Zeri Islam

Tabatabai, njëri ndër autoritetet kryesore shkencore dhe fetare në proveniencën shi’ite, pohon se “shi’izmi fillon me emërtimin e parë të bërë me pasuesit e Aliut r.a. (shi’ah-i Ali), liderit të parë nga familja e Pejgamberit a.s., gjatë kohës së vetë Pejgamberit a.s.. Rrjedha e manifestimeve të para dhe zgjerimit të mëvonshëm të islamit për 23 vjet të pejgamberisë ka krijuar shumë kushte, të cilat paraqitjen e grupit ndër pasuesit e pejgamberit, sikurse është ajo shi’ite, e bënë të domosdoshme.”[6]

Në anën tjetër, në shkrimet polemizuese sunite, si në kohët e hershme ashtu edhe në ato të vonshme, shi`izmi përshkruhet si sekt tipik, sepse shi`itët gjatë historisë zhvilluan doktrinën mbi të drejtën hyjnore, si në aspektin fetar ashtu edhe në atë politik, që nuk ishte i pranueshëm në sunizmin shumicë.[7] Një pjesë më e vogël e sunizmit, shi`izmin e konsiderojnë heretik, i cili fillimisht filloi si lëvizje politike, që më vonë të shndërrohet në lëvizje religjioze.[8] Disa mendime theksojnë se në pikëpamjen politike, sektet shi`ite kanë qenë element i pasigurisë dhe i përçarjes në botën muslimane. Ky mendim sidomos është shprehur për ismailitët, të cilët njihen si ekstremistë brenda shiizimit.[9] Sipas pikëpamjeve shi`ite, shi`izmi nuk është ndarë nga islami, por theksojnë se të drejtat e tyre janë neglizhuar nga pjesa tjetër e muslimanëve.[10]

Edhe Husein Gjozo, ndonëse njihet si kritik i rreptë i shi’izmit, mbanë qëndrim se shi’izmi nuk mund të karakterizohet si sekt, sikur që kjo mund të bëhet me kishat e ndryshme në kristianizëm, sepse shi’itët fare nuk largohen nga Kur’ani. ... Shi’izmi sipas tij është lëvizje politike, i krijuar për shkak të ndërprerjes së vijës së trashëgimisë në hilafet.[11]





Domethëniet gjuhësore dhe terminologjike të shprehjes shi’a



Emri shi`it rrjedh nga shprehja shi’a, që në kuptimin leksikor d.m.th. grup, bashkësi. Në kuptimin terminologjik shi’a d.m.th. trajtë e shkurtuar e togfjalëshit shi`atu Alij, që d.m.th.: Ndjekësit, përkrahësit e Aliut[12], të cilët thirren në hadithin të cilin Muhammedi a.s. e tha në përroin ndërmjet Mekes dhe Medines, të cilin tradita shi`ite e mendon autentik: “Men kuntu mewlahu fe alijjun mevlahu; ve men kuntu velijjuhu fe Alijun velijjuhu” (Sundues i kujt jam unë, i atij është edhe Aliu.).[13] Vetë Aliu r.a. përkrahësit e tij i quante, përveç shi’a, edhe el-asfija`, el-ewlija dhe el-as`hab.[14] Emërtimi shi`a, që në fillim nënkuptonte vetëm simpatizuesit e Aliut r.a., me ardhjen e abbasitëve u bë më kuptimplotë dhe mori formën e plotë, duke nënkuptuar edhe të gjitha aspektet tjera dogmatike.[15]

Dr. Abdulaziz Ed-Duverij evoluimin e shprehjes shi’ia e ndanë në: shpirtërore (ruhij) – prej fillimit të misionit të Muhammedit a.s. dhe sijasij (politik) – prej vdekjes së Aliut r.a.[16]

Me rritjen, zhvillimin dhe shtrirjen e emevitëve, arabët e pastër fituan simpati më të madhe te sunduesit se sa popujt e nënshtruar. Pas tragjedisë së Kerbelasë, që e shkaktoi Jezidi, erdhi në shprehje rivaliteti i vjetër i heshtur për një kohë ndërmjet emevitëve dhe hashimitëve. Angazhimi i aleancës shi’ite–abasite–hashimite pati sukses kundër emevitëve. Mirëpo, aleanca shi’ite-abasite ishte e suksesshme vetëm deri në përmbysjen e emevitëve, sepse ditët e vështira për shi’itët nuk morën fund.[17]

