Zeri Islam

Ahmed Fuad El-Ehwani


Periudha e përkthimeve

(Shkëputje nga libri Filozofia islame, përktheu Nexhat Ibrahimi, Prizren, 2003)



a. Fillimet e përkthimeve

Është fakt se muslimanët në periudhën e hershme nuk synuan ta përkthejnë filozofinë; nuk ishin të interesuar për te. Për më tepër, nuk synuan ta përkthejnë cilëndo shkencë. Në këtë nuk llogaritën. Edhe nëse ndodhi që disa nga ato dituri depërtuan tek arabët, ishte kjo si pasojë e nevojës së pashmangshme. Ishte kjo rezultat i kontakteve të arabëve me popujt tjerë fqinj. Kontakte të tilla ka pasur gjatë kohës së xhahilijetit, por domeni i tyre ka qenë tejet i kufizuar. Kështu Harith ibn Keldeh Eth-Thekafi ka studijuar medicinën në shkollën në Xhundi Shapur në Persi. Ka qenë i njohur si mjek arab. Transmetohet prej Sa’d ibn Ebi Vekasit se, kur është sëmurë, e ka vizituar Muhammedi a. s. dhe i ka thënë: “Ku është Harith ibn Keldeh, ai është mjek.” Pos kësaj, dijen që e ka arritur Harithi nuk ka qenë e madhe dhe nuk i ka njohur bazat e medicinës dhe degët e saj me rrugë dhe metodë shkencore. Sepse, kjo, natyrisht, vetvetiu do të kërkonte njohjen e gjuhës siriane që të studiojë doracakët medicinalë të përkthyer në atë gjuhë, që janë përhapur në Xhundi Shapur, ku, nëpërmjet mjekëve sirianë, kanë dominuar kërkimet e kësaj shkence.

Sa i përket mënyrës në të cilën medicina ka kaluar në Xhundi Shapur dhe shkaqeve të përkthimit nga gjuha greke në atë siriane, ky është rrëfim i vjetër dhe arrinë deri në kohën e Platonit dhe Aristotelit. I pari ka treguar interes të madh për matematikë, kurse i dyti për fizikë dhe medicinë. Krahas kësaj, të dytë kanë qenë filozofë dhe themelues të shkollave filozofike. Nga kohët më të hershme, më saktë në shekullin e tretë para erës sonë, është themeluar, po ashtu, shkolla e medicinës të mjekut grek Hipokratit. Pasi që më vonë është themeluar Aleksandria, ajo është bërë qendër e kulturës greke. Pikëpamja shkencore është orientuar më shumë se ai filozofik. Në të janë dalluar Euklidi, Galeni, Arkimedi, Ptolomei dhe shkencëtarë tjerë të mëdhenj që ua kanë vendosur bazat shkencave siç janë gjeometria, astronomia dhe medicina. Aleksandria ka mbetur si kandil që ndriçon shkencën deri në shelkullin e gjashtë, në të cilën janë paraqitur dijetarët e brezit të dytë, të cilët i kanë sistematizuar, reviduar dhe janë aftësuar për studimin e librit të brezit të parë të dijetarëve. Nëpërmjet këtij grupi të dijetarëve, arabët kanë përkthyer dituri të ndryshme.

Aleksandria nuk ka qenë e njohur vetëm me dituri por edhe me shumë forma të kulturave, prej atyre fetare e deri tek ato filozofike dhe letrare. Kështu qysh në fillimet e para të shekullit të tretë pas erës sonë është përtërirë pitagorizmi me tërë tendencën e vet matematike dhe etike; është rikonstruktuar, nëpërmjet Plotinit, i cili ka qenë i edukuar me kulturën aleksandrite dhe gjuhën greke. I ka shkruar ‘Eneadet’ në të cilat ka shpjeguar procesin e emanacionit nga Njëshi. Një pjesë e veprës së tij është përkthyer në arabishte me emrin ‘Isagogjij’. Teoria e emanacionit ka ndikuar në shumë filozofë islamë. Nxënësi i tij Porfirie nuk ka kryer ndikim fare më të vogël në filozofinë islame, nuk është habi sepse ka shkruar veprën ‘Isagogjia’ e cila tek arabët është e njohur me emrin grek deri në kohën bashkëkohore. Isagogjia d.m.th. qasje, hyrje. Kjo është menduar si hyrje në ‘Kategoritë’ e Aristotelit.

Filozofia dhe shkenca kanë lulëzuar në Aleksandri deri në shekullin e gjashtë. Ato e shënojnë emrin filozofia aleksandrite. Shumica e asaj që arabët e kanë përvetësuar ka qenë nëpërmjet filozofisë dhe shkencës, kurse filozofia në shekullin e katërt nuk është përqëndruar vetëm në Aleksandri, por, për më tepër, nga shkaqet historike, është përqëndruar drejt Lindjes dhe është vendosur në qytetet siriane siç janë, për shembull, Antakia, Riha, Reshul Ajn dhe Nesibin. Pasi që kristianizmi triumfoi ndaj politeizmit grek dhe romak dhe pasi që është përhapur në Egjipt, Siri dhe në siujdhesë, kristianët e Sirisë e kanë studijuar filozofinë aleksandrite dhe pjesën më të madhe e kanë përkthyer në gjuhën e vet. Nga paraqitja e vet në shekullin e parë kristianizmi nuk e kishte atë fat që të triumfojë ndaj filozofisë. Ajo madje ka mbetur tre shekuj në kolizion të rreptë me filozofinë greke. Aleksandria ka qenë arenë e këtij konflikti: aty gjejmë politeizmin e egjiptianëve të lashtë, politeizmin e grekëve, i cili ka qenë i prezentuar në mitologjitë e tyre dhe politeizmin romak; pastaj hebraizmi që në shekullin e parë e ka përfaqësuar Filon Aleksandriti, kristianizmi që nëpërmjet Klementit dhe Origenit, ka filluar të pushtojë fushat kulturore krahas maniheizmit të posaardhur nga Persia, të cilin një kohë, në rininë e tij, e ka përqafuar shën Augustini, siç thekson vetë në ‘Rrëfimet’ e tij, dhe neopitagorizmi, i cili ka tentuar ta vendosë kompromisin ndërmjet drejtimeve dhe feve të ndryshme, kompromisin të cilin, të ngjashëm me të, e gjejmë në trajtesat e Ihwan‘us-Safa-së. Kjo supozon mendimin se filozofia aleksandrite ka qenë pikërisht fushë ku janë shkrirë, qoftë nga Lindja qoftë nga Perëndimi, rryma të llojllojshme ideologjike dhe fetare.

