Zeri Islam

Ajo që më tërhoqi fillimisht te mësimet e Kur'anit dhe madje më bindi se ato ishin mësimet me të cilat dëshiroj të jetoj jetën time, janë ajetet që mbrojnë qartë një qëndrim tolerance dhe pranimi i njerëzve të besimeve të tjera. Ajete të tilla janë si:

"Me të vërtetë ata që besuan dhe ata që janë jehudë, sabeinët dhe të krishterët janë ata që besojnë Allahun dhe ditën e fundit dhe bëjnë vepra të mira, prandaj shpërblimi i tyre është tek Allahu. Ata nuk do të frikësohen e as nuk do të pikëllohen." 2:62, 5:69),

tingëlloi vërtet në veshin tim dhe dukej se kapërcente një pjesë të madhe të fanatizmit fetar për të cilin historia njerëzore dëshmon në shumë forma.

Ajete të tjera, si: “Dhe Ne i kemi dërguar çdo populli të dërguar që të adhurojnë Zotin” (16:32); “Dhe për çdo popull ka një të dërguar” (10:48), dukej se fliste për një universalitet të shpalljes dhe pejgamberisë. U befasova disi në vitet e mëvonshme kur zbulova se shumica e muslimanëve zakonisht i kanë shpjeguar ajetet e tilla në një mënyrë që ose i hedhin poshtë si të shfuqizuara (mensuh) ose përdorin filologji komplekse për të shpjeguar se kuptimi i dukshëm, i drejtpërdrejtë nuk është kuptimi i vërtetë.

Pavarësisht një mesazhi të qartë të universalitetit, tolerancës dhe pluralizmit në Kur’an, linja kryesore e traditave teologjike dhe hermeneutike pothuajse gjithmonë ka zgjedhur të lexojë dimensionin universal, inkluzivist të Kur’anit dhe thëniet e Pejgamberit Muhamed s.a.s. në dritën e ajeteve më ekskluzive, si: “Me të vërtetë feja te Zoti është Islami” (5: 3), dhe “Ai i cili kërkon tjetër përveç Islamit si fe, ajo nuk do t'i pranohet” (3: 85). Këto proklamohen në shumë anë si dëshmi e pakundërshtueshme se vetëm ata që ndjekin Pejgamberin Muhamed s.a.s. do të shpëtohen. Kështu ka shkruar Imam Jahja Neveviu (vd. 1277):

“Dikush që nuk beson se kushdo që pason një fe tjetër përveç Islamit në një jobesimtar (si të krishterët), ose dyshon se një person i tillë në një jobesimtar, ose e konsideron sektin e tyre të vlefshëm, është vetë jobesimtar (kafir), edhe nëse ai shfaq Islamin. dhe beson në të.”[1]

Në të vërtetë, pesha e "traditës" është padyshim në anën e atij që preferon një lexim ekskluzivist të Kur'anit. Kjo ka bërë që shumë muslimanë, si Farid Esack, Ali Asghar Engineer, Muhammad Arkoun dhe të tjerë të propozojnë një thyerje radikale me traditën në favor të kuptimit më pluralist të mesazhit kur’anor. Shifra të tilla shumë shpesh pohojnë se metodologjitë tradicionale për të kuptuar Kur’anin duhet të braktisen në emër të një hermeneutike të re që llogarit natyrën e kohëve në të cilat jetojmë.

Siç ka demonstruar Jane McAuliffe në Qur’anic Christians (Kristianët kur’anorë) dhe së fundmi Yohanan Friedmann në Tolerance and Coercion in Islam (Toleranca dhe detyrimi në Islam),[2] shumica e studiuesve muslimanë gjatë historisë i kanë interpretuar ajetet ekskluziviste të Kur’anit më fjalë për fjalë sesa ajetet inkluzive. Në të vërtetë, ky është interpretimi i zakonshëm që gjen në rrugë dhe në xhami, ku ajete të tilla si: “Me të vërtetë feja e pranuar te Zoti është Islami” (5: 3), dhe “Ai i cili kërkon fe tjetër pos Islamit, nuk do të pranohet prej tij” (3: 85) proklamohen si dëshmi të pakundërshtueshme se vetëm ata që e ndjekin Pejgamberin Muhamed do të shpëtohen. Kjo më pas mbështetet nga hadithi i përmendur shpesh: “Pasha Atë në dorën e të cilit është shpirti i Muhamedit, nuk ka asnjë kristianë apo hebre nga kjo bashkësi që të dëgjojë për mua dhe pastaj të vdesë pa besuar në atë me të cilën jam dërguar, por se ai është prej shokëve të zjarrit.”[3]

