
Kur'ani i nderon njerëzit (ins?n) duke i caktuar ata si zëvendësit e Allahut (halifah)[1] në Tokë. Edhe pse universale Sovraniteti i atribuohet vetëm Allahut xh.sh., Ai i emëron njerëzit në këtë post me qëllim që ata të promovojnë ruajtjen e rendit shpirtëror dhe tokësor në tokë. Kjo arrihet nëpërmjet përshkrimit dhe bindjes së tyre ndaj udhëzimeve hyjnore të paraqitura në shkrimet e shenjta dhe mësimet pejgamberike, si dhe duke ushtruar fuqi materiale dhe autoritet shpirtëror nën drejtimin hyjnor. Një pjesë kyçe e këtyre përgjegjësive të mëkëmbësisë është detyra thelbësore e mbrojtjes së drejtësisë shoqërore në tokë nëpërmjet ruajtjes së dinjitetit të fëmijëve të tjerë të Ademit a.s. Kështu, temat që lidhen me këtë temë të drejtësisë sociale përbëjnë një pjesë kyçe të diskursit kur’anor.
Ky artikull synon të analizojë veçanërisht trajtimin kur’anor të një çështjeje të rëndësishme e drejtësisë sociale, përkatësisht, trajtimi i demografisë njerëzore të cenueshme të jetimëve. Kjo temë është e një rëndësie të madhe duke marrë parasysh realitetin aktual global të fëmijëve të braktisur për shkak të luftës, fatkeqësive natyrore, varfërisë, sëmundjeve, stigmës dhe nevojave mjekësore. Sipas UNICEF-it, vlerësohet se 153 milionë fëmijë në mbarë botën janë jetimë[2] me afërsisht 5,700 fëmijë jetimë çdo ditë.[3] Duke marrë parasysh numrin e madh dhe në rritje të fëmijëve jetimë në mbarë botën, është shumë e rëndësishme. Është e rëndësishme për ne që të analizojmë prezantimin kur’anor mbi këtë temë, në mënyrë që të fitojmë një pasqyrë se si shkrimi synon ta drejtojë njerëzimin në këtë drejtim.
Unë synoj ta bëj këtë duke konstatuar fillimisht përkufizimin kur’anor të jetimit dhe duke anketuar tematikisht të gjitha rastet në të cilat Kur’ani diskuton këtë temë. Më pas do të ndërmarr një analizë kontekstuale të këtyre temave në lidhje me periudhat kronologjike të shpalljes, dhe kështu do të zhvilloj një tezë në lidhje me mesazhin dhe modelin e përgjithshëm holistik që Kur’ani paraqet në lidhje me jetimët. Kjo analizë do të plotësohet në dritën e ekzegjezave klasike dhe studimeve dytësore.
Jetimi: përkufizimi
Përkufizimi i rrënjës gjuhësore i jet?mit është unik (infirad). R?gib Isfah?n? (vd. 502 h./1108)[4] paraqet shembullin e durrah jet?mah – duke iu referuar si perlë unike e çmuar që është hequr nga burimi i saj.[5]
Në kontekstin kur’anor, R?gibi e përkufizon një jet?m si një fëmijë i mitur që humbet babanë e tij para se të arrijë moshën madhore.[6] Ibn Mendh?ri (vd. 711 h./1311)[7] pajtohet me këtë përkufizim në Lis?n ‘ul-Arab,[8] duke sqaruar më tej se humbja e nënës nuk do ta bëjë një fëmijë jet?m, por më tepër munkati? (të thyer). Kjo është për shkak se babai konsiderohet kujdestari kryesor mbështetës. Kështu, përkufizimi kur’anor i një jetimi ndryshon nga përdorimi i zakonshëm në anglisht i termit siç përcaktohet në fjalorin e Oksfordit: "Një fëmijë, prindërit e të cilit kanë vdekur".