Është fakt se shtetet e botës së lashtë nuk kanë qenë të ndara, të pavarura njëra prej tjetrës. Në shumicën e periudhave mendimi i njeriut ka qenë i përfaqësuar. Zhvillimi i tij ka qenë njëkohësisht edhe zhvillim i vetë njerëzisë. Drejtimet hinduse dhe persiane në të shumtën kanë ndikuar në filozofinë aleksandrite në mënyrën në të cilën kanë ndikuar filozofia greke dhe aleksandrite në Lindje, duke u vendosur në zemër të Persisë, në Xhundi Shapur.

Luftërat ndërmjet Persisë së lashtë dhe Bizantit zvarriten gjatë historisë rreth pesë shekuj para erës sonë. Përtëriheshin herë nga njëra anë e herë nga ana tjetër. Në shekullin e tretë imperatori bizantinas Valeriani e dërgoi të birin e tij Galianusin ta pushtojë Persinë. Por në afërsi të Rihes, bizantinasit qenë ngadhënjyer dhe pas kësaj ushtria persiane hyri në Sirinë veriore dhe e plaçkiti Antakinë. Dhe kështu Shapuri arriti t’i largojë Bizantinasit deri në vendin në të cilin ata ishin të stacionuar, në vendin të cilin e quajti Xhundi Shapur. Ai ndaj atyre që ishin kristianë ishte tolerantë. U lejoi t’i kryejnë ritualet e tyre fetare dhe t’i ndërtojnë kishat. Në mesin e tyre kishte numër të madh ndërtuesish, gjeometrash dhe mjekësh. Kështu Xhundi Shapuri prej afër vitit 260 të erës së re u bë djep i shkencës dhe i medicinës të grekëve. Pasi që Justiniani i largoi filozofët e shkollës athinase, vjen deri te kthesa e sërishme e filozofisë dhe shkencës, dhe se në Xhundi Shapur ka udhëtuar me ta edhe mbreti, në qytetin në të cilin shumica e diturive është përkthyer në gjuhën siriane, pak prej tyre në gjuhën persiane. Rrëfehet se Ibn Mukaffa ka përkthyer Logjikën e Aristotelit në gjuhën persishte.

Duket se e para që arabët e kanë sjellë në Islam është medicina. Ka ndodhur kjo gjatë kohës së halifit emevit Mervan ibn Hakemit, i cili ka sunduar prej vitit 64 deri 65 hixhrij, kur mjeku Masuyeh ka ndërmarrë përkthimin e veprave mbi medicinën, që i përshkruhen Ehron ibn A’janit. E ka përkthyer nga sirianishtja në arabishte. Vepra ka mbetur e ruajtur në thesarët e librave deri sa në sundim nuk erdhi Umer Ibn Abdulazizi (99 – 101 h.), i cili e gjeti atë vepër, dha ta shfrytëzojnë muslimanët dhe e mbajti në xhaminë e tij.

Ehroni është personalitet tejet i paqartë. Rrëfehet se është nga Aleksandria dhe se ka jetuar në shekullin e pestë. E ka shkruar librin mbi medicinën në tridhjetë vëllime, që është përkthyer në sirianishte, e pastaj edhe në arabishte.

Në transmetimin tjetër rrëfehet se në Islam përkthimi ka filluar me Halid Ibn Jezid El-Emeviun (85 H.), të cilit i qe urdhëruar t’i përkthejë librat nga kimia në gjuhën arabe. Në gojëdhëna thuhet se Halidi e ka studijuar këtë shkencë nga njeriu me emrin Marinus apo Marijanus, i cili e patë përvetësuar kiminë prej Istafanosit, i cili ka jetuar në kohën e Heraklitit, drejtpërdrejt para pushtimit islam. Kimia ka shërbyer për dy qëllime: e para, për shndërrimin e metaleve të ulta në ari, dhe e dyta, për kryerjen e proceseve kimike e sidomos atyre që janë në kontakt me shkathtësitë siç janë, për shembull, punimi i ngjyrave për pëlhurë, shkrirja e metaleve, punimi i armëve dhe disa shkathtësi tjera që janë të nevojshme për qytetet e civilizuara. Nuk ka qenë e habitshme që arabët, pas pushtimit të Persisë, Sirisë dhe Egjiptit, t’i gjejnë shumë lloje të shkathtësive, që halifët, nga një anë, të nxisin në industri dhe, nga ana tjetër, që shkencëtarët në bazë të kimisë të kërkojnë teori.

Nga ekspozeu paraprak shohim se muslimanët në mesin e periudhës së sundimit të amevitëve kanë njohur shumë dituri dhe se halifi Umer ibn Abdulaziz nga fundi i shekullit të parë hixhrij ka marrë vendimet me të cilat ka lejuar studimin e kësaj shkence, shkencave që i nevojiten shoqërisë siç janë, për shembull, medicina, kimia dhe gjeometria. Këto dituri të huaja kanë filluar të depërtojnë në botën muslimane njëra pas tjetrës deri sa në sundim nuk erdhi shteti abasit, gjatë kohës së të cilëve lindi lëvizja më e madhe përkthyese në histori. Së këndejmi ky shekull me të drejtë është quajtur shekulli i përkthimeve.





b. Shekulli i përkthimeve



Mbase, pas të ekspozuarës, do të pyetesh: ku është filozofia në tërë këtë?

