Zeri Islam

Në botë interesimi për këto studime është i gjallë sidomos gjatë shekullit XIX dhe XX. Përkundër vëllimit të literaturës që është shkruar gjatë kohës së fundit, përkundër angazhimit të pakontestueshëm, sidomos në fushën e historisë dhe filologjisë, këto studime shumë pak kanë ndikuar në mirëkuptimin ndërreligjioz islamo-kristian, madje janë kualifikuar si “homogjenist”.[4] Këto studime kanë mbetur brenda qarqeve të ngushta akademike e të specializuara dhe larg ndikimit pozitiv të shtresës së gjerë. [5]

Ndër shqiptarët dekadave të fundit kemi lëvizje të caktuara në drejtim të studimit të orientalistikës, mirëpo, duhet pranuar, ato janë në fillimin e vet dhe pa ndikim dhe pa një depërtim më kreativ në tërësinë politike, kulturore dhe intelektuale.[6]





Fillet e orientalizmit



Fillet e orientalizmit sistematik duhet kërkuar në kontaktet dhe fërkimet e para, negative ndërmjet Perëndimit dhe muslimanëve që ndodhën gjatë Kryqëzatave në shekujt XII-XIV.[7] Pjetri i madh, opati me ndikim nga Clunya në Francë kërkoi nga Robert Kettoni nga Anglia ta bëjë përkthimin e parë të Kur’anit në gjuhën latine, me qëllim që ta “përgënjeshtrojë mësimin kur’anor”.[8] Përkthimi është përfunduar më 1143, por meqë është bërë me synime armiqësore, rezultati është negativ, sepse për shkak të gabimeve të rënda nuk ka mundur të shërbejë si burim informacioni dhe mirëkuptimi.[9] Ky përkthim është burim i shumë përkthimeve të tjera tendencioze në Perëndim që janë bërë më vonë.

Shekulli XIII, në krye me Raymond Llull, karakterizohej me tendencën që të mësohej gjuha arabe, të mësohej islami, dhe duke mësuar islamin, të mund të konvertoheshin muslimanët. Aktivë ishin sidomos dominikanët dhe franjevitët gjatë shekullit XIII.[10]

Edhe gjatë shekullit XIV-XVI vazhdoi interesimi i reformacionit për studime biblike dhe islame, ndër të tjera edhe për shkaqe fetare. Këtë e lexojmë në letrën e rektorit të Universitetit të Cambridge, e shkruar në vitin 1636, i cili tregon motivet përse ta studiojnë gjuhën arabe: “Punën që synojmë ta ndërmarrim nuk është vetëm që ta përparojmë letërsinë e mirë duke çitur në dritë shumë dituri të cilat janë të mbyllura në këtë gjuhë të diturisë, por edhe për shkak të shërbimit ndaj mbretit dhe shtetit në tregtinë tonë me këta popuj të lindjes, dhe, me leje të Zotit, për shkak të zgjerimit të kufijve të Kishës dhe propagandimit të fesë kristiane ndër ata të cilët tash janë në terrë…”.[11] Mirëpo, studimi i gjuhës arabe, turke dhe persiane dhe përgjithësisht diturive islame nuk e përmirësoi qëndrimin e vrazhdë të perëndimorëve ndaj muslimanëve. Përjashtimet e rralla, sikur ajo e Henry Stubbe, në këtë aspekt, nuk përmbushnin nevojat ekzistuese. Vetëm pas revolucionit francez në shek. XVIII, humbjes së ndikimit të kishës në shoqëri, filloi një mirëkuptim më i madh.[12] Thënë ndryshe, apogjenë e tij orientalizmi e arrinë në shekullin e XIX dhe XX, për të vazhduar edhe në shekullin XXI.[13]





Perceptimet e orientalizmit nga muslimanët



Nocioni orientalizëm ndër muslimanët kryesisht kuptohet në konotacionin pezhorativ. Disa e përkufizojnë si një aspekt të perceptimit negativ dhe të gabueshëm të Islamit në Perëndim.

Disa të tjerë termin orientalizëm gjeneralisht e shtrijnë për çdo hulumtues perëndimor të islamit pa marrë parasysh për motivet e hulumtuesit.