Anketa tematike
Jetimi përmendet gjithsej 23 herë në 22 ajete të ndryshme të Kur’anit: pesë herë në formën e caktuar njëjës el-jet?m[9], tri herë në njëjësin e pashquar jet?m,[10] 10 një herë në trajtën e pashquar të dyfishtë jet?mejn[11] dhe 14 herë në trajtën e shquar shumës el-jet?m?[12]. Shtatë nga këto ajete gjenden në kapitujt mekas dhe 15 në kapitujt medinas - duke demonstruar universalitetin e kësaj teme, ndërkohë që tregon gjithashtu se ajo përfshin urdhra legjislativë (ahkam) që janë një shenjë dalluese e kapitujve medinas.[13]
Për të na ndihmuar në perceptimin gjithëpërfshirës të vizionit holistik që paraqet Kur’ani në lidhje me jetimin, i kam analizuar të 22 ajetet dhe i kam kategorizuar më poshtë sipas temave të tyre të përgjithshme:
1. Qortimi dhe paralajmërimi kundër shtypjes së jetimëve duke uzurpuar pasurinë ose të drejtat e tyre: 2:220, 4:2, 4:6, 4:10, 4:127 (1), 6:152, 17:34, 59:7, 89:17, 93:9, 107:2;
2. Urdhërimi i trajtimit të mirë të përgjithshëm: 2:83, 2:220, 4:3, 4:36, 4:127;
3. Inkurajimi i shpenzimeve bamirëse për ta: 2:177, 2:215, 4:8, 76:8, 90:15;
4. Të qenit marrës i një pjese të presë së luftës (ganimeh) dhe fitime pushtuese paqësore (fej'): 8:41, 59:7;
5. Pjesë e një tregimi historik: 2:83, 18:82;
6. Përkujtimi i Pejgamberit Muhamed a.s. për rrënjët e tij jetimore: 93:6.
Nga kategorizimi i mësipërm mund të vërejmë se ka një fokus të konsiderueshëm në trajtimin e përgjithshëm të mirë dhe bujarinë financiare ndaj jetimëve, me numrin më të madh të ajeteve që i kushtohen paralajmërimit kundër krimit të rëndë të uzurpimit të të drejtave të tyre të përgjithshme ose financiare dhe qortimit të ashpër të atyre që e bëjnë këtë.
Për të ofruar një pasqyrë më të thellë në zhvillimin gradual të këtyre temave në lidhje me fazat e ndryshme të karrierës pejgamberike të Pejgamberit Muhamed a.s., ne do të vazhdojmë tani duke i renditur në mënyrë kronologjike temat e ajeteve sipas ndarjes së periudhave të shpalljes kur'anore.
Analiza kontekstuale: periudha e hershme mekase
Ajetet më të hershme mekase që përmendin jetimin janë dy ajetet e sures Ed-Duh?, të shpallura pas një periudhe jashtëzakonisht të gjatë në karrierën e hershme të Muhamedit a.s., në të cilën shpallja hyjnore nuk iu dërgua atij, për shkak të së cilës idhujtarët armiqësor e akuzonin atë me idhujtarët se Zoti i tij e kishte braktisur atë.[14] Një nga mjetet gjuhësore të përdorura në këtë kapitull për të qetësuar Muhamedin a.s. është pyetja e fuqishme retorike: "A nuk të gjeti jetim dhe të strehojë?"[15] Të qenit një istifh?m takr?r?[16], ky ajet e detyron Pejgamberin a.s. të pranojë prerazi Mëshirën e Allahut mbi të si një fëmijë i vogël jetim. Më tej, kjo është e plotësuar me një paralajmërim përkatës kundër shtypjes së jetimëve: “Pra, mos u bëni të ashpër me jetimin”.[17] Ky paralajmërim përsëritet në një kapitull tjetër të hershëm të sures El-Ma?un: “A e ke parë atë i cili përgënjeshtron atë botë? Po ai është i cili e refuzon ashpër jetimin.”