Pyetje të këtillë i ka shtruar vetes edhe vetë El-Farabiu dhe, në përgjigjje në te, siç kemi theksuar në fillim të librit, pohon se vetë nocioni filozofi është me prejardhje greke. Arabët në shekullin e parë hixhrij nuk janë preokupuar me përkthimin e filozofisë sepse kujdesi i tyre, siç na është bërë e qartë, qe përqëndruar vetëm në përkthimin e shkencës. Vetë përkthimi i filozofisë ka ardhur si rezultat i rastësisë, e jo rezultat i specialitetit të veçantë, për arsye se filozofët grekë kanë qenë të interesuar edhe për filozofinë edhe për shkencën. Hulumtuesi i shkencës së tyre, kur u drejtohej emrave më të rëndësishëm të shkencës së tyre, me rastin e hulumtimeve shkencore, siç janë, për shembull, Sokrati, Platoni, Aristoteli, Empedokle, Demokriti, Pitagora e të tjerë, ka hasur në paqartësi në njohjen e filozofëve dhe shkencëtarëve grekë, nga shkaku se ata kanë qenë edhe njëra edhe tjetra. Për këtë arsye ka qenë e nevojshme që hulumtuesi i shkencës të largohet nga lënda e vet e hulumtimit. Që t’i kthehet hulumtimit të filozofisë dhe studimit të drejtimeve të saj, biografisë së filozofëve dhe pikëpamjeve të tyre mbi raportet ndërmjet shkencës dhe filozofisë.

Periudha e përkthimeve në kuptimin e plotë të fjalës ka filluar në kohën e Abasitëve. Halifi abasit Xha’fer el-Mensuri ka themeluar Bagdadin, i cili një kohë të gjatë, pati për fat, të jetë djep i lindjes dhe zemra e Islamit. Pastaj halifi el-Mensuri e ftoi më 148 hixhrij Gjorgj Baht-Jeshuan nga Xhundi Shapuri, e emëroi për epror të mjekëve dhe mbeti në atë pozitë deri në vdekje më 150 hixhrij. Pas kësaj, halifi el-Mehdi e ftoi të birin e tij Baht-Jeshuan, i cili i patë shërbyer. Po ashtu, i ka shërbyer edhe el-Hadiut dhe er-Rreshidit. Më vonë është dalluar edhe i biri i tij Gabrieli, i cili u bë mjek i Xha’fer El-Bermekiut deri në kohën e sundimit të el-Me’munit. Ka vdekur në hilafetin e tij në vitin 213 hixhrij.

Kështu, qendra e lëvizjes kulturore, filozofike dhe shkencore ka kaluar nga Xhundi Shapuri në Bagdad. Halifi el-Me’mun më 215 hixhrij ka themeluar Institutin për përkthime që është quajtur ‘Shtëpia e urtësisë’. Ka caktuar përkthyesit dhe bashkëpunëtorët e tyre, të cilët kanë qenë të përudhur shkëlqyeshëm në njohjen e gjuhës siriane dhe greke me kujdes të madh në gjuhën arabe. Njëri prej më të njohurve, që ishte udhëheqës i ‘Shtëpisë së urtësisë’, është Husejn ibn Is’haku. Shkëlqyeshëm e ka njohur gjuhën greke dhe, si transmetohet, e ka ditur përmendsh poezinë e Homerit, të cilën e ka recituar rrugëve bagdadase. Atë, po ashtu, halifi Mutevekkili e ka emëruar për përkthyes dhe ia ka caktuar ndihmësit siç kanë qenë, për shembull, Istafan ibn Besili, Hubejshi, Musa Terxhumani e të tjerë që kanë përkthyer, përkthimet e të cilëve i ka censuruar dhe përgatitur Hunejni. Kështu ai i ka përkthyer librat e Galenit mbi medicinën, dhe se vet ka shkruar studime mbi medicinën. Ka përkthyer, po ashtu, veprat e Aristotelit mbi logjikën, filozofinë dhe shpirtin. Metoda e përkthimit të tij ka qenë sipas domethënies e jo tekstualisht. Pas tij është dalluar Ibn Is’haku, i cili, po ashtu, e mori përsipër çështjen e përkthimeve.

Lëvizja e përkthimeve aktivisht ka vepruar gjatë shekullit të tretë. Disa libra janë përkthyer nga disa herë. Nëse do të ndodhte që përkthimi i parë nuk ka kënaqur, përkatësisht nëse është përkthyer tekstualisht, e jo sipas domethënies, atëherë kjo vepër është përkthyer për herë të dytë, e herë-herë edhe për herë të tretë. Kështu ka rrjedhur përkthimi i shumicës së veprave të trashëgimisë së huaj.

Në këtë që pason do të theksojmë diç mbi veprat më të rëndësishme shkencore dhe filozofike që në historinë e filozofisë islame kanë luajtur rol të rëndësishëm.





c. Librat shkencorë



Ekspozeun ta fillojmë me aritmetikën dhe gjeometrinë dhe të pohojmë se Arabët në të shumtën kanë qenë të interesuar për veprën ‘Elementet’ që e ka shkruar Euklidi, themeluesi i gjeometrisë, i cili ka jetuar në shekullin e tretë para erës së re. Ai një kohë në Aleksandri ka arritur autoritet ashtu si e patë arritur autoritetin Ptolemeu. Ka shkruar veprën e vet në tridhjetë kaptina. Gjashtë të parat kanë të bëjnë me gjeometrinë, kurse prej të gjashtës deri te e dhjeta me aritmetikën. Kjo vepër ka qenë fundament për matematikanët nga Aleksandria deri në paraqitjen e Islamit, kur është përkthyer dhe komentuar. Përkthimi i saj ka filluar gjatë kohës së sundimit të Reshidit, kurse është përfunduar gjatë kohës së halifit Me’munit. Në librin e tij ‘Dituria e lashtë dhe civilizimi bashkëkohor’ Sartoni pohon se “… muslimanët filluan ta studiojnë veprën ‘Elementet’ me El-Kindiun, që përudhë në interesimin e filozofëve për këtë vepër dhe ndikimin e saj në filozofi”.[1] Tjetri që i ka komentuar kaptinat e veprave që kanë të bëjnë me gjeometrinë – me komentin që është i njohur - ka qenë Nasiruddin Tusi.