Megjithatë, shumë ajete tregojnë qartë se shpallja e re e sjellë nga Muhamedi a.s. nuk është veçse një vazhdimësi e mënyrave të mëparshme:

“Ne të frymëzuam ty me shpallje sikurse e patëm frymëzuar Nuhin dhe pejgamberët pas tij; e patëm frymëzuar Ibrahimin, Ismailin, Is’hakun, Jakubin dhe pasardhësit e tij, Isain, Ejubin, Junusin, Harunin, Sulejmanin, e Davudit i patëm thënë Zeburin. Dhe (dërguam) të dërguar më parë që të rrëfyem për ta, dhe të dërguar të tjerë për të cilët nuk të rrëfyem, e Musait i foli Allahu me fjalë.” (4: 163-164);

“Zoti ju ka caktuar si fe atë me të cilën e ka urdhëruar Nuhin, atë që të kemi shpallur ty dhe atë me të cilën e kemi urdhëruar Ibrahimin, Musain dhe Isain: “Përhapeni fenë e vërtetë dhe mos u shkapërderdhni në të”. (42: 13);

“Dhe Ne nuk dërguam asnjë të dërguar para teje, e që nuk i kemi shpallur: ‘Nuk ka Zot tjetër përveç Meje, andaj më adhuroni’!" (21: 25);

Disa ajete madje nënkuptojnë se përmbajtja e të gjitha mesazheve të shpallura është një dhe e njëjta: “Nuk ju është thënë asgjë përveç asaj që u është thënë të dërguarve para jush.” (41: 43). Por ai që dëshiron të vërtetojë pretendimin se të gjitha vargjet e tilla aludojnë në vlefshmërinë e besimeve të tjera, shpesh do ta gjejë veten të penguar nga tradita ekzegjetike, e cila pothuajse gjithmonë zgjedh interpretimet ekskluziviste të Kur’anit, edhe kur filologjia duhet të tendoset në mënyrë për të vërtetuar pretendime të tilla. Një shembull i qartë i filologjisë sforcuese gjendet në interpretimin e “Dhe Ne i kemi dërguar çdo populli një të dërguar, që ata të adhurojnë Zotin” (16:32), dhe 10:48: “Dhe për çdo popull ka një të dërguar.” Kur vjen i dërguari i tyre, ata gjykohen me drejtësi dhe nuk u bëhet padrejtësi. Në vlerë nominale këto pohojnë vlefshmërinë e të gjitha feve para Islamit. Por në vend që të lexohen si pohime të universalitetit të shpalljes, ato zakonisht paraqiten si deklarata se Pejgamberi Muhamed a.s. është i Dërguari i Zotit dërguar mbarë njerëzimit në çdo vend, në mënyrë që të gjitha fetë e tjera tani janë shfuqizuar. Por nëse referenca vetëm për Pejgamberin Muhamed a.s., arabishtja e duhur do të thoshte “the Messenger - i Dërguar" dhe jo “a Messenger -  një lajmëtar". Ndonëse kjo është një pikë filologjike shumë delikate dhe madje e diskutueshme, ajete të tjera që bëjnë deklarata shumë fjalë për fjalë inkluziove dhe madje universaliste shpjegohen, jo vetëm përmes filologjisë, por përmes atuit (the trump card) të "traditës" - taklidit. Ata që i marrin ajete të tilla si konfirmim të vlefshmërisë së feve të tjera, duhet, pra, siç thotë Jane McAuliffe, "të detyrohen nga tradita ekzegjetike të pranojnë se po krijojnë strategji të reja interpretuese".[4]