Edhem Bulbuloviq në vitin 1953 orientalizmin e përkufizon kështu: “Orientalizmi është grumbull i të gjitha shkencave të nevojshme për njohjen e Lindjes (…); orientalizmi është çdo shkencë mbi popujt lindorë (…), gjuhët e tyre, historia, gjeografia, kultura, shkenca, arti dhe filozofia, institucionet shoqërore dhe politike, të gjitha të arriturat e atyre popujve përgjithësisht.”[14]

Edward Said, njëri prej studiuesve kompetent të orientalizmit, pohon se “orientalist është secili që hulumton, shkruan dhe mëson mbi orientalizmin, qoftë antropolog, sociolog, historian apo psikolog, kurse ajo që bën ky person është orientalizëm.”[15]

N. Smailagiq orientalistikën e përkufizon “si tregues për grupin e fushave shkencore gjuhësore dhe historike, … por edhe në ndikimet orientale në fushat tjera…”.[16]

Me kalimin e kohës, sidomos pas Luftës së II Botërore, orientalizmi merrë edhe konotacione të reja, të shkencave ekonomike dhe shoqërore.

Por, duhet pranuar se orientalizmi para së gjithash nënkupton studimet islame dhe disiplinat përcjellëse si arabistikën, iranistikën, turkologjinë nga një anë dhe judaizmin dhe kristianizmin në anën tjetër.[17]





Synimet, fushat e interesimit dhe mjetet për sendërtimin e synimeve të orientalizmit nëpër histori



Orientalistët janë grup diversitiv e jo monolit. Disa prej tyre tentuan të jenë objektivë, disa ishin futur në paragjykime dhe urrejtje të thellë, disa i shërbenin shtetit apo kishës së tyre. Disa ishin shkencëtarë, kurse disa pseudoshkencëtarë. Të gjithë ata që luajtën rol destruktiv, ngritën barriera dhe pengesa në mirëkuptimin kristiano-islam.

Edhe pse orientalistët paralajmëruan neutralitetin dhe objektivitetin si dy kushte kryesore të shkencës perëndimore, për fat të keq, orientalizmi nuk është as neutral as objektiv. Orientalizmi klasik, në pjesën më të madhe, i përket kulturës kolonialiste të Perëndimit në kuptim të imperializmit, racizmit, nacizmit, fashizmit, ideologjisë së hegjemonisë dhe epërsisë evropiane. Ky gjykim pa dallim dhe pa dyshim është i rreptë dhe i dhembshëm, por është i vërtetë në planin e njoftueshmërisë historike të popullit.[18] Orientalizmi është lindur brenda kulturës racore. Ai ka manifestuar evrocentrizimin e Evropës, të bazuar në krenarinë historike dhe racizëm: i bardhi kundër të ziut, i dituri kundër të paditurit, e logjikshmja kundër të palogjikshmes, fuqia e teoretizimit kundër letargjisë praktike, dinjiteti dhe të drejtat njerëzore kundër jodinjitetit njerëzor dhe të drejtave hyjnore të Zotit dhe m,bretit, demokracia perëndimore kundër despotizmit lindor.[19] Këtë e argumenton orientalisti Brauns nga Princetoni, i cili thotë se: “brezi i tij ka zgjedhur atë metodë shkencore që siguron korreksionin e qënmdrimeve të dala nga perspektiva evropocentriste.”[20]

Mirëpo, ata që kishin motive të sinqerta, që dëshiruan mirëkuptim, ndihmuan në këtë rrafsh. Henry Corbin, Annimarie Schimmel, Thomas Carlyle apo Karen Amstrong janë vetëm disa emra, për të cilët nuk kam të dhëna se kanë pranuar islamin, por të cilët kanë dhënë kontribut të madh shkencor e intelektual për njohjen e islamit dhe të muslimanëve.[21]



1. Motivi fetar. Nuk është vështirë të konstatohet se motivet e orientalistëve perëndimorë për studimet islame janë të llojllojshme, por motivi fetar ka dominuar si më herët ashtu edhe në kohën tonë. Sikurse fillimi që ishte me monakë e klerikë kjo gjendje dominon edhe tash. Detyrë e tyre prioritare ishte mohimi,shtrembërimi, zhvlerësimi dhe dëmtimi i Islamit në sy të bashkëbesimtarëve por edhe të vetë muslimanëve dhe mohimi i burimit hyjnor të Kur’anit dhe të vetë Islamit[22]. Kjo është bërë kështu për shumë arsye, por e para dhe kryesorja është rivaliteti i Islamit kundrejt fesë së tyre dhe frika e ngadhënjimit të Islamit ndaj tyre.[23]