Nuk është habi që matematika është numëruar në filozofi, sepse filozofia i përfshinte edhe dituritë tjera. Shiko veprën Hyrje në matematikë që e ka shkruar Nikomahu, një nga dijetarët aleksandrit, i cili ka jetuar në shekullin e parë të erës sonë, e të cilën e ka përkthyer Thabit ibn Kurreh, e do të sheh se ai mundëson qasjen librit të tij me definicionin e filozofisë kur thotë: “Klasikët e parë që kanë ndjekur rrugën e shkencës së vërtetë kanë filluar nëpërmjet Pitagorës ta definojnë filozofinë si dashuri ndaj urtësisë. Kjo plotësisht pajtohet me atë që udhëzon në nocionin e filozofisë në gjuhën greke …” Nga ky libër Ihwan‘us-Safa nxorrën trajtesën e vet të parë mbi aritmetikën, e kështu kanë unifikuar këtë dituri matematikore dhe filozofinë.

Aleksandritët i klasifikuan dituritë matematikore në katër dhe i quajtën shkenca arsimore: aritmetika, gjeometria, astronomia dhe muzika. Ky grup i diturive ishte i njohur në mesjetë me emrin quadrivium - dituritë që duhet t’i përvetësojë dhe studiojë ai që dëshiron të merret me shkencë dhe këtë krahas triviumit: gramatika, sintaksa dhe logjika. Por Arabët kishin pikëpamje të ndryshme për triviumin që El-Farabiu e quan Shkencë mbi gjuhën. Do t’i ekspozojmë këto kur të flasim mbi El-Farabiun apo mbi klasifikimin e diturive.

Sa u përket veprave nga astronomia, që ishin të njohura tek Arabët dhe të cilave ata u kushtuan rëndësi të madhe, kjo është vepra Almagest, të dijetarit të famshëm Ptolemeut, i cili jetoi në shekullin e dytë të erës sonë. Arabët e përkthyen veprën e tij në Shekullin e përkthimeve dhe e kanë formësuar fjalën Elmagest prej fjalëve greke mbi bazën e së cilës janë mospajtuar bashkëkohësit. Mirëpo, Evropa e mirëfilltë e përvetësoi emrin e veprës Almagest nga gjuha arabe, që dëfton në nivelin e lartë të kulturës së arabëve. Ptolemeut i atribuohet ideja mbi moslëvizjen e Tokës dhe lëvizjes së Diellit rreth saj deri sa nuk erdhi Koperniku, i cili e dëshmoi të kundërtën. Ndodhi revolucioni i njohur në historinë e astronomisë, mbi atë se Toka lëvizë rreth Diellit, revolucioni i cili është i njohur me emrin revolucioni kopernikan, lavdia e të cilit arriti larg kur filozofi gjerman Kanti, me anë të saj, bëri revolucion të ngjashëm në filozofi. Nuk ka dilemë se hulumtimi i Tokës, të cilën e banojmë, pastaj çështja e pozitës së saj në kozmos, atë se a është ajo, në të vërtetë, qendër e gjithësisë duke e marrë parasysh se njeriu, i cili jeton në te, është qenia më e përkryer, paraqesin çështjet që e trondisin filozofinë deri në esencë dhe të cilat i preokupojnë interesimet deri në ditët tona. Vepra e Ptolemeut Almagest mori lëvdata të mëdha nga ana e Kiftiut në veprën Ahbar ‘ul-hukemai. E përmblodhi në tri libra që përsosurisht i përfshinë dituritë e tyre: “Nuk është i njohur asnjë libër që është shkruar mbi dituritë, klasike apo bashkëkohore, që përfshinë diturinë me të cilën merret dhe hollësitë e saj pos tri veprave vijuese: 1) Almagest mbi astronominë dhe lëvizjen e yjëve, 2) Logjika e Aristotelit dhe 3) Vepra e Sibevejhit mbi sintaksën arabe.” Ptolemeu nuk ishte ai që krejtësisht e shpiku këtë dituri, por rrethi i kësaj shkence në histori shtrihet deri te mendimi grek që e prodhoi ai mendim që në bazën e vet mbështetej në dituritë dhe njohuritë e klasikëve egjiptian dhe babilonas. Pasi që në skenë dolën arabët, ata këtë dituri nuk e përvetësuan vetëm prej Ptolemeut, por e përvetësuan, po ashtu, edhe prej astronomisë hinduse dhe persiane. Shkaku është në atë që halifi abasit Mensuri, pasi që e themeloi Bagdadin, me të madhe ishte i interesuar për astronominë. Në këtë e nxiti një astronom, që e udhëhoqi një delegacion nga Sindi që erdhi në Bagdad në vitin 154 hixhrij. Atë e autorizoi Mensuri t’i përkthejë dhe rezimojë veprat nga astronomia. Një nga veprat më të njohura që ishte e njohur në gjuhën arabe është vepra me emrin Es-Sindu Hind, e cila, në të vërtetë, është marrë nga fjala hinduse ‘Sid’hanet’ që d.m.th. dije apo njohje. Nga ajo El-Fazari e llogariti kalendarin astronomik, i cili mbeti i njohur deri në kohën e Me’munit. Kalendari astronomik Ez-Zejxh është fjalë persishte që do të thotë tabelë, të cilën astronomët e përdorën në kullat e vrojtimit. Pas kohës së Me’munit është përkthyer vepra Almagest, dhe kështu dijetarët arabë unifikuan metodën greke dhe hinduse në astronomi. Arabët gjatë shekullit të katërt dhe në fillim të shekullit të pestë nëpërmjet Birunit e përvetësuan këtë dituri. Kësaj shkence i shtuan hulumtimet dhe studimet e reja. Kishte shqyrtime dhe mospajtime ndërmjet Birunit dhe Ibn Sinait rreth shumë çështjeve të rëndësishme astronomike.

