Zeri Islam

            Hulumtimi dhe studimi historik dhe doktrinar i vehabizmit pa tjetër kërkon qasje nga disa aspekte kryesore:

            - Politik: Raportet e ngushta të vehabistëve me dinastinë e familjes Saud dhe me qeveritë apo dinastitë dhe individët me ndikim në vend, fqinjësi dhe jashtë rrethit të asaj që e quajmë dar’ul-islam (shtëpia e Islamit);

            - Nacional-çlirimtar: Vehabizmi arriti të rritej nga një lëvizje fetare (sekt) në lëvizje politike dhe nacional-çlirimtare kundër dominimit të huaj, kryesisht kundër turqve; 

            - Fetar: Kësaj lëvizjeje i parapriu një lëvizje tjetër, ajo e Ibn Tejmijes në shek. XIV, dhe e nxënësit të tij Ibn Kajjim El-Xhevziut, të cilën Muhammed Ibn Abdulvehhabi e ndoqi në masën më të madhe të mundur.[1] Lëvizja e vehabistëve për herë të parë futi në përdorim edhe shprehjen selefije (selefizmi), në kuptimin që do ta bartë deri në ditët e sotme, e ky është jomedhhebizmi. Deri atëherë dimë për selefi salihinët, të cilët janë ndjekur nga të gjitha medhhebet e gjithëpranuara.[2]

Prejardhja dhe emërtimi i lëvizjes

            Lindja, shkollimi dhe kërkimi i identitetit

            Themelues i vehabizmit është Muhammed ibn Abdulvehhab, i lindur në vitin 1115 hixhrij / 1703 në Ujejneh, afër Rijadit, në Nexhd, një oazë, kjo që në atë kohë jetonte në mirëqenie të qëndrueshme. Rrjedh edhe nga ana e babait edhe nga ana e nënës nga një familje e njohur, Temim ibn Murr ibn Adnan, e cila gjatë historisë ka dhënë kontribut për Islamin.[3] Nga  babai i tij, i cili në atë kohë ishte kadi hanbelit në fshatin e tij, ka mësuar fikhun hanbelij, pastaj tefsirin, hadithin dhe shkencat e tjera fetare në mënyrën klasike mesjetare. Në moshën dhjetëvjeçare u bë hafidh i Kur’anit.[4] Mendohet se gjatë qëndrimit në Iran dhe Irak u bë ekspert i sufizmit.[5] Mirëpo, me kalimin e kohës, pak nga pak, mori kontakt me veprat e Ibn Tejmijes dhe të nxënësit të tij, Ibn Kajjim El-Xhevziut, të cilët do të bëjnë ndikim të pakthyeshëm në mendjen dhe shpirtin e Muhammedit të ri.[6]

            Më pastaj, udhëtoi në Mekë, Medinë, Hixhaz, Ihsa në Gjirin Arabik, më 1724 shkoi në Basra dhe atje qëndroi katër vjet, kurse në Bagdad pesë vjet, pastaj në Mosul, Damask, Kurdistan, Hemezan, Isfahan, Kum dhe Kairo.[7] Nëpër këto vende ai kaloi mbi 12 vjet duke mësuar, pos fushave fetare, edhe filozofinë dhe sufizmin. Thuhet se gjatë kësaj kohe u martua.[8]

            Muhammed Ibn Abdulvehhabi kishte shumë mësues, por më të njohurit janë: shejh Abdullah ibn Ibrahim Nexhdi, shejh Muhammed Hajat Sindhi dhe Shejh Muhammed Mexhmui.[9] Mësuesit e Muhammed Ibn Abdulvehhabit janë të shumtë dhe do të na çonte larg numërimi i tyre.[10] Disa burime, të pakonfirmuara, theksojnë se Ibn Abdulvehhabi në fillim ka mësuar literaturën dhe jurisprudencën hanefite.[11]

            Pas kësaj, ndoshta në vitin 1152 h./1739, Muhammedi erdhi në vend, në krahinën Nexhd, jo në vendlindje, por në Hurejmli, ku ishte vendosur babai i tij, për të mbajtur ligjërata publike dhe për t’i përhapur idetë e tij. Mirëpo, nuk gjeti mirëkuptim dhe përkrahje te bashkëqytetarët e tij, madje thuhet as te babai i tij, shejh Sulejman ibn Alijj.[12] Disa dijetarë pohojnë se suksesi i Muhammed ibn Abdulvehhabit në Hurejmli ishte më i madh sidomos pas vdekjes së babait të tij, sepse deri atëherë ai ishte nën hijen e autoritetit të babait.[13] Pasuesit mendojnë se shkaku i kësaj indiference të masës ndaj ideve të tij ishte prapambetja dhe moszhvillimi i vendit dhe dominimi i bestytnive dhe risive të shumta[14], kurse kundërshtarët mendojnë se mësimi i Muhammed Ibn Abdulvehhabit ishte tejet i ngurtë, puritanist dhe i dhunshëm, me karakter retrograd dhe konservator, jo i urtë dhe këshillëdhënës. [15]

            H. Laoust thekson se pas debaklit dhe largimit të Ibn Abdulvehhabit nga Hurejmliu, ai shkoi në Ujejne, ku qëndroi rreth katër vjet dhe korri fitoret e para.[16] Pohohet se këtu fillimisht i ndihmoi emiri i Ujejnes, Uthman ibn Ma’mer, i cili tok me të theu varrezat dhe ekzekutoi një lavire. Mirëpo, pas pak, emirit të Ujejnes i erdhi një letër nga emiri i Ahsait, që ta mbysë shejh Abdulvehhabin. Ky nuk e mbyti por i dha mundësi të shkonte kudo që dëshironte ai.[17]