[18] Ajetet e mëvonshme nga e njëjta periudhë mbulojnë gjithashtu tema të ngjashme – El-Fexhr, 89:17 qorton ata që nuk e nderojnë jetimin, ndërsa El-Beled, 90:14-5 dhe El-Insan, 76:8-9 inkurajojnë trajtimin e mirë dhe ushqimin vetëmohues të jetimëve. Ky rrëfim i hershëm mekas shërbeu për të bashkuar muslimanët e hershëm në luftë me ndihmën e ndërsjellë dhe sfidoi fuqishëm shkeljen e zakonshme të të drejtave të jetimëve, të kryera hapur në epokën arabe paraislame të injorancës (xhahilijet). Këto prezantime të plota kur’anore nuk do të linin asnjë dyshim në mendjet e adresuesve se jetimët ishin asgjë tjetër veçse të nderuar.[19]
Periudha e mesme dhe e vonë e Mekës
Ajetet nga këto periudha fokusohen në trajtimin e drejtë me pronën e jetimët, si ajeti El-Isra’: “Mos iu afroni pronës së jetimit, përveçse me [qëllimet] më të mira, derisa ai të arrijë moshën e pjekurisë.”[20] Allahu xh.sh. thotë në suren El-En'am: "Rrini mirë nga pasuria e jetimëve, përveç me qëllimet më të mira, derisa ata të rriten."[21] Ky koncept i ruajtjes së pasurisë jetimore mbështetet nga prezantimi i incidentit që përfshin dy jetimët (jet?mejn) në kronikën e Musait a.s. dhe Hidrit të gjetur në suren El-Kehf: “Muri u përkiste dy jetimëve të rinj në qyteti dhe aty ishte varrosur thesari nën të që i përkiste atyre. Babai i tyre kishte qenë një njeri i drejtë, kështu që Zoti yt ka dashur që ata të arrijnë pjekurinë dhe pastaj të gërmojnë thesarin e tyre si mëshirë nga Zoti yt."[22] Duke e riparuar murin, Allahu shfaqi ndërhyrjen e tij hyjnore në kujdesin për këta dy jetimë, ashtu siç bëri edhe për Pejgamberin Muhamed a.s. jetim duke i dhënë të afërm që përkujdeseshin për të dhe mbronin nderin e tij pas vdekjes së prindërve të tij.
Periudha medinase
Periudha medinase shënoi një rritje të theksuar të numrit të jetimëve në komunitetin musliman për shkak të ekspeditave të shumta (saraja)[23] dhe betejat (meg?z?)[24] që filluan të ndodhin pas migrimit si Bedri, Uhudi, Hendeku, Hajberi, Hunejni dhe Teb?ku. Me shumë burra muslimanë që arrijnë martirizimin në këto raste dhe lënë pas fëmijë jetimë, Kur'ani thekson fuqimisht detyrën socio-fetare të komunitetit për t'u kujdesur dhe për të qenë bujar me fëmijët jetimë. Për shembull, në suren El-Bekare: “... por mirësi e vërtetë është ajo e atij që i beson All-llahut, ditës së gjykimit, engjëjve, librit, lajmëtarëve dhe pasurinë që e do, ua jep të afërmve, bonjakëve, të vërfërve, udhëtarëve, lypësve dhe për lirimin e robërve, …”.[25] Në suren En-Nisa’ Allahu xh.sh. thotë: “Adhurojeni Allahun e mos i shoqëroni Atij asnjë send, sillnu mirë ndaj prindërve, ndaj të afërmve, ndaj jetimëve, ndaj të varfërve, …”.[26]
Vargje të tjera japin udhëzime më specifike duke i inkurajuar besimtarët që të dhurojnë dhe dhurojnë për mirëqenien e jetimëve: “Të pyesin ty ata se çfarë të japin. Thuaj: “Atë që jepni për të afërmit, për bonjakët, për të varfërit ...".[27]
Besimtarët gjithashtu inkurajohen t'u bëjnë dhurata në kohën e ndarjes së pasurisë trashëgimore: “Nëse në shpërndarje janë të pranishëm të afërm të tjerë, jetimë ose nevojtarë, jepju edhe atyre diçka dhe fol me mirësi.”[28]