Në sipërfaqe dolën shumë pikëpamje, prej atyre më të matura (ithna asherije) deri te ato më ekstreme (gulat). Meqë pikat që i ndajnë frakcionet brenda shi’ite janë të shumta, do t’i theksojmë pesë pikat kryesore ku të gjithë janë pajtuar:

1. Pas të dërguarit të fundit, Muhammedit a.s., Aliu r.a. është njeriu më i virtytshëm për halif;

2. Hilafeti ose imameti nuk është një çështje e përgjithshme, zgjidhja e së cilës mund t’i lihet popullit; ajo është një nga shtyllat e fesë, sikurse agjërimi, haxhi, zekati. Për pasojë, Muhammedi a.s. e ka bërë të ditur imamin që do të vinte pas tij duke ia thënë emrin ose duke ia treguar karakteristikat. Në të dy rastet ky person është Aliu r.a. dhe pas tij, bijtë dhe të nipërit.

3. Këta imamë të bërë të ditur (të caktuar) me anë të tekstit të shenjtë (nass) janë të ruajtur prej të gjitha mëkateve të mëdha e të vogla (janë të pafajshëm, të pagabueshëm – ma’sum).

4. Personat e tjerë përveç tre halifëve rashidinë dhe Aliut me të bijtë, të cilët hipën në pozitën e imametit, janë dhunues (dhalimun). Sipas tyre, me këta dhunues duhet ndërprerë marrëdhëniet shpirtërore.

5. Personat që bëjnë mëkat të rëndë, po qe se vdesin pa u penduar, mbeten përjetësisht në xhehennem. Sektet ekstremiste shi`ite ndajnë mendimet nga grupet kryesore. [18]

Për shi`itët muslimanë personi kryesor i pushtetit fetar është imami.[19] Muhammedi a.s., vula e pejgamberëve, e përmbushi rrethin e pejgamberëve dhe me këtë edhe mundësinë e pejgamberëve të ri. Por, ata mendojnë se Pejgamberi a.s. ka krijuar rrethin e të shenjtëve për udhëheqje me bashkësinë, duke e caktuar imamin për trashëgimtar të tij. Imami ka fituar aftësinë për komentim të frymëzuar dhe të pagabuar të Kur’anit.[20] Sipas tyre, imami i parë është Aliu r.a., duke trashëguar aftësinë shpirtërore të Muhammedit a.s., wilajen. Këto virtyte pastaj kalojnë te dy bijtë e tij, Hasani dhe Husejni, e prej këtyre në pasardhësit e tyre, e kështu me radhë deri në ditën e shkatërrimit.[21]



Katër etapat e historisë së hershme shi’ite (të wilajatit)



Në përpjekje për ekzistencën fizike, shi’izmi gjatë historisë së hershme të tij, në planin teorik, ka zhvilluar një luftë në tri drejtime shpirtërore: 1. Kundër literalizmit sunit (teologët e kelamit); 2. Kundër legalitarizmit sunit (doktorët e ligjit – fukahatë) dhe; 3. Kundër sufive sunitë, të cilët i shkonin për shtati teologëve dhe juristëve sunitë.

Shtruar në rrafshin historik kjo çështje do të mund të përmblidhej ashtu që pas përfundimit të ciklit pejgamberik me Muhammedin a.s., mësuesit shi’itë, historinë e raseletit e kanë përmbushur dhe vazhduar me historinë e velajatit, që mund të ndahet në katër periudha:

- Etapa e parë: kjo etapë paraqet kohën e imamëve, e cilas zgjatë prej Aliut r.a. dhe zgjatë deri në kohën e zhdukjes (fshehjes) së madhe të imamit të dymbëdhjetë të imam Mehdiut më 329 h./940.

- Etapa e dytë: kjo etapë fillon me zdukjen e madhe deri në kohën e Nasiruddin Tusit (vd. 672 h./1273), njërit nga teologët dhe filozofët më të mëdhenj islam shiit.

- Etapa e tretë: fillon prej N. Tusit e deri te paraqitja e safavidëve në Iran, kur fillon lulëzimi i shkollës isfahanse me Mir Damadin më 1041 h./1631.