            Duke e ndier rezistencën e fuqishme, Ibn Abdulvehhabi u largua nga ky vend dhe shkoi në veri të Rijadit, në fshatin Der’ijje, në vendlindjen e princit saudit. Pas shumë bisedimeve e pajtimeve, Ibn Abdulvehhabi lidhi marrëveshje me familjen saudite, me mbretin Muhammed ibn Saudin, në vitin 1744, me kusht që të qëndronte në vendin e familjes saudite, kudo që të vendosej ajo. Pas vendosjes së Muhammed Ibn Abdulvehhabit në Der’ijjeh dhe pas mirëpritjes që i bënë shumica e besimtarëve të atyshëm, përveç katër familjeve, të cilat e lëshuan vendin në shenjë mospajtimi dhe rezistence,[18] princi me pushtetin e vet do ta ndihmojë shejhun dhe lëvizjen e tij. Ky bashkëpunim vazhdonin edhe pas vdekjes së tyre, kështu që në vitin 1792, djemtë e të dy palëve u dakorduan ta vazhdojnë marrëveshjen e prindërve të tyre. Ky bashkëpunim, si asociacion i dinastisë saudite dhe i fundamentalizmit vehabit, vazhdon dhe dominon edhe në ditët tona.[19]

            Është interesante se në këtë marrëveshje janë bashkuar fuqia e pushtetit politik dhe fuqia e besimit, që është rast i rrallë në botën muslimane që nga koha e hulefai rrashidinëve. Këtë fakt hulumtuesi rus, D. B. Malisheva, e përshkruan në mënyrë metaforike si vijon: “Ata së bashku, njëri me predikime, tjetri me shpatë, i hapën rrugë përhapjes së mësimit të ri, ...”.[20] Për këtë arsye edhe kjo lëvizje ka gjetur përkrahës në botën muslimane, por edhe dëshpërim nga mosshfrytëzimi i fuqisë së pushtetit dhe fuqisë së besimit për arritje edhe më të mëdha.[21]

            Muhammed Ibn Abdulvehhabi vdiq në vitin 1206 h./1792, në moshën 89 vjeçare. Lëvizja e tij ishte në rritje dhe sukseset ishin të njëpasnjëshme.[22] Pas vetes la shumë djem dhe shumë nxënës, të cilët do ta vazhdojnë idenë e tij. Ai vetë deri në ditët e sotme mbeti teoricien i shkollës në kuptimin e plotë të fjalës.        

            Emërtimi

            Emërtimi vehabij rrjedh nga vetë emri i themeluesit. Fillimisht kjo lëvizje u quajt vehabije nga kundërshtarët në botën muslimane, por më vonë ky emërtim mbeti në përdorim si te muslimanët ashtu edhe te evropianët. Vetë pasuesit e vehabizmit mendojnë se termi vehabij për ta ka filluar të përdoret nga disa grupe devijante, sidomos nga shi’itët dhe  sufistët.[23] Ndërkaq, vetveten vehabistët e quajnë muvehhidun (njësues, unitarist) dhe pasues të ehli-sunetit, domethënë pasues të medhhebit hanbelij, si e ka komentuar këtë Ibn Tejmijje[24], për shkak se iu kushtuan idesë mbi unitetin e Zotit dhe zellit në zbulimin dhe çrrënjosjen e të gjitha qëndrimeve dhe veprave që mund të quheshin idhujtari, politeizëm.[25]

Fillimet e vehabizmit dhe krijimi

i shtetit vehabit

            1) Shteti i parë vehabit dhe rënia e tij

            Pushtimi i Nexhdit nga ana e Muhammed Ibn Saudit (vdiq më 1765) ishte shenja e parë e daljes në skenë të një force të re fetare, politike dhe ushtarake. Ai i përdori të gjitha mjetet diplomatike, politike dhe ushtarake për t’ia dalë në krye me rezistencën dhe armiqësinë e fuqishme të brendshme të fiseve në këto vise. Sukseseve të tyre u shkonin përkrah edhe kryengritjet e brendshme brenda Perandorisë Osmane, të ndihmuara nga shi’itët sirianë dhe palestinezë dhe nga kristianët, të cilat Porta e Madhe i shtypi vetëm në vitin 1775. Po ashtu, u ndihmoi edhe zbarkimi i francezëve në Egjipt në vitin 1798. Kështu, i biri i Muhammed ibn Saudit, Abdulazizi (vdiq më 1803), përkundër vështirësive, vazhdoi sukseset me pushtime të reja. Mirëpo, pushtimi i Rijadit më 1773 dhe bashkimi i Nexhdit më 1786 ishte prova më e sigurt se sukseset vehabite s’kanë të ndalur. Pas këtyre viteve u pushtua edhe Ahsa, liman në Gjirin Persik me ç’rast u rrezikuan Iraku dhe Hixhazi.[26]

            Pas vdekjes së Abdulazizit, hipi në fron Saud ibn Abdulazizi, i cili më 1803 e pushtoi Medinën, kurse më 1804 Mekën.[27] Edhe më tej rrezikohej Siria dhe përforcoheshin pozitat në Siri. Meqë piratët vehabistë rrezikonin lundrimin në Gjirin Persik, qeveria e Indisë dërgoi disa anije në mbrojtje të anijeve të saj tregtare. Rënies së shtetit të parë vehabit i konbtribuoi fakti se Sulltan Mahmuti II, i cili hipi në fron më 1808, synonte ta thyente synimin e pavarësisë të vehabistëve. Po ashtu, në Egjipt Muhammed Aliu, me prejardhje shqiptare, i theu memalikët dhe i forcoi pozitat si vasal dhe aleat i sulltanit. Nga një anë Sulltani dhe nga ana tjetër Muhammed Aliu zhvilluan gjatë viteve 1811-1815 katër luftëra dhe ngadhënjyen ndaj vehabistëve dhe mbretit të posaemëruar i imponuan kushte të rënda nënshtrimi. Mirëpo, sërish shpërtheu kryengritja. Kështu, në vitin 1816 nën komandën e Ibrahim pashës, u nis një ushtri e fuqishme, e cila më 1818 e mposhti përfundimisht ushtrinë vehabiste, kurse mbretin Abdullah e dorëzoi në Stamboll, ku Porta e ekzekutoi më 17 janar 1818.[28]

            2) Shteti i dytë vehabit

            Në vitin 1821, një degë e familjes Saud, me princin Turkij, e formoi sërish mbretërinë vehabite, me seli në Rijad, jo larg selisë së mëhershme. Ata e pushtuan sërish një pjesë të Nexhdit dhe një pjesë të madhe të Gjirit Persik. Mirëpo, për shkak të mosmarrëveshjeve të brendshme në dinastinë saudite, nga një anë, dhe për shkak të aktivitetit të administratorit të Bagdadit, Mid`hat pashës, nga ana tjetër, në periudhën 1869-1872 ata përgatitën rrënimin e kësaj dinastie. Po ashtu, me ndihmesën e Portës së lartë, fisi benu rashid, u bë kundërshtar i rrezikshëm. Duke u nisur nga kryeqendra e tyre Haila, benu rashidët pushtuan Nexhdin Verior dhe arritën deri në Hajber dhe Tejme. Më 1884, ata pushtuan Rijadin dhe shpartalluan shtetin e dytë vehabit, kurse familja Saud u strehua në Kuvajt, te mbreti Mubarek.[29]