Është gjithashtu në kontekstin e situatës sociale të lartpërmendur që u shpallën ajetet gjyqësore (?jat ‘ul-ahk?m), duke përcaktuar qartë se jetimëve do t'u jepet një pjesë e dedikuar[29] me ndarjen e pasurisë së fituar nga shteti musliman si plaçkë lufte (ganimeh) dhe fitime pushtuese paqësore (fej').[30] Në rastin e ganimes, ata do të marrin një pjesë nga shuma e 1/5-tës së specifikuar për shpenzimet sociale në ajetin e El-Enfalit: “Dije se një e pesta e fitimeve tuaja të betejës i takon Allahut dhe të Dërguarit, të afërmve dhe jetimëve, nevojtarëve dhe udhëtarëve.”[31] Mendimi popullor është se kjo shumë e 1/5-ës do të ndahet në pesë mënyra për marrësit e përmendur në ajet, duke përfshirë jetimin) me përjashtim të Allahut xh.sh., sepse Ai është përmendur në listë vetëm si një formë madhërimi (ta?dh?m).[32] Sa i përket pjesës së Pejgamberit a.s. pas vdekjes së tij, Imam Shafi'u (vd. 204 h./820)[33] postulon se do të shpenzohet për punët e muslimanëve. Imam Ebu Hanife (vd. 150 h./767)[34] mendon se pjesa e Pejgamberit a.s. nuk merret më në konsideratë, së bashku me pjesën për familjen e Pejgamberit a.s. (dhevi ‘l-kurb?) që janë të pasur.
Sipas Imam Malik ibn Enesit (vd. 179 h./795)[35], ndarja e kësaj shume 1/5 i delegohet mendimit të prijësit të besimtarëve (imamit), i cili mund të rregullojë aksionet dhe të zgjedhë ndërmjet marrësve të përmendur (përfshirë jetimin) siç e sheh të arsyeshme. Sa i përket pasurisë së fesë, jetimi do të marrë një pjesë hyjnore të pakonsiderueshme nga shuma e plotë e pasurisë së fituar.[36] Kjo dispozitë e ligjësuar demonstron fuqishëm rolin që ka shteti në një kornizë islame për të kontribuar në mirëqenien e jetimëve.
Për më tepër, duke pasur parasysh se shumë prej këtyre fëmijëve jetimë në Periudha medinase do të ishte marrë nën kujdesin e besimtarëve të tjerë, gjejmë një sërë ajetesh që ofrojnë udhëzime të qarta për trajtimin e çështjeve jetimore siç janë prona dhe pasuria e besuar. Për shembull, në El-Bekare:“Dhe të pyesin ty për (pasurinë e) jetimëve. Thuaj: “Po t’i ndihmoni në punët e tyre është më mirë.”[37]
Në En-Nisa’: “Jetimëve jepuni pasurinë e tyre kur të rriten (rushd)[38], dhe mos e ndërroni pasuritë tuaja të pavlera me gjërat e tyre të çmuara dhe mos i mashtroni duke e përzier pasurinë e tyre me pasurinë tuaj. Sepse ky do të ishte vërtet një mëkat i madh.”[39]
Ne gjejmë gjithashtu dy ajete medinase që lidhin trajtimin e drejtë të jetimëve me martesën e një vajze afrohane që i justifikonte ata që u jepnin të drejtat e tyre vajzave, ndonëse gabimisht. Kështu, Kur'ani thotë: "Nëse keni frikë se nuk do të silleni në mënyrë të drejtë me vajzat jetimë, mund të martoheni me cilëndo grua që ju duket e mirë, me dy, tre ose katër."[40] Disa ekzegetë ofrojnë gjithashtu një shpjegim alternativ të 4:127 (ajeti i dytë që ka një rëndësi të ngjashme si 4:3), duke thënë se kujdestarët e tillë do të shmangnin martesën e vajzave jetimë, në mënyrë që pasuria e besuar e vajzave jetime të mbetej në zotërimin e tyre dhe të mos ndahej me askënd tjetër.[41] Të dyja këto veprime konsiderohen si të liga dhe një shkelje e besimit, kështu që Kur’ani jep udhëzimin e përgjithshëm: "Allahu ju udhëzon të silleni me drejtësi ndaj jetimëve: Ai e di mirë çdo të mirë që bëni."[42]
