përshkrim të bukur dhe real nga Ibn Abbari: “Në Endelus nuk është rritur askush që, në kohën e tij, të jetë i barabartë me të sipas përgatitjes, origjinalitetit dhe zellit. Madhështinë e tij njerëzit e çmonin shumë dhe tregonin kujdes të madh: ishte i interesuar për shkencë prej fëmijërisë deri në pleqëri. Tregohet se nuk e braktisi leximin dhe meditimin kurrë në jetën e vet, pos asaj dite kur i vdiq babai. Shkroi, shënoi, revidoi dhe hartoi rreth dhjetë mijë faqe. Ndiente simpati ndaj diturive natyrore, ashtu që nuk kishte të denjë në kohën e tij. Pikëpamjet e veta juridike i ka argumentuar me formën e bukur e letrare të shprehjes.”[4] Vepra e Ibn Rushdit (Averroesit) është e vëllimshme dhe prek shumë fusha. Ai është shënuar në analet e historisë si mendimtar, vepra e të cilit nuk vdes me vdekjen e autorit. Veprat e tij nuk e obliguan vetëm botën muslimane, por edhe atë botërore. Ekspertët e veprës së Ibn Rushdit mendojnë se veprat e tij kanë hapur horizonte të reja në fushën e mendimit e të shkencës. Disa dijetarë veprat e Ibn Rushdit i ndajnë në disa tematika kryesore: filozofi, teologji, metafizikë, etikë, jurisprudencë, astronomi, logjikë, filologji, politikë, zoologji, mjekësi etj., mirëpo ata nuk kanë mendim të prerë rreth numrit të veprave të tij. Ibn Ebu Usajbiu numëron 47 vepra burimore, kurse në veprën Bernamixh’ul-fakih ibn Rushd numërohen 78 vepra, bibliografi kjo e përgatitur nga Renan dhe Kanavat. Nga fusha e fikhut (të drejtës) Ibn Rushdi ka shkruar veprën e njohur Bidajet’ul-muxhtehid we nihajet’ul-muktesid, e cila sipas një shënimi të vetë autorit është shkruar më 563 h./1168. Nga fusha e mjekësisë Ibn Rushdi e shkroi veprën El-Kul-lijjatu fi’t-tibb, që krahasohet më atë të Ibn Sinait me titull Kanun fi’t-tibb. Ai ka shkruar edhe nga fusha e filozofisë: Fasl’ul-mekal fi ma bejne’sh’sheriati ve’l-hikmeti min’el-ittisal.[5] Vepra paraqet një hyrje në metodologjinë e refleksionit filozofik dhe religjioz dhe angazhohet të merret me pajtimin e shpalljes me arsyen dhe të fesë me filozofinë. Kjo vepër është përkthyer edhe në gjuhën shqipe, por në mungesë të të dhënave nuk mund të flasim për autenticitetin e veprës. Kjo vepër, Damima li mes’elet’il-ilm’il-kadim el-leti dhekereha Ebu’l-Velid fi Fasl’il-mekal, i është bashkangjitur veprës Fasl’ul-mekal.[6] Keshfu an menahixh’il-edil-leh fi akaid’il-mil-leh, është vepra vijuese, që gjendet në shumë biblioteka dhe i kushtohet në përgjithësi arsimit. Në fushën e filozofisë vepra kryesore e Ibn Rushdit është Tefafut’ut-tehafut (Vetëshkatërrimi i vetëshkatërrimit). Kjo vepër është përgjigje filozofike në veprën e madhe të Imam El-Gazaliut Tehafut’ul-felasifeh (Vetëshkatërrimi i filozofëve). Në këtë vepër Ibn Rushdi pasazh pas pasazhi e analizon veprën e El-Gazaliut dhe i përgjigjet atij. Përkundër disa zërave kundërshtues, respektivisht kontestues rreth figurës dhe kontributit të tij, Ibn Rushdi paraqet kulmin e filozofisë islame. Pas tij filozofia nuk do të jetë filozofi, por vetëm një kopje e zbehtë e filozofisë. Ky pohim, sipas mendimit të filozofëve, konsiston në rezultatin përfundimtar të plejadës së filozofëve të frymëzuar helenistë, e në këtë me rëndësi të madhe ka qenë përcaktimi i Ibn Rushdit për Aristotelin si autoritet i vetëm filozofik, par excellence, sepse ka menduar se të tjerët, duke e studiuar Aristotelin, ideve të tij i kanë veshur edhe gjëra që nuk përkojnë me Aristotelin. Kjo e shtyri Ibn Rushdin që të shkruajë shumë vepra/komente për veprat e Aristotelit. Origjinaliteti i tij në filozofinë islame, po ashtu, konsiston edhe në qëndrimin e tij kritik ndaj Ibn Sinait, sidomos në shkëputjen e vetëdijshme nga sinteza neoplatoniste e El-Farabiut, e ngritur në sistemin madhështor të Ibn Sinait etj. Ibn Rushdi bashkë me Ibn Sinain mund të konsiderohen kulmi i filozofisë islame, e sidomos brenda drejtimit të ashtuquajtur filozofë të frymëzuar helenistë. Ka shkruar shumë dhe pothuaj në të gjitha fushat, prandaj edhe ndikimi i tij shtrihet gjithandej. Megjithatë, ndikimi i tij më i theksuar është në mjekësi dhe në filozofi. Meqenëse ndikimi në mjekësi me këtë rast nuk është trajtuar, do të themi se ndikimi i tij në filozofinë islame është i madh, por në filozofinë evropiane është edhe më i theksuar. Duke e përzgjedhur si autoritet studimi Aristotelin, të cilin e shpjegon nga shumë aspekte, ai u përpoq ta rikonstruktojë mendimin e tij në mënyrë sistematike dhe kritike. Ky angazhim i tij intelektual rezultoi me një varg komentesh të veprave të Aristotelit, të cilat në Perëndim i siguruan nofkën Komentues i veprave të Aristotelit. Madje edhe Dante e përmend si ‘komentues’ në veprën e tij Komedia Hyjnore. Ndikimi i Ibn Rushdit, lirshëm mund të thuhet, ishte më i fuqishëm në Perëndim se në Lindje. Sepse, Evropa, vetëm në kontakt me filozofinë dhe dijen islame dhe vetëm me ndërmjetësimin e Aristotelit nga muslimanët, do të fillojë ngritjen dhe zhvillimin e saj.[7]
[1] M. M. Šarif, I, po aty, fq. 539.
[2] Hana El-Fahuri – Halil El-Xherr, Tarih’ul-felsefet’il-arabijjeh, pjesa 2, botimi III, Bejrut, 1993, fq. 261.
[3] Numan Jusuf Aruç, Ibn Rushdi dhe filozofia e tij e arsimit, Shkup, 2006, fq. 25.
[4] Ahmed F. El-Ehwani, Filozofia islame, Prizren, 2002, fq. 91.
[5] Vepra është përkthyer në shqip dhe pritet të botohet në botim të Bashkësisë Islame të Kosovës.
[6] Në botimin e veprës Fasl’ul-mekal në shqip do të jepet edhe shtojca Damima li ....
[7] Ahmed F. El-Ehwani, po aty, fq. 96.