            3) Shteti i tretë vehabit

            Shtetin e tretë vehabit e formoi princi Abdulaziz, i lindur në Rijad më 1879. Më 1901, në krye të një grupi njerëzish, depërtoi në Rijad dhe pushtoi selinë mbretërore. Pastaj pasuan sukseset e njëpasnjëshme dhe, pas marrjes së Hailes më 1921, zotëroi tërë Nexhdin.[30]   

            Ngjarje me rëndësi ishte edhe lufta kundër sherifit të Mekës, por Abdulazizi më 1924 e pushtoi Taifin, pastaj Mekken.[31] Mbreti i ri, Abdulazizi bëri ca reforma ekonomike, dhe ndërtoi disa xhami, që vëllazërinë fisnore ta zëvendësonte me vëllazëri fetare, sepse në të kaluarën, partikularizmi fisnor ishte pengesë kryesore për ndërmarrje më të mëdha. Në këtë aspekt ndihmë të madhe ofronin prijësit fetarë, duke mbajtur lartë entuziazmin dhe besnikërinë fetare. [32]

            Kjo vëllazëri fetare (ihvan) në aktivitetin e vet ishte tejet e ngurtë, kështu që të gjitha ligjet e huaja i quante armiqësore. Po kështu, ata ishin të pamëshirshëm kundër të gjithë muslimanëve që mendonin ndryshe dhe i detyronin të betoheshin se hiqnin dorë nga bindjet e tyre dhe të mësonin kredon nga mësuesit e rinj. Ata që refuzonin, do të largoheshin nga vendi. Mirëpo, për shkak të qëndrimeve të skajshme të ihvanëve, erdhi deri në ndarjen me mbretin, që, më 1929, pas një lufte të ashpër rezultoi me fundin e tyre. [33]

            Lidhur me aktivitetin ushtarak të vehabistëve dhe të kryengritjeve të njëpasnjëshme të tyre kundër halifatit të Perandorisë Osmane vlen të theksohet edhe roli i anglezëve. Do të mjaftojë të cekim një ngjarje nga viti 1916, kur Britania e Madhe dhe Franca lidhën Marrëveshjen e fshehtë Sykes-Picot, me të cilën parashihet ndarja e pjesës qendrore lindore të Perandorisë Osmane. Edhe më herët, por sidomos pas kësaj marrëveshjeje, Anglia u ka premtuar liderëve të fiseve arabe pavarësi dhe sovranitet të plotë, nëse ata do të luftonin kundër osmanëve. T. E. Lawrence (Lorenci nga Arabia) ishte i vetëdijshëm për këtë mashtrim, dhe i turpëruar vazhdimisht dhe deri në fund, pohon:

            “Kam rrezikuar mashtrimin për shkak të bindjes se ndihma e arabëve ka qenë domemos e nevojshme për fitoren tonë të lirë dhe të shpejtë në Lindje dhe se është më mirë ta shkelim fjalën tonë dhe të fitojmë, sesa të humbim.”[34]

Parimet themelore të lëvizjes vehabiste

            Një vështrim analitik i doktrinës vehabiste do të nxirrte në shesh tri parime kryesore, të cilat do të trajtohen shkurtimisht.[35]

            1) Parimi i tevhidit – monoteizmit të pastër

            Vehabizmi mbështetet në parimin e tevhidit, të monoteizmit të pastër, i cili ka të bëjë me bazat themelore të besimit, respektivisht vehabistët bëjnë thirrje për konfirmimin e ‘tevhidit’ dhe për mohimin e ‘shirkut’, duke kërkuar që shenjtëria dhe adhurimi të redukohet vetëm për Allahun e lartëmadhëruar[36].

            Me shenjtëri dhe adhurim vehabizmi nënkupton çdo respektim, atë ai që zë fill në traditë apo miqësi. Ngritja e mauzoleeve, vizitimi i rregullt i tyre dhe qëndrimi me përunjësi para tyre nuk është rrugë që shpie në idhujtari dhe politeizëm, por është vetë idhujtaria. Këtu qëndron edhe faktori i ndarjes ndërmjet vehabistëve dhe të tjerëve, sepse, të tjerët mendojnë se vehabistët e teprojnë me kërkesat e tyre rigoroze, duke e quajtur veten ehl’ut-tevhid (unitaristë), kurse të gjithë të tjerët jashta tyre i quajnë ehl’ul-shirk (politeistë). Mirëpo, vehabistët ‘të tjerët’ i quajnë si kokëfortë, ekstremë dhe zemërngushtë në perceptimin e tevhidit, sepse ndërtimi i mauzoleeve dhe vizitimi i tyre nuk është idhujtaria e arabëve parakur’anor. Jovehabistët pohojnë se idhujtaria moderne nuk konsiston në adhurimin e gurit dhe të objekteve të tjera, as në vizitimin e varrezave, por në moskrijimin e ndjenjës së barazisë ndërmjet të gjithë njerëzve, në mosrealizimin e vëllazërisë dhe bashkëpunimit ndërmusliman, ndërmjet individit dhe grupit, në mosrealizimin e parimeve të tjera islame në mjediset, shoqëritë dhe bashkësitë muslimane.[37]

            2) Parimi i afarizmit - fikhut

            Rimëkëmbjen vehabistët e shohin sipas modelit të Kartës së Medinës, e cila respektonte me përpikëri Kur’anin dhe Sunnetin e Pejgamberit a.s.. Këtyre dy burimeve ata i shtojnë edhe veprimet e brezit të parë (selef’us-salih). Një karaktetistikë tjetër e tyre është këmbëngulja në Sunetin dhe në praktikën e selefi-salihit. Këtë parim vehabistët, mendojmë, ia kanë borxh shkollës së Ibn Hanbelit.[38] Meqë hadithet përfundimisht janë kodifikuar gjatë shekullit III h./IX, vehabistët janë detyruar që ta pranojnë ixhmain e tre shekujve të parë.[39]