Ajetet universaliste të Kur’anit ose shpjegohen përmes filologjisë krijuese dhe të zgjuar ose pretendohet se janë shfuqizuar nga shpalljet e mëvonshme. Rrallëherë lejohen të qëndrojnë vetëm si fjala e papenguar e Zotit. Në përgjigje të kësaj, disa autorë muslimanë janë përpjekur ta trajtojnë sërish këtë pyetje vitet e fundit, duke privilegjuar dimensionin "pluralist" dhe universalist të Kur'anit, duke shpjeguar apo edhe hedhur poshtë ajetet më ekskluziviste. Ndërsa një përpjekje e tillë jep shpresë për një mënyrë më tolerante të teologjisë islame dhe ekzegjezës së Kur’anit, vepra të tilla si Çlirimi i Kur’anit dhe Pluralizmi (Qur’an Liberation and Pluralism) i Farid Esack-ut kanë treguar një shpërfillje kaq flagrante për studimin tradicional islam, saqë nuk kanë shpresë për ndonjë ndikim përtej një grup i përzgjedhur i muslimanëve perëndimorë dhe të perëndimorizuar. Fakti është se ne duhet të gjejmë ende një mënyrë për të theksuar elementin universalist të Kur’anit dhe mesazhin e Pejgamberit pa e larguar shumicën e muslimanëve dhe pa u shkëputur plotësisht nga tradita.

Në këtë punim, unë propozoj se ekziston një mënyrë në të cilën mund të arrihet një kuptim universal dhe pluralist i mesazhit kur’anor nëpërmjet një metodologjie që i qëndron besnike parimeve ose rrënjëve (usul) themelore të dijes islame dhe madje edhe metodologjive, por ndryshon në degët (furu') dhe frutat që ushqehen dhe mbahen përmes atyre rrënjëve. Ky nuk do të jetë domosdoshmërisht një lexim i ri, siç e kanë aluduar shumë (kryesisht sufitë) gjatë historisë islame. Por në një epokë të globalizimit, kur gjithçka mbivendoset dhe ndërthuret, ne kemi arritur në një pikë që duhet të jetë pjesë e Islamit kryesor.

Për të vërtetuar një procedurë të tillë brenda kontekstit të dijes tradicionale islame, mund të thirret një thënie e famshme e traditës: "The divergence of the scholars is a mercy" (Divergjenca e dijetarëve është mëshirë). Siç vëren Frithjof Schuon duke komentuar këtë thënie:

“… nëse 'divergjencat e teologëve janë bekim' siç thonë muslimanët, kjo do të thotë se doktrina e përgjithshme, e përfshirë pak a shumë në mënyrë sintetike në Shpallje, bëhet e qartë vetëm nga 'fragmente' të cilat nga jashtë janë divergjente, edhe pse në thelb përputhen.”[5]

Divergjenca e jashtme e doktrinave të tilla është ajo që qëndron në degë. Këtu pema e traditës mund të shihet si një pemë degët e ndryshme të së cilës prodhojnë lloje të ndryshme frutash. Përputhja themelore është fakti se të gjitha ato rrjedhin nga të njëjtat rrënjë. Kjo do të thotë se brenda Islamit "ortodoksia" nuk është aq shumë një grup përfundimesh sesa është një metodologji dhe më e rëndësishmja një angazhim i sinqertë me Kur'anin dhe thëniet e Pejgamberit Muhamed a.s. - dhe të mësimeve të imamëve për  muslimanët shi'itë.

Duke mos e respektuar këtë kur kërkojmë të theksojmë mesazhin pluralist dhe inkluzivist të Kur’anit, rrezikojmë të biem në një konfrontim ikonoklastik me traditën, në vend të një llogaritjeje dhe zhvillimi metodik të mësimeve të saj. Kjo nuk do t'i sjellë dobi askujt, sepse përfundimet e reja, sado të vërteta të jenë, nuk do të kenë tokë në të cilën do të zënë rrënjë. Siç ka shkruar Frithjof Schuon:

“Forma dogmatike kapërcehet duke kuptuar thellësitë e saj dhe duke soditur përmbajtjen e saj universale, dhe jo duke e mohuar atë në emër të një ideali pretendues dhe ikonoklastik të ‘të vërtetës së pastër’.”[6]

Tani, konflikti midis traditës dhe filologjisë në traditën ekzegjetike. Nëse nuk e mbajmë gjithmonë parasysh filologjinë dhe nuk shikojmë kuptimin e fjalëve arabe në kontekstin historik në të cilin ato janë përdorur, ne shpejt bëhemi viktima të kufizimeve tona kulturore dhe fetare. Këtu tradita bëhet taklid në vend të sunetit.