2. Motivi kolonizues. Pas përfundimit të Kryqëzatave, luftërave fetare-ekonomike dhe humbjes së perëndimorëve, ata nuk humbën shpresën për kthimin e tyre triumfal në vendet islame. Iu përkushtuan studimit gjithëpërfshirës. Pas okupimit fizik të vendeve islame, orientalistët iu qasen dobësimit të vlerave islame dhe favorizimit të vlerave të tyre, që të fusin hamendje ndër muslimanët. Për këtë qëllim, ata gjuhës letrare arabe ia kundërvunë dialektet e shumta të gjuhës arabe. Kur’anit ia kundërvunë poezinë parakur’anore (shi`r’ul-xhahilijjeh), popujve që i kontribuan fesë islame ia kundërvunë popujt si fenikasit, babilonasit, egjiptianët etj.[24]



3. Motivi ekonomik. Krahas motivit fetar dhe kolonizues, me rëndësi jo më të vogël ishte edhe motivi ekonomik, hapja e tregjeve të reja: blerja e mallrave muslimane me çmime të ulta dhe shitja e mallrave të tyre me çmime të larta, moszhvillimi i prodhimtarisë së vendit dhe varësia ekonomike nga perëndimorët. Kjo u bë për arsye edhe ekonomike, por edhe politike, sepse fuqia ekonomike është faktorë parësor edhe për faktorët tjerë.[25]



4. Motivi politik. Motivi politik në shekujt e kaluar ka qenë më pak atraktiv, por në shekullin XX dhe në fillim të shek. XXI është tejet aktiv. Thuajse çdo universitet perëndimor ka pasur seksionet për islamistikë dhe çdo ambasadë apo konsulatë ka ndonjë ekspert për islam. Detyrë parësore e tij është që të depërtojë në mesin e dijetarëve, politikanëve e gazetarëve të vendit dhe të ndikojë tek ata. Kështu, ata kanë përçarë vendet islame dhe arabe në vijat nacionale dhe sektare. Kanë ulur dinjitetin politik, kulturor dhe ekonomik.[26] Duke formuar organizata miqësore muslimano-kristiane me emra humanitar dhe kulturor (çfarë po veprohet edhe me shqiptarët te ne) ata krijonin nxënës të dëgjueshëm në mesin e muslimanëve, që kryenin punët e tyre.



5. Motivi shkencor. Një grup më i vogël njerëzish në studimet e tyre janë përkushtuar me synime të pastra shkencore në hulutmimet e popujve, qytetërimeve, feve, kulturave dhe gjuhëve. Ata ishim më objektivë në hulumtimet e tyre. Zakonisht, të tillë ishin ata që posedonin mjetet e veta materiale dhe nuk posedonin ngarkesë shpirtërore. Në mesin e tyre kemi të atillë që kanë dhënë kontribut shkencor objektiv por kanë mbetur në pozicionet e tyre të mëhershme ideologjike, sikurse është Thomas W. Arnold[27], por edhe të atillë, që kanë dhënë kontribut shkencor, por edhe kanë pranuar islamin si vlerë dhe sistem jetësor, sikurse janë: David Benjamin Keldani alias Abdulehad Davud (vd. 1940 në SHBA), Mauricie Bucaille, Rozhe alias Rexha Garodi, Zhak Kusto, Kristian alias Murad Hofman e shumë të tjerë. [28]

Mjetet që përdorën orientalistët gjatë historisë në sendërtimin e synimeve të tyre religjioze, politike, ekonomike, shkencore e të tjera janë të ndryshme nga koha në kohë, por më standarde janë:

- Shkruarja e librave nga fusha të ndryshme për Kur’anin, Muhammedin a.s., për sheriatin, besimin, kulturën e të tjera, duke injoruar apo duke shtrembëruar vlerat islame. Botimi i revistave, apo hapja e web faqeve nëpërmjet të cilave ata plasojnë idetë e tyre.

- Dërgimi i individëve apo të ekspeditave misionariste në botën islame nëpërmjet aktiviteteve humanitare, bamirëse, arsimore, sportive e të ndryshme.

- Mbajtja e seminareve dhe ligjeratave në tubimet e ndryshme shkencore, kulturore dhe politike vendore, duke përulur institucionet dhe shkencëtarët vendorë.