            Nëpërmjet theksimit të ixhtihadit ata nuk dëshironin të liroheshin nga konstruksionet e gatshme të shkollave juridike dhe të lidheshin me mendimet e juristëve të parë, për të cilët mendonin se janë më afër origjinalit të Muhammedit a.s. dhe në këtë mënyrë u bënë robër të një praktike tjetër, duke mos kontribuar për një zgjidhje origjinale.[40]

            Ata mendojnë se edhe afarizmin duhet zhvilluar sipas parimeve që ka ndjekur Ibn Hanbeli. Ata e pranojnë në parim fikhun e ehli-sunetit, por jo edhe fikhun shi’it dhe dhahirit. Fikhun shi’it e refuzojnë sidomos për shkak të bindjes së shi’itëve se imami është i pagabueshëm në fjalë dhe vepra dhe se ixhtihadi i imamit është obligativ. Meqë këto virtyte i posedon vetëm Pejgamberi, fjalët dhe veprimet e imamit muxhtehid nuk janë obligative për të tjerët, pos për vetë atë.[41]

            3) Parimi shkencor dhe intelektual

            Vehabizmi lufton kundër tendencave të ndryshme ideologjike islame, bën luftë kundër filozofisë, ashtu sikundër ka vepruar edhe Ibn Tejmijje dhe El-Xhevziu dhe ashtu si lufta kundër bindjeve shi’ite në pagabueshmërinë e imamit dhe besimin në ndërmjetësimin që e bën imami shi’it me botën tjetër.

            Vehabistët mendojnë se ky ndërmjetësim ka hyrë në shoqërinë muslimane nëpërmjet neoplatonizmit, mirëpo vehabistët e shpërfillin faktin se ndërmjetësimin e pranojnë edhe sisteme e shkolla të tjera islame.[42]

            Sa i përket problemit të imamit apo halifit, ata shkojnë edhe më tutje. Jo vetëm që refuzojnë imametin shi’it, por refuzojnë edhe institucionin e hilafetit, duke pohuar se hilafet universal nuk duhet të ketë. Muhammed Ibn Abdulvehhabi mendon se në territorin e caktuar duhet shpallur sundimin e së drejtës së Zotit dhe aty të ketë imam, e jo edhe halif universal për tërë botën. Në këtë mënyrë, duke e eliminuar halifin dhe duke e promovuar imamin, ata provonin ta privonin nga legjitimimi fetar Perandorinë Osmane[43].

Doktrina vehabiste

            Parimisht, doktrina vehabiste bën pjesë në doktrinën tradicionaliste islame, si vazhdimësi e shkollës hanbelite, me specifika të caktuara. Mirëpo, me dallim nga tradicionalizmi skolastik, vehabizmi do të mund të vendosej në tradicionalizmin selefi. Karakteristikë e kësaj tendence është se në qasjen dhe leximin e Teksteve (Nusus) refuzojnë ndërmjetësimin e shkollave juridike dhe të ulemasë për të cilën bëjnë thirrje ata. Ata quhen selefi për arsye se janë të preokupuar me ndjekjen e selefëve, shokëve bashkëkohës të Pejgamberit të Zotit dhe muslimanëve të devotshëm nga tre brezat e parë. Komentimi i Kur’anit dhe i Sunnetit bëhet në mënyrë direkte dhe shkon jashtë kufizimeve që i kanë vendosur shkollat. Dallimi ndërmjet tradicionalizmit skolastik dhe tradicionalizmit selefi qëndron në faktin se këta të fundit mbështeten në karakterin e drejtpërdrejtë të teksteve dhe në ndalimin e leximit interpretues.[44] Ky grup përpiqej të kthehej në pastërtinë e historisë së hershme islame, në themel të Kur’anit dhe Hadithit, duke pohuar se ndryshimet e mëvonshme, shtojcat dhe zhvillimet e historisë islame qenë shkaqe të dobësisë së muslimanëve dhe se ata, së këndejmi, duhet t’u kthehen mësimeve burimore të Kur’anit dhe Pejgamberit, si i kanë kuptuar të parët (selef), në emër të fuqizimit të sërishëm të Islamit. Ky grupim propozoi se muslimanët duhet ta refuzojnë tërë zhvillimin filozofik dhe artistik të qytetërimit islam, mënyrën e lehtë të jetës së qyteteve të mëdha dhe luksin dhe vagëllimën që e shoqërojnë këtë.[45]

            Doktrina dhe konceptimi i tyre ortodoks islam, herë-herë vardisës dhe këmbëngulës dhe morali i tyre rigoroz, kishte si synim kryesor eliminimin e risive (bid’a) në besim, që nuk i përkasin fesë. Me rreptësinë e tyre misionariste deri në padurueshmëri krijuan në botëkuptimin e besimtarëve indiferencë, mosbesim dhe konfuzion.[46]

            Mirëpo, vehabistët fituan simpatinë e një pjesë të besimtarëve, duke zhvilluar disa virtyte, deri atëherë joprezente në mesin e tyre, si besnikërinë dhe përkushtimin në shërbim të ngritjes morale dhe politike të bashkësisë, që ishte harruar nga koha e hulefai rashidinëve. Duke u bërë thirrje bashkëmendimtarëve që në fe ta pranonin vetëm autoritetin e Kur’anit dhe të Sunnetit dhe të liroheshin nga bestytënia e trashëguar e Mesjetës dhe duke aktualizuar vlerat e Islamit zanafillor, vehabistët futën njëfarë shprese, sigurie dhe dinamizmi në mesin e muslimanëve, gjë që u mungonte një kohë të gjatë muslimanëve. Për këtë arsye, Louis Masignoni, do t’i quajë ndër “bashkëpunëtorët e parë të Rilindjes arabe.” [47]

            Megjithatë, vehabistët kanë zhvilluar polemikë më së shumti lidhur me kultin e shenjtorëve, ndërtimin e mauzoleeve (tyrbeve), përdorimin e tyre për lutje dhe vizitimin e tyre.