Kjo dukuri është shumë e qartë në interpretimin më të përhapur të dy rreshtave të fundit të sures Fatiha: “Na udhëhiq në rrugën e drejtë; në rrugën e atyre që i ke bekuar, ndryshe nga ata mbi të cilët është zemërimi yt, as nga ata që janë të humbur.” (1: 6-7). Siç thotë Tefsir‘ul-Xhelalejn, muslimanët janë ata që janë në rrugën e drejtë, të krishterët janë ata që janë të humbur dhe hebraikët janë ata që i nënshtrohen zemërimit të Zotit. Nga ky këndvështrim, Judaizmi dhe Krishterizmi janë faza ndërmjetëse në rrugën drejt Islamit në rastin më të mirë. Por besnikëria jokritike ndaj besimeve dhe praktikave të korruptuara i pengon hebrenjtë dhe të krishterët të përqafojnë plotësinë e shpalljes që është Kur’ani.

Shembulli më i drejtpërdrejtë i filozofisë së mposhtjes së traditës është interpretimi i fjalës "islam". Sot, si për 1200 vitet e fundit ose më shumë, fjala "islam" merret për të treguar një grup të veçantë bindjesh dhe praktikash të respektuara nga një segment i caktuar i njerëzimit. Por kur Kur’ani u shpall për herë të parë, çfarë kuptimi kishte kjo fjalë? Siç ka treguar Toshiko Izutsu në librat e tij mjeshtërorë “God and Man in the Koran” (Zoti dhe Njeriu në Kur’an) dhe “Ethico-Religious Concepts in the Qur’an” (Konceptet Etiko-Religjioze në Kur’an), kuptimi origjinal i kësaj fjale në poezinë paraislamike nuk është vetëm "të nënshtrohesh", por për më tepër të dorëzohesh, diçka që është veçanërisht e çmuar për veten dhe që është e dhimbshme ta braktisësh, për dikë që e kërkon.[7] Pra, kur Pejgamberi Muhamed për herë të parë paraqiti një "mesazh" që pretendonte të ishte "islam", fjalët do të ishin kuptuar shumë më ndryshe nga sa kuptojmë ne sot. Për më tepër, mënyra se si përdoret kjo fjalë në Kur’an në fakt siguron lëndën e parë për një kuptim shumë elokuent të pluralizmit fetar, ku të gjitha shpalljet gjatë historisë shihen si mënyra të ndryshme për t'i dhënë Zotit atë që është më e vështirë për t'i dhënë— vetën tonë.

Për ta ilustruar këtë, unë do të përmend disa nga ajetet kur’anore në lidhje me Islamin, të cilat mund të konsiderohen se paraqesin çdo shpallje të mëparshme si një mënyrë për t'u nënshtruar - Islamin, dhe jo fenë historike të Islamit. Ajete të tilla e paraqesin Islamin si një mënyrë jetese, jo një besim të veçantë. I pari që e deklaroi veten musliman në Kur'an është pejgamberi Nuh: “Unë jam urdhëruar të jem ndër të nënshtruarit (muslimanët)” (10: 72). Lidhur me Ibrahimin, paraardhësin e Judaizmit, Krishterizmit dhe Islamit, Kur’ani thotë: “Ibrahimi nuk ishte hebre apo i krishterë, përkundrazi ai ishte një ndjekës i devotshëm, një i nënshtruar (musliman)” (3: 67). Sipas Kur’anit, Zoti i tij i tha atij (Ibrahimit): "Nënshtrohuni!" Ai tha: “Unë i nënshtrohem Zotit të botëve” (2: 131). Pasi Ibrahimi dhe djali i tij Ismaili ngritën Qabenë, ata u lutën: "Zoti ynë, na bëj të nënshtruar ndaj Teje dhe bëji pasardhësit tanë një popull të nënshtruar ndaj Teje. Na tregoni rregullat e adhurimit dhe kthehuni te ne...”. (2: 128). Në disa ajete më vonë thuhet se: “E Ibrahimi i porositi bijtë e tij me këtë (fe), e edhe Jakubi, (u thanë) “O bijtë e mi, Allahu ua zgjodhi fenë (islame) juve, pra mos vdisni ndryshe, por vetëm duke qenë muslimanë!” (2: 132). Nga ky këndvështrim, çdo pejgamber i traditës judeo-kristiano-islame ka mësuar një mënyrë të ndryshme nënshtrimi ndaj Zotit. Besimet, ligjet dhe gjuhët ndryshojnë, por mesazhi thelbësor është i njëjtë. Kështu, Kur’ani na thotë për hebrejët dhe të krishterët:

“Dhe kur u lexohet atyre (Kur’an), thonë: “Ne kemi besuar në të. Ajo është e vërtetë prej Zotit tonë. Ne edhe para tij kemi qenë muslimanë!” (28: 52).