Së fundi, Kur’ani Medinas jep paralajmërime të shumta të rrepta në lidhje me aktet e padrejtësisë ndaj jetimëve – veçanërisht uzurpimin e pasurisë së tyre. Më i ashpëri prej tyre ka të ngjarë të jetë ajeti i frikshëm i sures En-Nisa': "Ata që hanë pasurinë e jetimëve padrejtësisht, në të vërtetë ata po gëlltisin zjarr në barkun e tyre: ata do të digjen në flakën përçëlluese."[43]
Mesazhi holistik kur'anor: Modeli Kef?leh
Nga analiza tematike kontekstuale e paraqitur mund të shohim se Kur'ani ofron udhëzime gjithëpërfshirëse në lidhje me trajtimin e jetimëve. Kur’ani pranon se jetimi është një dukuri e zakonshme që nuk mund të çrrënjoset, dhe kështu në vend të kësaj lëviz për të njohur çështjet sociale që prekin jetimët dhe ofron rregulla dhe këshilla të ndryshme të qarta që do të sigurojnë që jetimët të kujdesen dhe të mos shfrytëzohen. Nga analiza tematike kontekstuale e paraqitur mund të shohim se Kur'ani ofron udhëzime gjithëpërfshirëse në lidhje me trajtimin e jetimëve. Ne mund ta quajmë gjerësisht këtë koncept model të plotë të trajtimit të jetimëve të paraqitur në Kur’an si model kef?leh. Është e rëndësishme të pranohet se termi konvencional kef?lah siç gjendet në veprat e jurisprudencës zakonisht i referohet nxitjes sistematike. Ndonëse strehimi është sigurisht një metodë për t'u kujdesur për një jetim, unë parashtroj se edhe kujdesi dhe shqetësimi i përgjithshëm i komunitetit për jetimin mund të jetë pjesë e modelit më të gjerë kef?lah që Kur'ani promovon për një shoqëri model. Ky supozim bazohet në përdorimin më të gjerë të termit në Kur’an, ku forma të ndryshme të foljes keffele/kefale janë përdorur në kuptimet e besimit, kujdestarisë, përgjegjësisë, gjidhënies, rritjes dhe marrjes në përgjegjësi.[44] Marrja duke marrë parasysh këto përdorime të ndryshme, koncepti i kef?lah mund të përkufizohet në mënyrë holistike si kujdes social komunal dhe përgjegjësi e përbashkët.[45]
Përfundime
Si përfundim, duke analizuar temat dhe ajetet e Kur'anit në dritën e konteksteve të shpalljes, mund të arrijmë në përfundimin se Kur'ani kërkon të promovojë një model të fortë për shoqëritë që të jenë plotësisht gjithëpërfshirëse dhe mbështetëse për fëmijët jetimë. Ne e kemi quajtur këtë model kef?leh - një model utopik i kujdesit shoqëror, i bazuar përfundimisht në premisën e një ndërgjegjeje gjithëpërfshirëse të Allahut xh.sh.: “Dhe ushqejnë për hirë të Tij[46] të varfërit, bonjakët dhe të robëruarit. Ne ju ushqejmë vetëm për hirë të All-llahut, nuk dëshirojmë prej jush shpërblim as falenderim.” (El-Insan, 78-79) [47]
Përktheu[48]:
N. Ibrahimi
Bibliografi
- Abdel Haleem, M.A.S. The Qur'an: English Translation with Parallel Arabic Text (Oxford: Oxford University Press, 2010).
- Ab? ?Abd All?h al-Qur?ub?, Al-J?mi? li A?k?m al-Qur’an (Cairo: D?r al-Kutub alMi?riyyah, 1964).
- Ab? al-Fid?’ Ibn Kath?r, Tafs?r al-Qur’an al-?A??m (Beirut: D?r al-Kutub al?Ilmiyyah, 1998).
- Ab? Is??q al-Sh?r?z?, Al-Muhadhdhab f? Fiqh al-Im?m al-Sh?fi?? (Beirut: D?r alKutub al-?Ilmiyyah, 1995).