            Në vazhdim do t’i theksojmë disa parime të tyre lidhur me çështjet doktrinare, pa pretendim se i kemi cekur të gjitha:

            1. Të gjitha objektet e adhurimit përveç Allahut, janë të rreme. Të gjithë ata që praktikojnë adhurim të tillë meritojnë vdekje;

            2. Masa e njerëzve e cila përpiqet ta fitojë mëshirën e Allahut nëpërmjet vizitimit të varreve të shenjtorëve nuk është monoteiste. Këta u ngjasojnë atyre që Kur’ani i quan mushrikun;

            3. Politeizëm (shirk) është futja në lutje e emrit  të Pejgamberit a.s., njeriut të shenjtë apo engjëllit;

            4. Politeizëm është të kërkosh ndërmjetësim te dikush tjetër përveç prej Allahut dhe Muhammedit a.s. në Ditën e Gjykimit;

            5. Politeizëm është t’i përbetohesh ndonjë qenieje tjetër përveç Zotit, Një, Të Vetmit;

            6. Mosbesim (kufr) është të mësosh diturinë që nuk bazohet në Kur’an, Sunnet ose të përziesh domosdoshmërinë e arsyes;

            7. Mosbesim dhe keqbesim është ta mohosh kaderin në çdo gjë që ndodh;

            8. Mosbesim është komentimi i Kur’anit me anë të te’vilit, në mënyrë metaforike, alegorike.[48]

Vështrim i lëvizjes vehabiste

            Zhvillimin, rritjen dhe lëkundjet ideore të vehabizmit do të mund t’i kundronim nëpërmjet disa pikave:

            1) Fakti që vehabizmi miraton shkollën e Ibn Hanbelit, si shkollë të gjithëpranuar sunite, dhe Ibn Tejmijjen, si autoritet të lartë fetar dhe shkencor, nënkupton në njëfarë mënyre miratimin edhe të shkollave të tjera islame. I nisur nga ajo që prisnin dhe shpresonin masat muslimane për një lëvizje të tillë, fillimin e kësaj lëvizjeje M. Ikballi e sheh si “vezullim të parë të mirëfilltë të jetës moderne islame” [49], kurse vendin e paraqitjes së kësaj lëvizjeje Mekdonaldi e përshkruan si “vendin më të pastër në botën dekadente islame”.[50]

Edhe Husein Gjozo pohon për vehabizmin se “pozicioni fillestar ka qenë korrekt. Edhe qëllimet gjithashtu. Gjendja ekzistuese domosdoshmërisht ka kërkuar nevojën e ndërmarrjes së masave të caktuara që të ndërpritet shkatërrimi dhe shtrembërimi total i mendimit islam.[51] Por vazhdon ai “duket se bartësit e “vehabizmit, pa marrë parasysh në pozocionet korrekte të startit, qëllimit të mirë dhe fisnik, nuk qenë në nivel të një misionit aq kompleks. Qartë, atyre iu ka munguar njohja më e thellë e jetës dhe ligjit të zhvillimit të saj. … Në luftën për pastërtinë e mendimit islam, që ka paraqitur preokupimin themelor të kësaj lëvizjeje, ajo shkoi në skajshmëri të vrazhdë.[52][N1] 

            2) Thelbi i Islamit është sheriati, kurse realizimi i Islamit arrihet në shoqërinë ku respektohet sheriati. Sheriati duhet të zbatohet në tërësinë e tij, ndaj aty nuk ka vend për të drejtën profane, as për traditën (urfin)[53]. Ishte pikërisht ky fillimi i konflikteve medhhebore, Këtë konflikt e intensifikoi edhe Ibn Tejmijje, duke refuzuar kryesisht parimin e kijasit dhe ixhmait te hanefinjt.[54]

            3) Fillimisht vehabizmi nuk synonte të “kthehej në fillim” në kuptim të likuidimit të subjektivitetit të shkollave të ndryshme juridike dhe pastrimit të tyre në aspektin e besimit, siç ndodhi në kohën e paraekzistimit të shkollave të besimit (akaid) dhe jurisprudencës (fikh).

            4) Muhammed Ibn Abdulvehhabi ishte i bindur se deri te bashkësia ideale medinase dhe deri te Islami i pastër mund të vihet duke ecur prapthi dhe duke zbatuar restaurimin e praktikës të atëhershme të selefi-salihit. Pasuesit e kësaj shkolle duke ndjekur fetvatë e Muhammed Ibn Abdulvehhabit dhe Ibn Tejmijjes, kanë menduar se duke rrënuar çdo gjë që duket bid’at,  si tyrbet, teqetë dhe zavitë, do të shfaqet bashkësia medinase në tërë pastërtinë e saj. Deri te ky synim, natyrisht, nuk erdhi, përkundër shumë nostagjie të derdhur. Këta pauses harruan se për një restaurim ideal nevojiten edhe njerëzit e brezit ideal, e ata pas 12 shekuj, nuk janë ndër të gjallët. Ky restaurim, ky rekonstrukcion, është bashkësia medianse e jona e jo e tyrja.[55][N2] 

            5) Edhe pse pretendon se është lëvizje rimëkëmbëse, me ixhtihad të zhvilluar, vehabizmi vetë paraqet lëvizje imituese, madje një hap mbrapa. Megjithatë, ai dallon nga drejtimet tjera imituese, sepse i ka kritikuar ato, ka ruajtur idetë dhe veprat e Ibn Tejmijes dhe ka imponuar idetë e Ibn Tejmijes në aplikim nga qarqet qeveritare, gjë që nuk ka ndodhur as në kohën e vetë Ibn Tejmijes. Ata ishin urë për idetë e Ibn Tejmijes te brezat e rinj. Vehabizmi ishte pozitiv ngase zhvilloi kritikën (pa e vlerësuar shkencërisht nëse ishte kritikë konstruktive apo destruktive) pas disa shekujsh amullie e apatie. Ky zhvillim u bë në shekullin XIX dhe XX. M. Ikballi thotë se “me këtë lëvizje, drejtpërdrejt apo tërthorazi, mund të lidhen gati të gjitha lëvizjet e mëdha bashkëkohore të Azisë dhe Afrikës.”[56]