- Etapa e katërt: fillon me lulëzimin e safavidëve dhe traditën filozofike-teologjike, mistike dhe teozofike të shkollës isfahanase dhe zgjatë deri në ditët tona.[22]



Imamije / Ithna asherijje (Duodecimalistët)



Lëvizja imamijjeh, respektivisht imamizmi, ithna asherijjeh janë dymbëdhjetarët, pasuesit e dymbëdhjetë imamëve, ata të cilët besojnë në domosdoshmërinë e imamit, në pagabueshmërinë e imamit, i cili këtë detyrë e pranon nga imami paraprak. Evropianët i njohin me emrin duodecimalist.[23]

Terminologjikisht, imamitët janë grupimi që e pranon imametin, udhëheqjen e shtetit si njërën prej shtyllave të fesë islame. Shumica imamite ishte e pajtimit me radhën e gjashtë imamëve të parë, dhe me Xhafer Sadikun si imamin e gjashtë, por nuk ishte e pajtimit me çështjen se kujt duhej t’i dorëzohej imameti. Shumica e tyre e miratuan Musa Kadhimin për imam. Mirëpo lindi edhe një dilemë: a vdiq në të vërtetë Musa Kadhimi?. Ata që besuan se ai vdiq u quajtën dymbëdhjetarë (ithna asherije), sepse besuan se imameti kalon në të birin e tij Ali Rida ibn Musa dhe personave të tjerë për të arritur numrin 12.

Këta imamë janë si vijon:



Nr.
Emri
Vdekja

1
Ali ibn Ebi talib, el-Murteda
Vdiq 40 h./661

2
El-Hasan ibn Ali, el-muxhteba
Vdiq 50 h./670

3
El-Husejn ibn Ali, esh-shehid
Vdiq 61 h./680

4
Ali Zejnulabidin ibn Husejn
Vdiq 94 h./712

5
Muhammed El-Bakir ibn Ali
Vdiq 114 h./732

6
Xhafer Es-Sadik ibn Muhammed
Vdiq 148 h./765

7
Musa El-Kadhim ibn Xhafer
Vdiq 183 h./799

8
Ali Rida ibn Musa
Vdiq 203 h./818

9
Muhammed El-Xhevad Et-Tekijj ibn Ali
Vdiq 220 h./868

10
Ali El-Hadi En-Nekijj ibn Muhammed
Vdiq 254 h./868

11
El-Hasan El-Askerij ibn Ali
Vdiq 260 h./873

12
Muhammed El-Mehdi ibn El-Hasan
Lindur 256 h./870[24]




Imami i dymbëdhjetë, Muhammed El-Mehdi ibn El-Hasan, u bë imam pas vdekjes martire të babait të tij, imamit të 11-të, Hasan ibn Ali Askeriut. Ky pati dy ‘zhdukje’, ‘fshehje’: zhdukjen e vogël (gajbetu’s-sugra) që zgjati prej vitit 260-329 h./872-939 dhe ‘zhdukja e madhe (gajbetu’l-kubra) e cila ka filluar në vitin 329 h./939 dhe e cila do të zgjasë deri sa të dëshirojë Zoti.[25]

Ithna asherijeh, kur është fjala për çështjet fikhore përkrahin imamin e gjashtë Xhafer Sadikun dhe shpesh quhen edhe si xhaferij.[26]

Shumica ndër shi`itët, imamitët, mendojnë se rrethi i wilajes do të mbyllet me kthimin mesianik të imamit të dymbëdhjetë.[27]

Krahas Imamitëve / ithna asheritëve, si grupë shumicë, ekzistojnë dy degë kryesore të shi’izmit:



1) Zejditët



Emrin e marrin nga Zejdi, i biri i imamit Es-Sexhadit, nipi i Husejnit, nga bijtë e Aliut r.a.. Zejdi rebeloi kundër halifatit emevit të Hisham Abdulmelikut më 121/737, kur edhe vdiq në fushëbetejë kundër trupave emevite në Kufë.[28] Pikërisht, para luftës, ndonëse e kishin ftuar, banorët e Kufes e pyetën se ç’mendon për Ebu Bekrin dhe Omerin, e ky nuk foli tjetër gjë përveç mirë. Për pasojë ishte braktisja e tij nga ana e kufianëve me rreth 15 mijë deri 40 mijë ushtarë dhe luftimi i tij deri në vdekje me rreth 200 përkrahës besnikë. Pas Zejdit, edhe i biri i tij, Jahja, u vra nga emevitët në vitin 125 h./743. [29] Ata që e përkrahën Zejdin në këtë mision quhen zejditë, kurse ata qe e braktisën për arsye se Zejdi nuk e ofendoi Ebu Bekrin dhe Omerin quhen rafiditë.[30]

1. Pikëpamja e tyre kryesore ishte imameti. Ata mendonin se njeriu që rrjedh nga e respektuara Fatime, njeriu që di, i përkushtuar adhurimit, i guximshëm, bujar dhe ndjekës i kauzës së imamatit, është i denjë për imam dhe detyrim për ne ta ndjekim. Vlerësimin se a i plotëson dikush këto kushte e bën një ekip nga shi’itët besnikë.