Sa i përket medicinës, përkthyen veprat e Hipokratit dhe Galenit. Ata ishin bazë në të cilën janë mbështetur mjekët dhe filozofët arabë. Dhe, sikur që arabët i përparuan dhe zhvilluan dituritë matematikore, ata kështu bërën me medicinën, e veçant nëpërmjet Ibn Sinait dhe Kanunit të tij. Arabët i dhanë kësaj diturie cilësi dhe standard të ri që zunë fill në eksperiment. Disa filozofë të tyre, siç janë, për shembull, El-Kindiu dhe El-Farabiu, e themeluan filozofinë e tyre në matematikë, deri sa të tjerët, siç janë Ibn Sinai dhe Ibn Rushdi, në medicinë. Kjo për shkak se filozofia në atë kohë përfshinte të gjitha dituritë. Nuk ishte e çuditshme që filozofët arabë kanë përfshirë edhe dituritë tjera popullarizuese në kohën e tyre. Filozofia është vetëm metodë e të menduarit që duhet ta ndjek njeriu që ta arrijë realitetin, e që ta përvetësojë dhe arrijë këtë metodë ai duhet t’i aplikojë dituritë. Kur njeriu merret me matematikë, ai ndjek rrugën e dëshmive matematikore, deri sa kur është i preokupuar me dituritë natyrore, ndjek metodën e soditjes, të eksperimentit dhe të vrojtimit të ndodhive dhe zbatimit të ligjshmërive … Ky është shkaku përse erdhi deri te mospajtimi i rrugëve të filozofëve dhe diversitetit të tendencave të tyre shkencore. El-Kindiu dhe El-Biruni u mbështetën në matematikë, kurse filozofitë e tyre ishin pikërisht të ngjyrosura me te. Ibn Sinai dhe Ibn Rushdi ishin mjekë, kurse filozofia e tyre ishte e orientuar më shumë me aspektin natyroro-shkencor se sa me ate matematikor. Këtë pohim e theksuam përgjithësisht dhe gjeneralisht. E nëse do të dëshironim saktësisht dhe hollësisht ta komentojmë, do të gjejmë filozofë që unifikojnë të dy metodat, siç është, për shembull, Ibn Sinai, i cili e vendosi bazën e metodës empiriste dhe hollësisht i shpjegoi metodat e eksperimentit, në hyrje të veprës Kanun; krahas kësaj, ishte edhe matematicient. Dhe jo vetëm këtë, por çështja arrinë kulmin e vet kur, në çastet e fundit të jetës së vet, gjeti metodën sufiste të cilën qartë e vërejmë në veprën El-Isharat.





ç. Dituritë filozofike


Theksuam se si filozofia në atë kohë ka përfshirë të gjitha dituritë – duke nënkuptuar dituritë matematikore dhe natyrore – pa u lëshuar më hollësisht në këtë. Nuk kemi për qëllim që në ekspozeun tonë ta përfshijmë klasifikimin e diturive që e kanë bërë arabët. Ndonëse ky është objekt që hynë në historinë e filozofisë islame, ai nuk na intereson këtu pos ta mbështesë aspektin e soditjes që e përfaqësojmë, d.m.th. që filozofia mbështetej para së gjithash në shkencë. Në këtë pikëpamje të theksojmë një fragment nga një trajtesë e Ibn Sinait me emrin ‘Fi aksami ’l-ulumi ’l-aklijjeh’ në të cilën e përkufizon filozofinë si “dituri spekulative të cilën njeriu e përdorë që t’i mësojë të gjitha ato që supozon totalitetin e ekzistencës në vetë atë; që ta arrijë atë që i është e domosdoshme, që duhet ta përvetësojë me punën e vet në mënyrë që me këtë ta përkryejë vetveten dhe të bëhet botë që kuptohet identik me botën ekzistuese. Njohja e tërë ekzistueses ka për qëllim që njeriu ta arrijë fatin kulmor në botën tjetër, në pajtim me aftësinë e njohjes.”

Ky përkufizim i filozofisë nga Ibn Sinai në të shumtën është i njohur. E transmetuam në tërësinë e tij sepse atë do ta shfrytëzojmë në kaptinën vijuese. Është e qartë se Ibn Sinai e përdorë termin ‘hikmet’ si sinonim për filozifinë. Filozofia sipas tij ndahet në dy pjesë, dhe atë: teorike, e cila ka për qëllim të vërtetën, dhe praktike, e cila ka për qëllim të mirën. Filozofia spekulative apo teorike ndahet në tri pjesë: fizika, matematika dhe metafizika. Filozofia praktike, po ashtu, ndahet në tri pjesë, dhe atë: etika, etika e familjes dhe politika.