            6) Nëse raportet ehli sunnet – shi’a në kohën e Ibn Tejmijjes ishin jo fort të mira, në kohën e Muhammed Ibn Abdulvehhabit këto raporte u keqësuan deri në fund. Sa kohë që Ibn Tejmijje ishte kritik ndaj shi’izmit, e sidomos ndaj rafiditëve, pastaj batinitëve e grupacioneve e individëve të tjerë, jazin e atëhershëm ekzistues ndërmjet ehli-sunnetit dhe shi’itëve vehabizmi e thelloi deri në skajshmëri dhe përjashtim. Vehabizmi ishte rigoroz dhe e thelloi përçarjen ndërmjet popujve muslimanë dhe vetes. Këtë largim nga masat e rriti edhe më tepër shpjegimi praktik i mësimeve islame, i cili kthehej jo te porositë që mund të nxirren nga jeta e muslimanëve të parë, por te aplikimi praktik i mënyrës së jetës së muslimanëve të parë.[57]

            7) Vehabizmi edhe sot nuk e ka kuptuar kohën e industrisë dhe të teknologjisë, në vend që të absorbojë industrinë si të tillë dhe të ngrejë standardin jetësor të popullit, të largohet nga dobësia, përçmimi dhe varfëria dhe të ecë drejt një jete më të mirë, më të lirë dhe më humane,[58] ai merret me formalitete, fanatizëm dhe anatemime.

            8) Shikuar nga rrafshi praktik dhe ideologjik, vehabizmi nuk paraqet tendencë me ndikim pozitiv në renesansën e popujve muslimanë (ndonëse në fillim e premtonte këtë), në integrimin e grupeve në shoqërinë islame ndaj do të ishte e domosdoshme që pasuesit e vehabizmit të bëjnë ndryshime radikale në pozicionet e tyre: ta islamizojnë jetën, t’i islamizojnë masat muslimane, ta absorbojnë teknikën dhe shkencën dhe ta islamizojnë ate, të jenë më konstruktivë dhe fleksibilë me idetë dhe ritmet brendamuslimane dhe jashtëmuslimane.[59]

Ndikimi i vehabizmit

            Vehabizmi gjatë tërë historisë së tij ka pasur mbrojtës, simpatizues dhe pasues si brenda vendit ashtu edhe jashtë territorit ku shtrihej sundimi i tij, sidomos në mesin e dijetarëve dhe intelektualëve me ndikim. Pak vende ka që nuk kanë rënë nën ndikimin e tyre, madje në disa vende duke formuar lëvizje të ngjashme, në Lindje në Indi e Indonezi, kurse në Perëndim në Sudan dhe në Afrikën Veriore.

            Ndikim ka pasur shumë herët në Gjirin Persik, pastaj në Jemen, ku erdhi në konflikt me zejdizmin. Ndikoi edhe në Irak[60], Siri, madje edhe në Marok.[61] 

            Pa dyshim, vehabizmi ndikoi edhe në Indi, nëpërmjet Sheriatullahut, i cili ndërmjet viteve 1782-1802 qëndroi në Mekë dhe më 1804 formoi lëvizjen e ngjashme me atë të vehabitstëve me emrin feraidijje. Kemi edhe lëvizje të tjera, si ajo e Sejjid Ahmed de Bareillit, Siddik Hasan Hanit etj., aktiviteti i brendshëm dhe i jashtëm i të cilave kundër dominimit anglez ka qenë drejtpërdrejt ose tërthorazi nën ndikimin vehabit.[62]

            Vehabistët i gjejmë edhe në Turkestan, ku më 1871, në Karas, sulmuan ushtrinë ruse, por nuk mund të thuhet se vepruan shumë kohë. Të ngjashëm i gjejmë edhe në Afganistan.[63]

            Mendohet se vehabizmi ka ndikuar edhe te Xh. El-Afganiu, M. Abduhu, Senusiu dhe te dijetarë të tjerë[64], madje edhe te Emir Shekib Arsllan[65], dhe te Ihvanu’l-muslimanët e Egjiptit në gjysmën e dytë të shekullit XX.[66]

            Dijetari i njohur boshnjak F. Karçiq mendon se ndikimi i “modelit të tranformimit vehabist i shoqërisë muslimane ka pasur ndikim në viset që sipas karakteristikave gjeografike dhe sociale kanë qenë të ngjashme me të Arabisë”[67], por edhe në viset e tjera që theksuam më lartë, të ndikuara në mënyrë të ndërsjelltë nga arsimimi dhe vizita e haxhit.[68] Ndikimin vehabit orientalisti i njohur, F. Hiti, e shpreh në mënyrë mjaft lucide, duke thënë se përkundër humbjes së vehabistëve nga guvernatori egjiptian, Muhammed Aliu, “mësimi i vehabinjve, ndërkaq, zgjerohej edhe më tej dhe ndikimi i tyre është ndier nga Sumatra, në Lindje deri në Nigeri, në Perëndim”.[69]

            Krahas ndikimit ushtarak dhe politik, vehabinjtë ndikuan edhe në pikëpamje ekonomike dhe kulturore. Kjo ndodhi sidomos pas zbulimit të burimeve të naftës. Mirëpo, këtë pasuri të madhe, shteti vehabit e shfrytëzoi deri sot në mënyrë joinstitucionale, primitive (me metoda të vjetëruara dhe nëpërmjet individëve të korruptuar moralisht dhe intelektuaslisht), joproduktive dhe jointelektuale. Këtë e pohon edhe profesori egjiptian, M. Behij, duke thënë se “ata ende nuk kanë ndërmarrë hapa pozitivë ... për prezantimin e tij të mirëfilltë ndaj botës.”[70]

            Ndikimi u zhvillua nëpërmjet djemve të tij: Shejh Husejn Ibn Muhammed ibn Abdulvehhab dhe Shejh Abdullah ibn Muhammed ibn Abdulvehhab, Shejh Alij, Shejh Ibrahimi[71], nxënësve të tij[72] dhe nëpërmjet literaturës së Muhammed Ibn Abdulvehhabit dhe të autorëve të tjerë të rekomanduar nga vehabinjtë. Mirëpo, këtë aktivitet e ka dobësuar mungesa e shtypshkronjave në territorin vehabit. Veprat e Muhammed ibn Abdulvehhabit qarkullonin në dorëshkrim në gjuhën letrare (fus`ha) dhe dialektore (amijeh), për të ndikuar më drejtpërdrejt në masë.[73] Mirëpo, vehabistët në Indi kanë botuar dhe shkruar libra vehabiste në gjuhën urde, persisht dhe arabisht.[74]

            Është vështirë të saktësohet se çka ka shkruar Muhammed ibn Abdulvehhabi, mirëpo, biografët pohojnë se është autor i disa veprave:[75]

            - Usul’ul-iman, e botuar në Kajro;

            - Fedail’ul-islam;       

            - Fedail’ul-Kur’an;

            - Kitab’ul-kebair;

            - Keshf’ush-shubuhati fi’t-tevhid, Kajro;

            - Kitab’ut-tevhid, Rijad, është botuar edhe në gjuhën shqipe me titull “Monoteizmi islam”, Shkup, 1412 h./1992;

            - Kitabu Mexhmuatu’t-tevhid (16 traktate të Ibn Tejmijes dhe Muhammed ibn Abdulvehhabit), Medinë, pa vit botimi, në 681 + 9 faqe;

            - Tefsir’ul-Kur’an;

            - Muhtesar Siret’urr-Resul, bot. I, Rijad, 1419 h./1999.