“Havarijunët (apostujt) thanë: ‘Ne jemi ndihmëtarë të Allahut, ne i besuam Allahut, e ti dëshmo se ne jemi muslimanë!” (3: 52).

Duke konfirmuar substancën e brendshme të këtyre formave të ndryshme të nënshtrimit, Pejgamberi Muhamed a.s. ka thënë: "Pejgamberët janë gjysmë-vëllezër, nënat e tyre ndryshojnë dhe rruga (din) e tyre është një."[8]

Në vlerë nominale, ajete të tilla shprehin shumë qartë se Islami është një mënyrë jetese universale dhe e përhershme e praktikuar nga themeluesit e mëdhenj të të gjitha feve/mënyrave (dineve) të mëparshme dhe pasuesit e tyre. Por sapo “islami” bëhet Islam, formohet një përkufizim apo koncept institucional dhe ajete të tilla bëhen më problematike. Në vend që t'i drejtohen filologjisë për të sqaruar interpretimin institucional të këtyre ajeteve, shumica e ekzegjetëve muslimanë kanë dhënë shpjegime historike, duke na thënë se ata që thonë Vërtetë para se të [shpallej] ne ishim nënshtrues janë në fakt ata të krishterë dhe hebrenj që kishin lexuar vargjet në shkrimet e tyre që flisnin për ardhjen e Muhamedit a.s. dhe kështu besuan në të. Por ekzegjetët nuk janë në gjendje të japin vërtetime tekstuale nga Bibla për pohime të tilla.

Ndoshta kjo është për shkak se, siç thotë edhe vetë Kur’ani, shpalljet e mëparshme janë "ndryshuar". Por kjo na lë të pyesim veten se si e dinin këta interpretues që kjo ishte e vërtetë. Fatkeqësisht, logjika është mjaft rrethore: Kur’ani na thotë se ata janë muslimanë, muslimanët janë njerëzit që ndjekin mesazhin e Pejgamberit Muhamed a.s., prandaj ata besuan në Pejgamberin Muhamed. Me fjalë të tjera, kuptimi i institucionalizuar i "Islamit" e ka ngadhënjyer kuptimin gjuhësor.

Shembuj të tillë ekzegjetikë janë të shumtë dhe shpesh përfshijnë manovra shumë më delikate për të arritur përfundimin e dëshiruar ose për ta bërë Kur'anin të jetë në përputhje me "traditën". Por, për t'i shqyrtuar ato në detaje do të duhej një studim i gjerë. Ashtu si me interpretimin e fjalës islam, shpesh vërehet se një lexim i Kuranit, që jep kuptimin më të mirëfilltë të tij, jep kuptime që janë në kundërshtim me kuptimin tradicional musliman të feve të tjera.

Ndoshta vetë Kur’ani paralajmëron se kjo një ditë do të ndodhë. Sepse një pasazh që shpesh lexohet si një dënim i Judaizmit dhe Krishterizmit nga muslimanët është në fakt një dënim i dënimit fetar:

“Dhe ata thanë: "Askush nuk do të hyjë në xhenet, përveç atyre që ishin hebre ose i krishterë. Këto janë dëshirat e tyre (emanijjuhum). Thuaj: ‘Sillni provat tuaja nëse flisni të vërtetën’. Ai që i dorëzon fytyrën e vet Zotit dhe bën mirësi, ai e ka shpërblimin e vet te Zoti i tij. Ata nuk kanë frikë dhe nuk do të pikëllohen. Hebrenjtë pohuan se të krishterët nuk bazohen në gjë, dhe të krishterët pohojnë se hebrenjtë nuk bazohen në gjë, edhe pse ata recitojnë librin. Po ashtu, ata që nuk dinë, pohojnë të njëjtën gjë me pretendimin e tyre. Pastaj Zoti gjykon mes jush në Ditën e Gjykimit për atë për të cilën u kundërshtuat.” (2: 111-113)