- Ab? Is??q al-Tha?lab?, Al-Kashf wa al-Bay?n ?an Tafs?r al-Qur’an (Jeddah: D?r alTafs?r, 2015).
- A?mad ibn ?Al? ibn ?ajar al-?Asqal?n?, Man?qib al-Im?m Mu?ammad ibn Idr?s alSh?fi?? – Taw?l? al-Ta?s?s bi-Ma??l? ibn Idr?s, (Cairo: Maktabat al-Malik Fay?al alIsl?m?yyah, 1990).
- Al-R?ghib al-Isfah?n?, Al-Mufrad?t f? Ghar?b al-Qur’an (D?r al-Qalam: Beirut, 1991).
- Alwani, Zainab. Kaf?la: The Qur?anic-Prophetic Model of Orphan Care, in: The Journal of Islamic Faith and Practice 3:1 (Islamic Seminary Foundation, 2020).
- Bargach, Jamila. Orphans of Islam (Lanha: Rowman & Littlefield Publishers, 2002).
- Dictionary of Qur?anic Usage, Edited by: Elsaid M. Badawi, Muhammad Abdel Haleem (Leiden: Brill, 2007).
- Encyclopaedia of Islam, Second Edition, Edited by: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs (Leiden: E. J. Brill, 2001).
- Encyclopaedia of Islam Three, Edited by: Kate Fleet, Gudrun Krämer, Denis Matringe, John Nawas and Everett Rowson (Leiden: E. J. Brill, 2007).
- Encyclopaedia of the Qur??n, Ed. Jane Dammen McAuliffe (Washington DC: Georgetown University).
- Fakhr al-D?n al-R?z?, Maf?t?? al-Ghayb – Tafs?r al-Kab?r (Beirut: D?r I?y?’ alTur?th al-?Arab?, 1999).
- Ibn Jar?r al-?abar?, J?m? al-Bay?n f? Ta’w?l al-Qur’?n (Beirut: Mu’assasah alRis?lah, 2000).
- Ibn Juzayy al-Kalb?, Al-Tash?l li ?Ul?m al-Tanz?l (Beirut: D?r al-Arqam, 1995).
- Ibn Man??r, Lis?n al-?Arab (D?r ??dir: Beirut, 1993), 12:645.
- Jal?l al-D?n al-Suy???, Al-Itq?n f? ?Ul?m al-Qur’an (Cairo: Al-Hay’ah al-Mi?riyyah al-??mmah li al-Kutub, 1974).
- Jal?l al-D?n al-Suy???, Bughyah al-Wi??t f? ?abaq?t al-Lughwiyy?n wa al-Nu??t (Sidon: Al-Maktabah al-?A?riyyah, 1998).
- Lings, Martin. Muhammad: His Life Based on the Earliest Sources (Cambridge: Islamic Texts Society, 1991).
- Mu?ammad ?Al? al-??b?n?, ?afwah al-Taf?s?r (Cairo: D?r al-??b?n?, 1997).
- Mu?ammad Fu’?d ?Abd al-B?q?, Al-Mu?jam al-Mufahras li Alf?? al-Qur’an al-Kar?m (Cairo: D?r al-?ad?th, 1987).
- Mu?ammad ibn Ism???l al-Bukh?r?, ?a??? al-Bukh?ri (Karachi: Maktabah alBushr?).
- Mu?ammad Fu’?d ?Abd al-B?q?, Al-Mu?jam al-Mufahras li Alf?? al-Qur’an al-Kar?m (Cairo: D?r al-?ad?th, 1987).
- Mu?y? al-D?n Darwaysh, ?I’r?b al Qur’an wa Bay?nuh (Homs: D?r al-Irsh?d, 1994).
- Shams al-D?n al-Dhahab?, Siyar A?l?m al-Nubal?’ (Beirut: Mu’assasah al-Ris?lah, 1985). Shih?b al-D?n al-?l?s?, R?? al-Ma??n? (Beirut: D?r al-Kutub al-?Ilmiyyah, 1994), 15:385.