            - Thelathet’ul-usuli ve edil-letuha, Rijad dhe në gjuhën shqipe me titull “Tri themelet ...”.[76]

            Ahmed Emin pohon se Muhammed ibn Abdulvehhabi i ka shkruar një letër me dorën e tij Ibn Tejmijjes dhe se kjo letër gjendet në Muzeumin Britanik në Londër.[77]

            Rozhe Garodi, francez, njëri prej intelektualëve më të mëdhenj botërorë, që përqafoi Islamin në vitet e 80 të shekullit XX, mendon se “shteti vehabit, duke filluar nga vitet 70, do të bëhet epidendër e tërmetit integralist në botën muslimane.” Ai thekson më tej se ekzistojnë disa kanale të ndikimit saudit: “Ekziston së pari emërimi dhe dërgimi i numrit të madh të imamëve që do të udhëheqin xhamitë. Ata mund të jenë të nacionaliteteve të ndryshme me kusht që të jenë formuar sipas dogmatizmit, tradicionalizmit rigoroz dhe obskurantizmit saudit.”[78]

            Qeveria vehabiste, nëpërmjet shoqatave arsimore-humanitare ka bërë sidomos kohëve të fundit invazion me përkthimin dhe shpërndarjen e literaturës vehabiste në gjuhë të ndryshme. Mirëpo, ky aktivitet karakterizohet me një diletantizëm të vërtetë, që ofron një përzgjedhje të dobët të veprave dhe një punë të dobët në përkthim dhe shpjegim.

Vështrim konstruktiv për dhe kundër

lëvizjes vehabiste

            Vehabistët, krahas kundërshtarëve ushtarakë, kishin edhe kundërshtarë doktrinarë. Qysh me paraqitjen e tyre u paraqit një numër i madh shkrimesh që kundërshtonin parimet e tyre, sidomos me prejardhje egjiptiane, osmane dhe të vendeve të tjera.[1] Në to kryesisht theksoheshin mangësitë e kësaj lëvizjeje, eksagjerimet e tyre në politik, vrazhdësinë, ngurtësinë dhe ekskluzivitetin e tyre teorik dhe praktik.  Madje, Ed-Dahlani, mufti i Mekes, paraqitjen e vehabistëve e quajti hiq më pak se fitne.[2]

            Një tjetër dijetar arab paraqitjen e lëvizjes vehabiste e shikon: “Potez i suksesshëm që Perëndimi e tërhoqi ishte themelimi i një lëvizjeje fetare e cila në formën e saj të jashtme do të dukej islame, e në esencë detyra e kësaj lëvizjeje do të ishte që vendet perëndimore, nëpërmjet saj, ta marrin pushtetin mbi muslimanët dhe ta rrënojnë hilafetin.”[3]

            Në një burim tjetër, bashkëkohës të lëvizjes vehabiste, lexojmë: “Kur shteti osman u shkatërrua, i cili ishte ruajtës i islamit dhe shërbëtor i alimëve të ehli sunetit, duke iu nënshtruar planeve shekullore të franmasonëve, misionarëve dhe politikës poshtëruese të Perandorisë Britanike, e cila për këtë qëllim ka vënë në lëvizje të gjitha forcat materiale, jomedhhebistët panë mundësinë. Ata me gënjeshtra dhe strategji djallëzore filluan t’i sulmojnë alimët e ehli sunnetit dhe ta shkatërrojnë islamijjetin përbrenda e sidomos në vendet siç është Arabia saudite, ku alimët e ehli sunnetit nuk guxojnë të flasin haptazi. Pasuria e shumtë që vehabistët e kanë shpenzuar për këtë qëllim, ka ndihmuar që ky agresion të përhapet nëpër tërë botën. ... njerëz të caktuar, me dije të vogël ose pa të, që nuk i frikësohen Allahut, kanë fituar pozita dhe shtëpi për banim si kundërvlerë për ndihmesën e tyre këtyre agresorëve.”[4]

            Argumentet dhe kundërargumentet kryesisht janë ato që disa shekuj më herët i janë bërë shkollës hanbelite. Për shkak të qëndrimit tradicionalist në të kuptuarit e çështjeve të besimit, ata janë akuzuar për antropomorfizëm[5] dhe ultrakonzervatizëm.[6]

            Vehabizmi ndër synimet e tij kishte edhe pengimin e kelamit dhe të filozofisë islame, por pos që këtë në masë të madhe e arriti në Siujdhesën Arabe, me mjete të dhunshme dhe kërcënuese, këtë nuk arriti ta bëjë në Egjipt, Turqi, Iran, Indi dhe në vendet tjera islame dhe në diasporën islame nëpër botë. Nuk arriti ta pengojë as sufizmin dhe shi’izmin, e edhe më pak depërtimin e ideve dhe sistemeve perëndimore, nëpërmjet formave të ndryshme: ushtarake, politike, ekonomike, arsimore, kulturore, humanitare etj.