Në këtë drejtim, mund të jetë më e mençur të lexohen dënimet kur’anore të njerëzve të besimeve të tjera, jo si dënime të besimeve të tyre si të tilla, por si një dënim i ngurtësisë së zemrës që i bën njerëzit të lexojnë Kur'anin në përputhje me dëshirat e veta. Ne duhet të jemi të vetëdijshëm se ata që ndjekin Pejgamberin Muhamed janë gjithashtu të prirë të harrojnë një pjesë të asaj që u kujtuan (5: 13). Në të vërtetë, që muslimanët do të dështonin në ndjekjen e parimeve themelore të Kur’anit ishte parashikuar nga Pejgamberi Muhamed. Shumë hadithe na tregojnë se muslimanët do t'i ndjekin paraardhësit e tyre fetarë, duke i shitur ajetet e Zotit për një çmim të vogël dhe duke besuar në disa nga libri dhe duke mos besuar në disa prej tij. Në një rast, një shok e pyeti se si mund të zhduket dituria kur muslimanët do të vazhdojnë të mësojnë Kur'anin brez pas brezi. Pejgamberi iu përgjigj: “Nëna jote le të qajë për ty! A nuk i shihni këta hebrenj dhe këta të krishterë? Ata lexojnë Tevratin dhe Ungjijtë dhe nuk veprojnë në përputhje me to.”[9]

Një hadith tjetër i famshëm thotë:

“Së shpejti do të vijë mbi njerëzit një kohë në të cilën nuk do të mbetet asgjë nga Kur’ani përveç gjurmës së tij dhe asgjë nga Islami përveç emrit të tij; xhamitë e tyre do të jenë plot, edhe pse nuk janë të udhëzuar. Dijetarët e tyre janë njerëzit më të këqij nën qiell, prej tyre shfaqen dhe përhapen grindjet.”[10]

Një ajet i mirënjohur kur’anor pohon se mjetet e shumta me të cilat qeniet njerëzore adhurojnë Zotin janë pjesë e sprovës me të cilën ata përballen në këtë botë:

“Për secilin prej jush Ne caktuam ligje dhe rrugë. Sikur të donte Allahu, do t’ju bënte një popull, por dëshiroi t’ju sprovojë në atë që iu dha juve, andaj ju (besimtarë) përpiquni për punë të mira. Kthimi i të gjithë juve është tek Allahu, e Ai do t’ju njoftojë me atë që kundërshtoheshit.” (5: 48).

Kjo zbulon se ka mënyra të ndryshme për të kuptuar Zotin dhe marrëdhënien me Zotin për kolektivitete të ndryshme njerëzore. Zoti nuk ka shpallur një ligj, por shumë ligje. Secilit ligj i korrespondon një besim i veçantë. Pasazhe të tjera e konfirmojnë këtë duke shpallur se Zoti ka komunikuar gjithashtu rituale të ndryshme adhurimi për kolektivitete të ndryshme njerëzore:

“Secilit popull ne i dhamë rituale që ata të veprojnë sipas tyre, pra le të mos grinden (popujt tjerë) me ty për këtë çështje. E ti thirri te Zoti yt, se pa dyshim ti je në rrugë të drejtë. E nëse ata të kundërshtojnë ty, ti thuaju: ‘Allahu e di më së miri për këtë që ju po veproni. Allahu do të gjykojë mes jush në ditën e kijametit për atë që kundërshtoheshit’.” (22: 67-69)

Arsyeja e këtyre dallimeve në besim dhe praktikë zbulohet në ajetin vijues:

“O ju njerëz! Ne ju krijuam nga një mashkull dhe një femër dhe ju bëmë popuj e fise që të njiheni mes veti. Vërtet, më i nderuari prej jush tek Allahu është më i devotshmi.” (49:13)

Nga ky këndvështrim, ajo që është më e rëndësishmja nuk është nëse dikush ndjek apo jo një besim apo praktikë të caktuar, por se dikush është me nderim ndaj Zotit duke iu përmbajtur një prej mënyrave të veçanta të nënshtrimit që Zoti ka shpallur. Në këtë këndvështrim, shpalljet e shumë feve të ndryshme mund të shiheshin si një provë - prova e aluduar në 5: 48.

Fytyra e ndryshueshme e botës sonë i ka vënë muslimanët në një pozicion ku ata duhet ta pyesin veten sërish nëse e kanë kaluar apo jo atë test.

Përktheu[11]:

N. Ibrahimi