- Blerja e disa shtëpive botuese dhe gazetave e revistave vendore dhe duke plasuar idetë e veta nëpërmjet tyre.[29]





Kontributi i orientalistëve gjatë historisë



Përkundër aktiviteteve destruktive dhe tendencioze të shumë orientalistëve, përkundër paragjykimeve në të kaluarën dhe tash, një numër orientalistësh megjithatë kanë dhënë kontribut në rafshin e studimeve islame: teologjike, juridike, kulturore, gjuhësore dhe historike. Sidomos janë të njohura zbulimi, përpunimi dhe publikimi i shumë dorëshkrimeve klasike, që numërohen si vepra bazore. Një nga këto projekte serioze është botimi i Historisë së Taberiut (Tarih’ut-Taberij), Tabekati i Ibn Sa’dit, El-Kamil fi’t-tarih të Ibn Ethirit, pastaj projekti madhështor që zgjati rreth 50 vjet në tetë vëllime i El-Mu’xhem’ul-mufehres li elfadh’il-hadith (Treguesi i haditheve të Muhammedit a.s. nga 9 koleksione hadithesh), Mekalat’ul-islamijjin i El-Esh’ariut nga Helmut Riter, etj. etj. Me këtë numërim nuk shterren kontributet e tyre. Një prezantim komplet kërkon punë serioze dhe angazhim shumë të madh. Por, ekziston edhe një kontribut tjetër, shumë i vlefshëm, e ai është se një numër orientalistësh, duke studiuar islamin pa paragjykime dhe pa ngarkesa ideologjike e fetare, më në fund e pranuan islamin[30].





Orientalizmi ndër shqiptarët



Studimet dhe hulumtimet sistematike dhe të organizuara orientale ndër shqiptarët nuk kanë ndonjë datë të hershme. Ato i gjejmë në fund të shekullit XX, në vitin 1973 me themelimin e degës së Orientalistikës në Universitetin e Prishtinës, në krye me dr. prof. Hasan Kaleshin.[31] Të gjitha angazhimet tjera janë individuale dhe në kuadër të organizimeve brenda institucioneve të tjera. Ka shumë emra që meritojnë kujdes të veçantë shkencorë. Krahas Hasan Kaleshit të theksuar, kontribut të veçantë ka dhënë Hafiz Ali Korça, Ibrahim Dalliu, Vexhi Buharaja etj. Tashmë një kohë kontribut janë duke ofruar edhe disa punëtorë shkencorë, sikurse Feti Mehdiu, Mehdi Polisi etj. Nismat tjera në fushë të orientalistikës si turkologjia në Prishtinë e Shkup e të afërta në Tiranë, janë për t’u përshëndetur por mbesin të dëshmohen me punën e tyre.

Nëse vitet 1970-2005 kanë qenë të vështira politikisht dhe ekonomikisht, mendoj se vitet vijuese duhet të tregojnë se orientalistika ndër shqiptarët duhet të luajë rol konstruktiv dhe avansues drejt vlerave të gjithëpranuara.

Mirëpo, fillimet e mirëfillta të orientalizmit shqiptar duhet kërkuar më herët. Duhet kërkuar pikërisht në përpjekjet e klerikëve katolikë dhe ortodoksë shqiptarë dhe joshqiptarë në trojet tona rreth çështjeve islame. Barleti, Bogdani, Budi, Matranga, pastaj lëvizja e bejtexhinjve, Qafëzezi, Mjedja dhe rilindasit tjerë, për të vazhduar me Nolin, Gj. Fishtën, E. Koliqin, R. Qosjen[32], për të vazhduar me Aurel Plasarin, Gasper Gjinin, Lush Gjergjin e të tjerë sot, u morën dhe merren seriozisht dhe dinakërisht me islamin dhe muslimanët dhe kontribuan me të madhe në një ftohje latente në marrëdhëniet islamo-kristiane ndër shqiptarët dhe në rajon. [33] Disa intelektualë hezitojnë t’i rradhisin në orientalistë disa nga emrat e sipërm, sepse nuk i plotësojnë disa kushte formale etj. Është e vërtetë, disa prej tyre nuk merren profesionalisht me orientalizimin, mirëpo, ata një pjesë të konsiderueshme të veprimtarisë së tyre ia kushtuan Orientit, respektivisht Islamit. Vepra e P. Bodgdanit, njohja e tij e arabishtes dhe preokupimi me Islamin me qëllime kristo-centriste, janë argument vetëvetiu. Madje, vetëm respekti i madh që muslimanët e ushqejnë gjatë shekujve ndaj Jezusit dhe Ungjillit bëri që gjendja te shqiptarët mos të eskalojë në dëm të pakicës kristiane. Edhe ditët e sotme dëshmojnë se shumica muslimane, nga zemërgjerësia por edhe nga inferioriteti intelektual, i anashkalon provokimet e vrazhda katoliko-censtriste dhe ortodokso-centriste në Kosovë e Shqipëri[34] dhe sillet sikur nuk ndodh asgjë që vlen kujdesin e intelektualëve objektivë.