- The Cambridge Companion to the Qur’an, Edited by Jane Dammen McAuliffe (Cambridge University Press, 2007).
- UNICEF, UNAIDS, and WHO. Children and AIDS: Fifth Stocktaking Report (2010).
[1] Kur'an 2:30.
[2] UNICEF-i përkufizon një jetim si çdo fëmijë nën moshën 18 vjeç që ka humbur njërin ose të dy prindërit për vdekje.
[3] UNICEF, UNAIDS dhe OBSH. Fëmijët dhe SIDA: Raporti i pestë i inventarizimit (2010), fq. 48.
[4] Studiues i njohur i literaturës fetare dhe arabe. Shih Rowson, E.K., “al-R?g?h?ib al-I?fah?n?”, në: Encyclopaedia of Islam Edition Second, Ed. P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs. Qasja 12.11.2021.
[5] Al-R?ghib al-Isfah?n?, Al-Mufrad?t f? Ghar?b al-Kur’an (D?r al-Kalam: Beirut, 1991), fq. 889.
[6] Po aty.
[7] Ai ishte Muhamed ibn Mukerrem El-Ifr?k?, leksikograf i njohur arab dhe mishërues i veprave voluminoze. Shih Es-Suj???, Bug’jetu ‘l-Wi?at f? tabak?t ‘il-Lugavijj?n ve ‘l-Nuh?t, (Sidon: Al-Maktabah al?A?riyyah, 1998), 1:248.
[8] Ibn Mandh?r, Lis?n ‘ul-?Arab (D?r ??dir: Bejrut, 1993), 12:645.
[9] Kur’an 6:152, 17:34, 89:17, 93:9, 107:2.
[10] Kur’an 76:8, 90:15, 93:6.
[11] Kur'an 18:82.
[12] Kur'an 2:83, 2:177, 2:215, 2:220, 4:2, 4:3, 4:6, 4:8, 4:10, 4:36, 4:127 (x2) , 8:41, 59:7.
Muhammad Fu'?d ?Abdulb?k?, El-Mu?xhem ‘ul-Mufehres li elf?dh ‘il-Kur'an ‘il-Ker?m (Kajro: D?r al-?ad?th, 1987), fq. 770. Shih gjithashtu “ ?/?/? –j-t-m”, në: Dictionary of Qur?anic Usage (Leiden: Brill, 2007), redaktuar nga: Elsaid M. Badawi, Muhamed Abdel Halem. Qasja më 09.11.2021.
[13] Angelika Neuwirth, ‘Structural, Linguistic and Literary Features, në: The Cambridge Companion to the Qur’an ed. J.D. McAuliffe (Cambridge University Press: 2006), fq. 109.
[14] Ibn Kath?r, Tefs?r al-Kur’an al-?A??m (Bejrut: D?r al-Kutub al-?Ilmiyyah, 1998), 8:410-411.
[15] Kur'an 93:6.
[16] Një kategori e fuqishme e pyetjeve retorike e përdorur për të detyruar adresuesin në pranim (ikr?r).
[17] Kur'an 93:9.
[18] Kur'an 107:2.
[19] Zainab Alwani, Kaf?la: The Qur?anic-Prophetic Model of Orphan Care, në: Journal of Islam Faith and Practice 3:1. (Fondacioni i Seminarit Islam, 2020), 13.
[20] Kur'an 17:34.
[21] Kur'an 6:152.
[22] Kur'an El-Kehf, 18:82.
[23] Një ekspeditë në të cilën Pejgamberi Muhamed a.s. nuk ishte vetë i pranishëm.
[24] Një ekspeditë në të cilën mori pjesë vetë Pejgamberi Muhamed a.s.
[25] Kur'an 2:177. Një mesazh i ngjashëm shpërndahet në 2:83.
[26] Kur'an En-Nisa, 4:36.
[27] Kur'an El-Bekare, 2:215.
[28] Kur'an En-Nisa, 4:8.