Filozofia që praktikisht është e barazuar me fizikën mund të jetë kryesore dhe dytësore. Kryesorja ndahen në tetë pjesë. Çdo pjesë e saj shpjegon veprën që paraqet bazën e objektit të saj të hulumtimit, çdo nënpjesë e saj do të mund të paraqiste vepër të veçantë, dhe këtë: Mbi Natyrën, Qiellin dhe botën, Mbi Ekzistimin dhe shkatërrimin. Pjesa e dytë e veprës ‘El-Atharu‘ul-uluwijjeh’ është ai që shpjegon shfaqjet siç janë: erërat, vrërët, bumbullimat, termetet e të tjerat. Kaptina e katërt e veprës ka të bëjë me mineralet, bimët, kafshët dhe shpirtin.

Filozofia që praktikisht është e barazuar me fizikën dytësore, përfshinë medicinën, astrologjinë (dallon nga astronomia) të cilin Ibn Sinai e përkufizon si “shkencë të supozimeve synimi i së cilës është që të hulumtohen argumentet dhe këtë nga pozita e yjëve në raport me njëra tjetrën, në raport me hyllësitë dhe tërë asaj në Tokë, çfarë do të duhej që të jetë lëvizja e botës, pushtetit, sundimit, Tokës, lindjes, ndryshimeve dhe rrjedhave,” pastaj fiziognomikën, shkathtësinë e të komentuarit të ëndërrave, shkathtësinë mbi magjitë, meteorologjinë dhe kiminë.

Më herët kemi theksuar se filozofia kryesore, e barazuar me matematikën, inkuadron katër dituri, dhe këtë: aritmetikën, gjeometrinë, astronominë dhe muzikën.

Metafizika hulumton bazat e ligjësive natyrore dhe matematikore, merret me dëshmimin e ekzistimit të Zotit, substancave shpirtërore dhe me të gjitha ato që hyjnë në metafizikë.

Është e qartë se Ibn Sinai në klasifikimin e tij të diturive, duke i marrë parasysh degët e trungut të filozofisë, ndjek shembullin e Aristotelit dhe komentuesit e tij nga Aleksandria. Ai po ashtu ndjek shembullin e Aristotelit në atë që logjika paraqet mjet për dituritë. Për këtë shkak i ka caktuar pjesë të veçantë të filozofisë: nuk e ka inkuadruar në korpusin e diturive të filozofisë spekulative apo teorike. Mirëpo, Ibn Sinai dallon nga themeluesi i logjikës, Aristoteli, në klasifikimin e diturive kur degëve të diturive hyjnore ua supozon njohjen e revelatës së shpallur dhe dijen mbi botën tjetër dhe atë që është në kontakt me të, siç janë, për shembull, fati dhe mundimet e asaj bote. Shpallja, ringjallja dhe kthimi botës së ardhshme i takojnë domenit të diturive fetare, e jo filozofike.

Konsiderojmë se Havarizmi në veprën e tij ‘Mefatih‘ul-ulum’ ka qenë më i saktë se Ibn Sinai në klasifikimin e diturive, për arsye se ai i veçon dituritë fetare nga ato ekzakte dhe filozofike, të cilat i quan dituri të huaja. Po ashtu ka vepruar edhe El-Farabiu në veprën e tij ‘Ihsa‘ul-ulum’. Këtë mendim e ka pasur edhe Ibn Halduni në ‘Mukaddimen’ e tij, i cili i ka ndarë dituritë në dy grupe të mëdha: racionale, ku bëjnë pjesë dituritë filozofike, në çka ka ndjekur shembullin e Ibn Sinait, dhe tradicionale apo sheriatike, fetare.

Gjendemi, pra, para dy llojeve themelore të diturive që ndërmjet veti janë larguar deri në kufijt e papajtueshmërisë dhe të cilat reciprokisht janë afruar deri në kufijt e pajtueshmërisë dhe asimilimit, e këto janë filozofia dhe feja.

Në këtë që pason do ta ekspozojmë problemin e pajtueshmërisë ndërmjet fesë islame dhe filozofisë, sepse kjo çështje numërohet në një prej çështjeve kryesore në historinë e filozofisë islame. Mirëpo, ajo që në këtë kohë do të na interesojë është çështja që e kemi fokusuar dhe të cilën jemi përpjekur ta argumentojmë: në çfarë baze është konstituuar filozofia, në dituritë matematikore dhe fizike apo në atë fetare apo sheriatike? Konsiderojmë se përgjigjet në këto pyetje janë të qarta ashtu që nuk ka nevojë t’i plotësojmë me argumentime dhe arsyetime të veçanta. Për më tepër, mund të shtojmë se ndërmjet filozofisë dhe fesë ka ekzistuar konflikt permanent prej paraqitjes së saj në skenën e jetës islame. Konflikti ka përfunduar me fitoren e fesë e cila filozofisë i ka dhënë goditje të madhe dhe ka ndaluar marrjen me te. Deri në shekullin e kaluar filozofia është konsideruar, në pjesën më të madhe, si diç që shpie deri në pafe dhe ateizëm. Respektimi i saj është kthyer prapa në fillim të këtij shekulli, dhe se sërish është kthyer në skenë dhe nuk është konsideruar novatori dhe pafe.





d. Veprat filozofike


Kur ishte fjala mbi veprat shkencore që ishin përkthyer, nuk kemi diskutuar hollësisht sepse synimi ynë nuk është hulumtimi i historisë së shkencës, por i historisë së filozofisë. Shqyrtimi ynë margjinal në veprat më të rëndësishme shkencore dhe, po ashtu, dëftimi në lëvizjen e përkthimeve të shkencave të ndryshme është nga shkaku që këto shkenca nuk kanë qenë të ndara dhe që filozofia në gjirin e saj i ka përfshirë dhe i ka numëruar në degët e saj.

Mirëpo, kur ta ekspozojmë historinë e filozofisë në islam, na imponohet detyrimisht t’i theksojmë edhe librat tjera filozofike. Arabët i kanë dhënë rëndësi të madhe përkthimit të drejtimeve të ndryshme filozofike, duke filluar nga Aristoteli, Platoni, stoikët dhe filozofinë aleksandrite. Mirëpo, filozofi veprat e të cilit më së shumti janë përkthyer dhe i cili ka pasur fat që të rrojë dhe ndikojë në mendimin islam më shumë se të tjerët është Aristoteli. Filozofia e tij është e njohur me emrin peripatetizëm.