            Ndonëse nuk mendojmë të ndalemi në komentim më të gjerë, megjithatë tendenca e vehabistëve për eliminimin e medhhebeve dhe moszgjedhja e mjeteve për zhdukjen e tyre na detyron të konstatojmë se angazhimi i tyre ka qenë dhe është i paarsyeshëm. Për shembull, me rastin e komentimit të një hadithi mbi ardhjen e sërishme të Isait a.s. në tokë, grupi i zjarrtë i jomedhhebistëve (me N. Albanin e famshëm në krye) pohon: “Kjo qartë tregon në atë se Isai a.s. do të gjykojë sipas sheriatit tonë, d.m.th. sipas Kur’anit dhe Sunnetit, e jo me diçka tjetër, siç është Inxhili, fikhu hanefij apo diç e ngjashme” dhe me këtë komparacion ai fikhun hanefij e krahason me Inxhilin etj.[7]

            Disa mendojnë se urdhëri i sulltanit për t’iu kundërvënë lëvizjes vehabiste ishte i motivuar për dy shkaqe kryesore: 1. Frika e sulltanit për pushtetin e tij dhe për hilafetin e tij, nëse vjen deri te ndikimi dhe zgjerimi i kësaj lëvizjeje edhe në pjesët tjera të perandorisë; 2. Mosrehatia dhe antipatia e muslimanëve për shkak të vrazhdësisë së lëvizjes vehabiste në raport me muslimanët tjerë që nuk i përkisnin lëvizjes së tyre, në luftën e tyre të rreptë kundër ‘risive’ dhe ‘idhujtarisë’.[8]

            Atyre u zihet për të madhe që në emër të eliminimit të bid’ateve, me rastin e pushtimit të Medinës, e rrënuam kuben mbi kaburin (varrin) e Muhammedit a.s., e plaçkitën huxhren (lokacionin ku gjendej trupi i Muhammedit a.s. dhe çdo gjë që kishte aty.[9]

            Po ashtu, janë rrënuar tyrbet dhe nishanet në varrezat më të njohura, siç janë Bekia medinase, varrezat e luftëtarëve të Uhudit, me ç’veprim është kryer urbicid.[10]

            Shejh Jusuf Rifai ka numëruar dhjetëra shembuj të rrënimeve të pashembullt ndaj kujtimeve të personaliteteve më të dashura ndër muslimanët nga ana e vehabistëve:

            - Në vend të varrit të Emines, nënës së Muhammedit a.s. në Ebva, sot qëndron rezervoari për benzinë;

            - Në vend të shtëpisë së Hatixhes r. anha sot gjendet tregu i kafshëve;

            - Në vend të shtëpisë së Muhamedit a.s. sot  është nevojtorja (WC) publike.![11] 

            Është mendim i shkencëtarëve se shumica e kundërshtimeve të masave dhe intelektualëve muslimanë ishin kundër aktiviteteve politike të vehabistëve dhe kundër militantizmit ekstrem të tyre.[12] Ata pohojnë se shpallja e luftës së shenjtë kundër të gjithë atyre që nuk ishin me ta, ishte jashtë çdo mase. Ata ku depërtonin, shkretëronin, plaçkitnin në emër të presë së luftës dhe mbysnin të gjithë kundërshtarët, sepse i shpallnin për renegjatë, heretikë. Disa madje pohojnë se qëndrimi militant dhe jotolerant i vehabistëve ndihmoi në vetëhumbjen e tyre.[13]

            Kishte edhe aso shkrimesh e deklaratash që e përkrahnin lëvizjen vehabiste.

            Lëvizja vehabiste krahas dhunës, vrazhdësive dhe ngurtësive të mëdha që janë të dukshme gjatë gjithë kohës së veprimit të tyre, kohëve të fundit ka përkrahësit e saj, të cilët pohojnë se kjo lëvizje ka dhënë kontribute të shumta:

            - Vehabizmi ka meritë në përhapjen e njohjes së islamit në viset shkretinore të Arabisë, banorët e të cilave vise ishin të lënë pasdore skajshmërisht.[14]

            - Vehabizmi u bë sinonim i lëvizjeve përtëritëse, pastruese të fesë në shekujt XVIII, XIX dhe në fillim të shek. XX, dhe reaksion i rreptë ndaj degradimit moral nga primesat degraduese dhe shtresimet e shumta dhe të ndryshme.[15] Mendohet se islami arab kishte rënë në pozita të ulta. Madje edhe qytetet kryesore, Meka dhe Medina, po përjetonin një degradim shoqëror, moral, fetar dhe intelektual.[16]

            - Përkrahësit e vehabistëve theksojnë një karaktersitikë tjetër të natyrës socio-religjioze të vehabistëve, të cilët afër lumenjve dhe burimeve kanë themeluar kooperativa bujqësore, të cilët kanë ekonomizuar, por njëkohësisht edhe kanë qenë si armatë emergjente, në rast nevoje. Disa kritikë dhe analistë thonë se në pikëpamje të organizimit të brendshëm të lëvizjes, ndonëse i luftonin skajshmërisht, vehabistët i ngjasonin organizimit të sistemit të tarikateve sufiste, ndonëse përmbajtja e tyre ishte tradicionale, ortodokse.[17]

            - Insistimi vehabist në përdorimin e arsyeshëm të ixhtihadit dhe gjykimi i tyre i taklidit ka vepruar si forcë çliruese dhe sigurisht ka ndikuar në rrjedhën e mëtejshme të zhvillimit islam më shumë e cilado forcë tjetër e asaj kohe dhe ka ndikuar fuqishëm edhe në forcat tjera të kohës që do të pasojë.[18]

            - Përkrahësit e vehabizmit theksojnë se vehabizmi ka insistuar në esencë e jo në formë, idealitetin e tij e jo realitetin, ka insistuar në atë çka duhet bërë e jo në atë çka kanë bërë muslimanët gjatë historisë.[19]

            Si përfundim mund të thuhet se lëvizja vehabiste në fillim kishte çdo karakteristikë të lëvizjes së mirëfilltë. Ai fillimisht nuk kishte karakteristika dhe atribute sektariste, frakcioniste, ekskluzive, anatemuese dhe urbicidale e gjenocidale, por bënte pjesë brenda shkollës sunnite hanbelite. Mirëpo, ballafaqimi me jetën dhe veprimi tejet rigoroz dhe përjashtues i tyre e futi këtë lëvizje më tepër në rradhën e sekteve se sa të shkollave (medhhebeve) islame, si në rrafshin fetar ashtu edhe në atë politik, duke lënë anash ixhtihadin aq të propaganduar nga ata dhe duke ndjekur rrugën e formalizmit ekstrem. Megjithatë, është për të shpresuar se shekulli XXI do të shënojë dalje nga ku qorrsokak i vehabizmit.