[29] Vini re se disa juristë bëjnë dallimin midis një jetimi të pasur dhe të varfër në lidhje me të qenit i përshtatshëm si pjesë e kësaj shpërndarjeje. Shih: Eb? Ish?k El-Shir?z?, El-Muhadhdheb f? fikh ‘il-Im?m ‘ish-Sh?fi?? (Bejrut: D?r al-Kutub el-Ilmijjeh, 1995), 3:301.
[30] Shih Ebu Abdullah El-Kurtub?, El-Xh?mi? li Ahk?m ‘il-Kur'an (Kairo: D?r ‘ul-Kutub el-Misr, 1994, 19, 16, 16, 15; 7:362.
[31] Kur'an El-Enfal, 8:41.
[32] Fahrudd?n Er-R?z?, Mef?t?h ‘ul-Gajb – Tefs?r ‘ul-Keb?r (Bejrut: D?r Ihj?’ ‘it-Tur?th ‘il-?Arab?, 1999), 15:483-484.
[33] Jurist i famshëm, teoricien ligjor dhe eponim i shkollës juridike shafi'ite. Shih Ahmed ibn Al? ibn Haxher El-Askal?n?, Man?kib ‘ul-Im?m Muhammad ibn Idr?s Esh-Sh?fi? – Tew?l? et-Ta?s?s bi Me??l? ibn Idr?s, (Kajro: Mektebet el-Malik Fejsal E-Isl?m?jjeh, 1990).
[34] Jurist i madh irakian dhe eponim i shkollës juridike hanef?. Shih Shamsudd?n Edh-Dheheb?, Sijaru A?l?m ‘in-Nubal?’ (Bejrut: Mu’essesetu er-Ris?leh, 1985), 6:390.
[35] Dijetar i shquar në hadith, jurist dhe eponim i shkollës juridike të Malikut. Shih Edh-Dheheb?, Sijaru A?l?m ‘in-Nubal?’, 8:48-49.
[36] Juristët ndryshuan për mënyrën e saktë të ndarjes së pasurisë së fait. Për detaje, shih Eb? Abdull?h El-Kurtub?, El-Xh?mi? li Ahk?m ‘il-Kur’an (Kajro: D?r ‘ul-Kutub ‘il-Misrijjeh, 1964), 18:12.
[37] Kur'an El-Bekare, 2:220.
[38] Ky rushd (që gjendet tekstualisht në 4:6) është përcaktuar në mënyra të ndryshme. S?h??fi?u mendon se drejtësia fetare duhet të merret parasysh. Hanefitët mendojnë se një jetim i papjekur që zotëron gjykim të qartë racional, me miratimin e kujdestarit, mund të përfshihet në transaksione tregtare duke përdorur pasurinë e vet. Shkollat e tjera ligjore nuk e autorizojnë këtë derisa të arrihet puberteti. Shiko El-Rr?z?, Mef?t?h ‘ul-Gajb – Tefs?r ‘ul-Keb?r, 9:497.
[39] Kurani En-Nisa, 4:2. Një mesazh i ngjashëm gjendet në suren En-Nisa, 4:6.
[40] Kur'an En-Nisa, 4:3.
[41] Ibn Xher?r Et-Taber?, Xham? ‘ul-Bej?n f? Te’v?l ‘il-Kur’an (Bejrut: Mu’assasah al-Ris?lah, 2000), 9:254.
[42] Kur'an En-Nisa, 4:127.
[43] Kur'an En-Nisa, 4:10.
[44] Shih Kur'ani Alu Imran, 3:37-44; El-kasas, 28:11-12, Ta Ha, 20:39-40.
[45] Jamila Bargach, Orphans of Islam (Lanha: Rowman & Littlefield Publishers, 2002), fq. 29.
[46] Sipas një interpretimi alternativ, 'al? hubbih?' (?????? ???????) mund të përkthehet si 'pavarësisht dashurisë së tyre për të [pasurinë e tyre]'.
[47] El-Insan, 76: 8-9.
[48] Burimi i përkthimit: https://www.academia.edu/s/b730d2418f?source=sidebar. Përkthyesi.
https://www.academia.edu/s/b730d2418f.