Disa konstatime



Nëse i bëjmë një rekapitullim tërë të lexuarës, mund të përfundojmë se:

1. Shumica e orientalistëve janë klerikë kristianë, individë drejtpërdrejt të lidhur me regjimet kolonialiste apo janë individë me prejardhje judaiste.

2. Studimet orientaliste janë shumë më intensive në vendet kolonialiste se sa në ato jokolonialiste, sikurse janë vendet skandinave.

3. Shumë orientalistë, në vendet jokolonizatore heqin dorë nga qëndrimet e Ignac Goldziherit e të ngjashëm me të, që ishin shumë të ngarkuar ne armiqësi fetare e kulturore. Edhe disa institucione shkencore në vendeve të ndryshme, sikur në Rusi, për shkak të refuzimit të termave orientalizëm, ndërrojnë emrat e vjetër në emra më të pranuehsëm, sikurse Instituti për popujt e Azisë[35] .

4. Orientalizmi kryesisht ka prejardhjen nga kisha dhe gëzon ndihmën e tyre të gjithanshme.

5. Vendet kolonizatore, sidomos Franca (psh. Masinjon) dhe Anglia (psh. Margoliouth), por edhe Serbia (psh. D. Tanaskoviq e M. Jeftiq), edhe sot angazhojnë orientalistë për nevojat e ministrisë së jashtme e ushtarake për çështjet kundër muslimanëve dhe arabëve.[36]





Përfundim



Orientalistët i kanë kushtuar kujdes të madh çështjes së burimeve islame, Kur’anit dhe Sunnetit dhe diturive tjera islame. Ata si në të kaluarën ashtu edhe tash Islamit i janë qasur me paragjykime të shumta, sikur mohimi i burimit hyjnor të Kur’anit dhe mohimi i Muhammedit a.s. për pejgamber. Ky paragjykim ndaj islamit dhe injorim i Islamit ka bërë që shumica e orientalistëve të vëhen në shërbim të kolonializmit imperialist, misionarizmit botëror kristian dhe lëvizjes cioniste, dhe të shtrembërojnë jo vetëm çështjet doktrinare por edhe ato historike dhe të krijojnë atmosferë të keqe e të papërballueshme për mirëkuptim dhe ndërnjohje ndërmjet feve, kulturave dhe qytetërimeve fqinje, Islamit dhe Judeo-Kristianizmit.

Mirëpo, kohëve të fundit, ka ecje përpara, pozitive, një lloj diferencimi. Një pjesë e orientalistikës botërore është pavarësuar nga politika dhe nga tradita evro-perëndimore, udhëhiqet nga vlerat e mirëfillta dhe mund të shërbejë si shembull se mund të dialogohet me fetë, kulturat dhe qytetërimet tjera. Vlen të theksohet emri i Mauricie Bucaille, Rozhe Garodi, Murad Hofman, Annimarie Schimmel, Franc Fanon, Friçof Shuon, Rene Genon, Martin Lings etj. Ndoshta kjo ecje përpara në orientalistikën botërore do të gjejë ekuivalencë edhe në tokat shqiptare, në politikën shqiptare, në shkencën shqiptare. Verifikimi i qëndrimeve të deritashme të shkencës shqiptare është detyrë parësore për hir të ardhmërisë së qëndrueshme.



Botuar në: Dituria islame nr.197/2006.