Para se të dëftojmë në veprat e tij të përkthyera, duhet të theksojmë se ekziston njëfarë dallimi ndërmjet aristotelizmit dhe peripatetizmit. Aristotelizmi është drejtim i Aristotelit që ka të bëjë personalisht me të, e jo me shkollën e tij dhe komentuesit. Peripatetizmi është drejtim i shkollës që e ka themeluar Aristoteli, veprat e të cilit kanë paraqitur llampadar që ka ndriçuar rrugën e tij prej shekullit të katërt para erës sonë e deri në kohën e Ibn Rushdit në shekullin e trembëdhjetë. Është quajtur peripatetizëm për arsye se Aristoteli, si përflitet, u ka ligjëruar ithtarëve të tij dhe ka zhvilluar debate filozofike me ta. Është fakt, ndërkaq, se ky drejtim nuk kishte të bënte vetëm me Aristotelin, por ai shkon po ashtu deri te Sokrati e stoikët. Por kur përmendet peripatetizmi, me këtë nënkuptojmë shkollën e Aristotelit.

Filozofia islame më shumë është orientuar drejt peripatetizmit se sa platonizmit.

Është e njohur se Aristoteli në rininë e tij ka shkruar Dialogjet që i kanë ngjasuar atyre të Platonit. Pastaj ka hequr dorë dhe i është kushtuar shkrimit sistematik dhe sintetik. Ka shkruar në të gjitha pikëpamjet filozofike. Disa vepra të tij i ka mbaruar dhe botuar gjatë jetës së tij, siç është, për shembull, Etika. Mirëpo, shumë vepra të tjera kanë qenë vetëm shënime prej të cilave ka mbajtur ligjëratat e tij dhe të cilat nuk i ka përgatitur për botim. Klasifikimi i veprave të Aristotelit, duke filluar nga logjika, fizika dhe metafizika sot nuk është i njohur. Botimi dhe klasifikimi i veprave të tij është punë e Andronikut, pas tre shekujve të vdekjes së Aristotelit. Androniku ka qenë rojtar dhe mbikqyrës i bibliotekës aleksandrite.

Ka gjashtë vepra (shkrime) logjike, dhe këtë: Mbi kategoritë, Mbi interpretimin, Mbi konkludimin, Mbi argumentin, Mbi dialektikën dhe Mbi sofistët. Këtyre veprave arabët ua kanë shtuar edhe tri vepra. Një quhet “Isagogjia”, që domethënë hyrje, qasje. Kjo është vepër e Porfiriut, nxënësit të Plotinit. Kjo vepër diskuton mbi pesë dukuri themelore, dhe këtë: gjinia, lloji, dallimi, cilësia dhe aksidenca.

Dy vepra të tjera që i qenë bashkangjitur Logjikës janë Poetika dhe Retorika. Kjo është për shkak që filozofët arabë nuk e kanë kuptuar qëllimin e Aristotelit nga këto dy vepra të përmbushura me natyrën greke në shekullin e katërt para erës së re kur demokracia ka qenë bazë e jetës së tyre politike. U nevojitej retorika që të fitojnë ndaj armikut dhe t’i mbështesin pikëpamjet e tyre politike dhe sociologjike. Oratoria e tyre nuk ka qenë sikur oratoria tek arabët që zinte fill në shkoquri dhe në të shprehurit e qartë, atë që arabët e quanin retorikë. Synimet e retorikës tek arabët krejtësisht dallonin nga synimet e retorikës te grekët. T’i shtojmë kësaj se elokuenca tek arabët konsiderohej art në kuptimin e plotë të kësaj fjale. Rasti i këtillë ishte edhe me poetikën. Ajo është, sipas Aristotelit, karakteristikë me të cilën shquhen të gjithë artistët, qoftë ky art figurativ, i pastër muzikal, lirik, epik dramatike. Me fjalë të tjera, çdonjëra nga këto arte ka paraqitur letërsi të bukur. Nga të gjitha këto lloje artesh më ekspresive kanë qenë ajo dramatike, tragjike dhe komedike, e sërish më së shumti ka përparuar ajo tragjike. Arabët nuk e kanë njohur këtë art dramatik, por kanë mbetur në atë lirik.

Arabët veprën Poetika e kanë soditur nga aspekti i lidhjes së saj me filozofinë për të cilën kanë konsideruar se kërkon ‘Të Vërtetën’. Kanë konsideruar se kjo kërkesë është e sigurtë në qoftë se zë fill në argumente; dialektik në qoftë se vjen nëpërmjet dialektikës; retorik në qoftë se zë fill në pikëpamjet e theksuara të njohura; poetike në qoftë se vjen nëpërmjet vizionit dhe simbolikës, kurse këto janë shkallët më të dobëta të argumentit. Për këtë arabët ia kanë bashkangjitur Logjikës Retorikën dhe Poetikën. Me këtë janë përmbushur librat logjike tek filozofët e fundit islamë në nëntë, e sa i përket paraprijësve të tyre, ata kanë hedhur poshtë vetëm katër libra, kurse si bazë për logjikën kanë konsideruar veprat: ‘Mbi kategoritë’, ‘Mbi konkludimet’, ‘Mbi interpretimin’ dhe ‘Mbi Argumentin’. Sipas tyre, kush nuk i njeh këto vepra nuk e njeh as logjikën.