2. Pikëpamje tjetër është se njeriu më i virtytshëm, pas Muhammedit a.s. është Aliu r.a. Ndonëse Muhammedi a.s., sipas tyre, kishte përcaktuar hilafetin e Aliut r.a., atë nuk e kishte bërë me emër (ismen), por me karakteristika (wasfen). Shokët e Pejgamberit a.s. i neglizhuan këto karakteristika dhe gabuan, duke zgjedhur njerëz të tjerë për halif. Përkundër këtij fakti, halifët e parë, Ebu Bekri dhe Omeri nuk duheshin ofenduar dhe hilafeti i tyre është legjitim. Ata nuk e pranojnë halifatin e Osmanit.[31]

3. Aliu r.a. kishte të drejtë në veprimet e ndërmarra, të imponuara nga luftërat dhe arbitrazha, por nuk kishin të drejtë kundërshtarët e tij.

4. Nuk është i pranuar namazi i mëkatarit të madh, dhe nëse ky njeri nuk pendohet, do të mbetet përgjithmonë në xhehenem.

5. Meqë Zejd Ibn Ali ishte nxënës i Vasil ibn Atait, në besim (usul’ud-ddin) ndiqte mu’tezilen, kurse në superstrukturë (furu) në shumicën e çështjeve ndiqte hanefinjtë, e në disa çështje ndiqnin shafiinjtë.[32]

Zejditët janë më afër sunnitëve[33]. Kurse në aspekt të doktrinës islame, zejditët, për dallim nga shi`itët tjerë, lejojnë madje edhe përdorimin e analogjisë.[34] Analitikët mendojnë se zejditët gjatë historisë e kanë humbur numrin e pasuesve për shkak të qëndrimit të tyre të matur (mu’tedil), respektivisht, pasuesit e tyre janë larguar nga këta për shkak të qëndrimeve të tyre anuese, subjektive.[35]

Zejditët gjatë historisë patën lëkundje dhe në sipërfaqe dolën edhe ide të binin ndesh me idetë origjinale zejdite.

Edhe El-Esh’ariu[36], por edhe Esh-Shehrestani dallon disa degë të zejditëve, por më të njohura janë:



El-Xharudijjeh



Xharudijjeh janë pasuesit e Ebu’l-Xharud Zejd ibn El-Mundhirit (vdiq 150 h./767). Këta pohojnë se Muhammedi a.s. nuk ka përcaktuar me emër Aliun r.a. për halif, por me përshkrim. Këta mallkojnë as`habët që ia dhanë besën Ebu Bekrit r.a. dhe Omerit dhe thonë se ata janë mosbesimtarë. Edhe ky sekt beson se disa imamë nuk vdesin dhe se një ditë do të kthehen në botë. I besojnë idesë për Mehdiun.[37] Edhe ky nënsekt ka disa grupime brenda vetes.[38]



El-Sulejmanijjeh ose El-Xheririjeh



Sekti sulejmanijeh ose Xheririjeh janë anëtarë të Sulejman ibn Xheririt. Kanë pikëpamje identike me sektin salihije. Këta pohojnë se imami zgjidhet nëpërmjet shurën dhe atë dy kandidatë, kurse pastaj më të mirit i takon imameti. Kandidaturën e Ebu Bekrit dhe Omerit e mendojnë korrekte, ndonëse Bashkësia ka gabuar që e ka shpërfillur më të mirin, Aliun r.a.. Këta mallkojnë Osmanin r.a. dhe Talhanë, Zubejrin dhe Aishen që kanë luftuar kundër Aliut r.a. dhe për ngjarjet që ndodhën në kohën e tij.[39]



Es-Salihijjeh ose El-Butrijjeh



Salihitët janë anëtarë të juristit, kelamistit dhe muhadithit Hasan ibn Salih ibn Haxh (vdiq 168 h./785) dhe të Kethirun-nevait (vdiq 169 h./785). Janë quajtur butrijjeh, sepse shumica njiheshin si ‘ebter’ (pa trashëgimtarë).[40] Mendohet se ky sekt shi’it është më afër sunizmit dhe pikëpamjet kryesore të zejdizmit nuk dallojnë nga pikëpamjet e tyre. Në çështjen e lavdërimit, sharjes, mosbesimit dhe besimit, por edhe të deklarimit të Osmanit r.a. kanë qenë të përmbajtur.[41]