Literatura:



1. Ahmed Smajlovic, Felsefet’ul-istishraki we etheruha fi’l-edeb’il-arabijj’il-measir, Kairo, 1980.

2. Edward W. Said, Orijentalizam, Sarajevë, 1999.

3. Enes Karic, Kur’an u savremenom dobu, II, Sarajevë, 1997.

4. Enes Karic, Mekalat Busnijjeh, Sarajevë, 2004.

5. Enes Karic, Tumacenje Kur’ana i ideologije XX Stoljeca, Sarajevë, 2002.

6. Esad Durakovic, Prolegomena za historiju knjizevnosti orijentalno-islamskoga kruga, Sarajevë, 2005.

7. Feti Mehdiu, Hyrje në filologji orientale, Prishtinë, 2004.

8. Mustafa Es-Sibai, Orijentalizam i orijentalisti - za i protiv, Zenica 2003.

9. Nerkez Smailagic, Leksikon islama, Sarajevë, 1990.

10. Nirman Moranjak Bamburac, Orijentalisticki kanon (recension i veprës së E. Said), në: http://www.openbook.ba,izraz/no0707_nirman,moranjak.htm

11. Norman Cigar, Roli i orientalistëve serbë për justifikimin e gjenocidit ndaj muslimanëve në Ballkan, Shkup, 2003.

12. Nur - casopis za kulturu i islamske teme, Beograd, nr. 26/2000.

13. Safet Halilovic, Orijentalizam i oriejentalne studije, Novi Horizonti, casopis za naucnu, kulturnu i duhovnu afirmaciju, Sarajevë, nr. 44, apo: http://www.novihorizonti.com/test/tekst.asp?ArtikallD=1005.

14. Smail Balic, Zaboravljeni islam, Wien, 2000.

15. Seyyed Hossein Nasr and Oliver Leaman, History of Islamic Philosophy, part I-II, Tehran, Iran, pa vit botimi.

16. Univers, revistë shkencore kulturore, Tiranë, 3/2002.

17. Znakovi vremena, revistë, Sarajevë, nr. 4/1998.



--------------------------------------------------------------------------------

[1] Mustafa Es-Sibai, Orijentalizam i orijentalisti - za i protiv, Zenica, 2003, fq. 59.

[2] Mustafa Es-Sibai, op. cit., fq. 59.

[3] Ahmed Fuad El-Ehwani, Filozofia islame, Prizren, 2002, fq. 38-58.

[4] Nirman Moranjak Bamburac, Orijentalisticki kanon (recension i veprës së E. Said), në: http://www.openbook.ba,izraz/no0707_nirman,moranjak.htm.

[5] Shih meditimet dhe analizat interesante të njohësit të shkëlqyeshëm të rrethanave orientalo-oksidentale: Smail Balic, Zaboravljeni islam, Wien, 2000.

Krhs.: Oliver Leaman, Orientalism and Islamic philosophy, në: Seyyed Hossein Nasr and Oliver Leaman, History of Islamic Philosophy, part II, Teheran, Iran, pa vit botimi, pp. 1143 -1148.

[6] Shih: Feti Mehdiu, Hyrje në filologji orientale, Prishtinë, 2004, fq. 81-82.

[7] Ahmed Smajloviq në tezën e doktoraturës, ndoshta vepra më gjithëpërfshirëse për orientalizmin, shtron mendime të shumta rreth kohës së lindjes së orientalizmit: Ahmed Smajlovic, Felsefet’ul-istishraki we etheruha fi’l-edeb’il-arabijj’il-measir, Kairo, 1980, fq. 54 e tutje.

[8] Safet Halilovic, Orijentalizam i orijentalne studije, në: Mustafa Es-Sibai, op. cit., fq. 5 ose: Novi Horizonti, casopis za naucnu, kulturnu i duhovnu afirmaciju, Sarajevë, nr. 44, sipas: http://www.novihorizonti.com/test/tekst.asp?ArtikallD=1005.

[9] Ismail Ibrahim Nawwab, Muslimani i Zapad u povijesti, në: Enes Karic, Tumacenje Kur’ana i ideologije XX stoljeca, Sarajevë, 2002, fq. 419-429.

[10] Ismail Ibrahim Nawwab, op. cit., fq. 420.

[11] A. J. Arberry, Oriental Essays: Portraits of seven Scholars, London, 1960, p. 12, në: Ismail Ibrahim Nawwab, op. cit., fq. 420, fusn. 14.

[12] Ismail Ibrahim Nawwab, op. cit., fq. 420-421.

[13] Hasan Hanafi, Od orijentalizma do okcidentalizma, Znakovi vremena, Sarajevë, nr. 4/1998.

[14] Sipas: Esad Durakovic, Prolegomena za historiju knjizevnosti orijentalno-islamskoga kruga, Sarajevë, 2005, fq. 16.