Vlen të theksohet se arabët mësuan për këto vepra, për herë të parë, sipas emrave të tyre grek, ndaj i kanë quajtur Isagogjia, Kategoritë, Mbi gjykimin dhe fjalinë, Analitika e parë, Analitika e dytë, Topika, Sofistika, Retorika dhe Botanika. Disa nga këta emra janë ruajtur madje deri në ditët tona. Edhe këtyre kohëve, për shembull, në El-Ez’her ligjërohet vepra Isagogjia. Shiko fjalën “sofizmi” që është e rëndomtë në gjuhën arabe dhe do të sheh se baza e saj pikërisht dëfton atë studimin grek të logjikës, që përudhë në ndikimin e mendimit grek në atë arab. Në këtë nuk ka asgjë habitëse. Arabët, duke e marrë parasysh se zënë pozitën e mesme kundrejt Lindjes dhe Perëndimit, kanë përvetësuar shumë ide edhe nga njëra anë edhe nga ana tjetër. Kanë transmetuar kultura të ndryshme dhe kanë ruajtur një kohë të gjatë tërë këtë trashëgimi, dhe i kanë shtuar njohuri të reja, për shkak se tërë njerëzia nuk është ndarë. Kulturën që e ka arritur njeriu i epokës bashkëkohore nuk është fryt i fuqisë së një populli, por është rezultat i ndikimit reciprok dhe i reciprocitetit të kulturave të ndryshme gjatë periudhave të ndryshme.

Arabët kanë përkthyer edhe veprat tjera të Aristotelit nga fizika. Nuk ka nevojë t’i përmendim për herë të dytë, pasi që në to kemi dhënë shenjë kur kemi folur për klasifikimin e diturive kryesore të fizikës sipas asaj që konsideronte Ibn Sinai. Arabët kanë përkthyer po ashtu edhe Metafizikën. Kjo vepër është e njohur në arabishte me emrin ‘Kitab‘ul-huruf’, sepse përmbanë shumë vepra që janë renditur sipas rrënjeve të shkronjave greke. Vepra më e rëndësishme në këtë vepër është ajo që diskuton mbi Zotin, i cili, sipas Aristotelit, është Lëvizësi i Palëvizshëm. Ibn Rushdi i është përveshur komentimit të kësaj vepre, fjali për fjali, kaptinë pas kaptine, në veprën e tij ‘Tefsiru ma ba’de‘t-tabi’a’.

Do të vlente të ndalemi te vepra që gabimisht i atribuohet Aristotelit. Ky gabim ka qenë shkak i shumë “llapsuseve” në filozofinë islame. Mendojmë, sigurisht, në veprën ‘Teologjia’, që e ka përkthyer Ebu Naim El-Hamsi, kurse cenzurën e ka bërë El-Kindiu. Vepra i përket, në të vërtetë, Plotinit, e jo Aristotelit, duke e marrë parasysh dallimin e madh të drejtimeve të këtyre dy filozofëve, Pasi që filozofia e Aristotelit zë fill në ‘Ekzistencë’, kurse filozofia e Plotinit në “Një”. Në këtë gabim ka tërhequr vërejtjen edhe El-Farabiu dhe ka dyshuar në atë se vepra i përket Aristotelit. Sidoqoftë, shkathtësia dhe kujdesi i arabëve në harmonizim ka qenë e aftë t’i përshtasë këto dy baza, ta asimilojë metafizikën e “Ekzistencës” me metafizikën “E Njëshit”. Nga kjo nxorrën filozofi të re që i inkuadron që të dyja, që supozon novum origjinal në filozofinë islame.

Por, ku është Platoni, filozofia e tij dhe Dialogjet e tij?

Arabët i kanë përkthyer disa vepra të tij; e kanë përkthyer Republikën dhe e kanë quajtur ‘Shteti ideal’. Prej saj kanë përvetësuar dhe kanë qenë nën ndikimin e saj, siç vërejmë në veprën e El-Farabiut ‘El-Medinet ‘ul-Fadileh’. Kanë përkthyer po ashtu veprën Ligjet dhe kanë qenë nën ndikimin e saj. Emrat e Dialogjeve të tij i ka përmendur El-Kifti: “Veprat quhen sipas emrave të njerëzve që i kanë kërkuar. Kjo është përfaqësuar në shumë vepra siç janë Harmid (mbi inteligjencën), Lahet (mbi trimërinë) etj.”. Duket se radhitja e Dialogjeve në të shkruar nuk ka qenë e njohur për arabët, veçan për atë që Dialogjet e Platonit nuk kanë qenë dialog abstrakt ndër personalitetet, por praktikisht janë aplikuar deri në kohën e Ciceronit. E mos të flasim për atë se ata janë përplotë mitologji greke ku përmenden zotërat të cilët muslimanët nuk kanë dëshiruar t’i citojnë. Për këtë shkak, shumica e Dialogjeve të Platonit nuk kanë qenë të përkthyer; nuk kanë bërë përshtypje te muslimanët. Ky ka qenë shkaku që ata i kanë dhënë më tepër rëndësi peripatetizmit ndaj platonizmit.

Mirëpo, filozofia islame nuk është përqëndruar vetëm në peripatetizmin e Aristotelit, por pjesërisht ka përvetësuar prej platonizmit, neoplatonizmit, pitagoreizmit, filozofisë persiane dhe hinduse. Nga tërë kjo trashëgimi muslimanët kanë formësuar filozofi të re në dritën e mësimit islam. Hapësira nuk na lejon që në këtë interpretim tejet të ngushtë të veprave të huaja t’i përmendim të gjitha veprat filozofike që kanë ndikuar në mendimin islam, siç është, për shembull, vepra ‘E mira e pastërt’. Ai që dëshiron më gjerësisht ta hulumtojë këtë çështje ka për detyrë t’i drejtohet veprës ‘El-Metulat’. …


Përktheu: Nexhat Ibrahimi

--------------------------------------------------------------------------------
1] George Sarton, Science and Modern Civilization (Dituria e lashtë dhe civilizimi bashkëkohor).