[15] Edward W. Said, Orientalizam, Sarajevë, 1999, fq. 16. Oliver Leaman, Orientalism and Islamic philosophy, në: Seyyed Hossein Nasr and Oliver Leaman, History of Islamic Philosphy, part II, Teheran, iran, pa vit botimi, fq. 1143 e tutje.

[16] Nerkez Smailagic, Leksikon islama, Sarajevë, 1990, fq. 464.

[17] Gjerësisht: Nerkez Smailagic, op. cit., fq. 464.

[18] Sipas: Hasan Hanafi, op. cit.

[19] Sipas: Hasan Hanafi, op. cit.

Për disa nga mendimet e orientalistëve evropocentristë, si psh. Gib, Grunebaum, B. Luis etj. shih: Esad Durakovic, op. cit., fq. 23-25.

[20] Sipas: Esad Durakovic, op. cit., fq. 29.

[21] Ismail Ibrahim Nawwab, op. cit., fq. 424-425. Shih analizën informative të: Haris Silajdzic, Evrocentrizam i orijentalistika, në: Enes Karic, Kur’an u savremenom dobu, II, Sarajevë, 1997, fq. 587-595.

[22] Shembulli i Pjetër Bogdanit është tipik atëherë dhe sot. Atëherë, sepse kështu donte ai dhe kisha e tij, kurse sot sepse kështu duan trashëgimtarët e tij brenda klerikëve, historianëve dhe letrarëve shqiptarë, sikurse Lush Gjergji e Ibrahim Rugova etj..

[23] Për këtë qëllim kemi shkruar më herët dhe këtu nuk do të ndalemi: N. Ibrahimi, islami në trojet iliro-shqiptare gjatë shekujve, Shkup, 1998 dhe dy botime të mëvonshme më 1999 dhe 2000; N. Ibrahimi, Aspekte të marrëdhënieve islamo-kristiane, në mesjetë, Prishtinë, 2004.

[24] Mustafa Es-Sibai, op. cit., fq. 65-66.

Historia e botës është përshkruar sikur perëndimi është qendër e universumit dhe qëllimi i historiesë. Historia e popujve të lashtë është reduktuar në masën më të vogël. Historia tremijëvjeçare e Lindjes është rrëfyer Brenda një kaptine, kurse historia 500 vjeçare e perëndimit shtrihet në shumë kaptina. Sipas: Hasan hanefi, op. cit.

[25] Mustafa Es-Sibai, op. cit., fq. 66.

[26] Mustafa Es-Sibai, op. cit., fq. 67.

[27] Ser Thomas W. Arnold, Historia e përhapjes së islamit, Prishtinë, 2004.

[28] Mustafa Es-Sibai, op. cit., fq. 68.

Për aspektet fetare, shkencore, historike, ideore, kuilturore, humane dhe politike shih: Ahmed Smajlovic, op. cit., fq. 229-242.

[29] Mustafa Es-Sibai, op. cit., fq. 79-82 dhe N. Smailagic, op. cit., fq. 464-465.

[30] Disa prej tyre janë: Rene Genon,Vinsent Monteil, Friçof Shoun, Martin Lings, Thomas Irwing, Rozhe Garodi, Titus Burkhardt etj. Mustafa Es-Sibai, op. cit., fq. 23-24.

Për për kontributin e orientalistëve evropianë shih: Ahmed Smajlovic, op. cit., fq. 314 e tutje.

[31] Shih: Feti Mehdiu, op. cit., fq. 81.

[32] Enis Sulstarova, Orientalizmi bashkëkohor shqiptar, Univers - revistë shkencore kulturore, 3/2002, Tiranë, fq. 265 e tutje.

[33] Për t’u mos zgjeruar ju rekomandojmë leximin: Norman Cigar, Roli i orientalistëve serbë për justifikimin e gjenocidit ndaj muslimanëve në Ballkan, Shkup, 2003 (versioni shqip-anglisht). Po ashtu: Enes Karic, Mekalat Busnijjeh, sarajevë, 2004, sidomos pjesët për Kosovën.

[34] Për orientalizmin në Shqipëri e më gjerë shih: Enis Sulstarova, Orientalizmi i krist malokit, në: http://www.alb-net.com/pipermail/alb-shkenca ... .

[35] F. Gabrieli, Apologija orijentalistike, Odjek, revistë në BH, Sarajevë, nr. 2/1987, fq. 9.

[36] Safet Halilovic, Orijentalizam i orijentalne studije, op. cit., fq. 35-36.