2. Ismailitët



Emrin e marrin sipas Ismailit, të birit më të vjetër të Xhafer Es-Sadikut. Këtë Xhafer Sadiku e kishte caktuar për trashëgimtar, por meqë ai vdiq gjatë jetës së babait, babai e përcolli investiturën e imamit në vëllain më të ri të Ismailit, Musa Kadhimin. Këtu edhe fillon tërë problemi. Një grup pasuesish më këmbëngulës mendojnë se Ismaili nuk ka vdekur, por ai vetëm është zhdukur, dhe se ai do të kthehet, si Mehdi Muntedhir, Imami i Premtuar, për ta vendosur rendin në botë dhe do t’u hakmerret kundërshtarëve të familjes së Muhammedit a.s..[42]

Tabatabai pohon se filozofia ismailite i ngjason asaj të sabejëve dhe të gnoseologjisë hindusite. Ata mendojnë se çdo realitet i jashtëm (dhahir) ka edhe realitetin e brendshëm (batin), kurse çdo element i zbulimit (tenzil) ka komentin hermeneutik dhe ezoterik.[43] Ismailitët besojnë se toka nuk mund të ekzistojë pa dëshmi të Zotit, e të cilat janë dy llojesh: - orator (natik) dhe heshatk (samit). Orator është pejgamberi, kurse dëshmia e heshtur është imami apo valiu, i cili është trashëgimtar apo ekzekutor i testamentit pejgamberik. Sidoqoftë, dëshmia e Zotit është teofani e përkryer e Hyjnisë.[44]

Kërkesa legjitime e shi`izmit për të drejtën në sundim të trashëgimtarëve të Aliut r.a. paraqet fillimin e doktrinës politike të shi`izmit, të manifestuar në tri parime kryesore[45]:



1. E drejta hyjnore e pasardhësve të Aliut ta trashëgojnë imamatin



Sipas tyre, sikur që Kur’ani do të ekzistojë deri në Ditën e gjykimit, ashtu do të ekzistojnë edhe pasardhësit e Muhammedit a.s. Nuk do të ketë periudhë kohore në të cilën nuk do të gjendet personaliteti të cilin shi’itët e quajnë imam, udhëheqës të njëmendët dhe mbrojtës së njerëzisë.[46] Me fjalë të tjera, sovraniteti me të gjitha përgjegjësitë që i përkasin bartësit të tyre si sundues botëror dhe me detyrat që i pranon si lider fetar janë dhuratë e Zotit që iu është besuar vetëm atyre që janë pasardhës të Muhammedit a.s. nëpërmjet Aliut r.a. dhe Fatimes. Ata pasardhës që nuk janë nga Aliu r.a. dhe fatimeja nuk kanë të drejtë në halifat. Shkencëtarët joshiitë mendojnë se kjo teori e të drejtës hyjnore për imam, e cila është analoge me teorinë e të drejtës hyjnore për mbret, ka lindur dhe është zhvilluar nga pasuesit persian të Shtëpisë së Aliut r.a.[47]



2. Mbi pagabueshmërinë e të gjithë imamëve



Shi’itët mendojnë se Aliu r.a. dhe pasardhësit e tij janë të zgjedhur njëri pas tjetrit për imamë dhe për këtë arsye janë të ruajtur nga gabimet.[48] Liderët shi’itë, sipas parimit se janë të pagabueshëm, edhe nëse gabojnë seriozisht, nuk mund të ndërrohen, sepse vlerësimi i mëkatit është njerëzor, relativ dhe si i tillë joobligativ. Madje, sipas tyre, meqë imami është i caktuar nga Zoti, ai është i paaftë të bëjë mëkat apo kundravajtje dhe se ai do të sundojë në mënyrën më të mirë. Si restrikcion ai ka parimet kur’anore, sunnetike dhe praktikën e imamëve paraprakë.[49]



3. Mbi kthimin e Mehdiut, imamit të dymbëdhjetë



Besimi shi’it se imam Mehdiu (i fshehur) do të kthehet do të thotë fund i çdo tiranie, despotizmi, vuajtje, mjerimi, mëkati; do të thotë fillim i ri, prosperitet, mëshirë, fat çfarë njerëzit deri atëherë nuk kanë parë. Ky besim nënkupton që të sundojnë njerëzit e drejtë, të ditur, kompetentë, të mençur dhe të ndershëm, të cilët sundojnë sipas Ligjit dhe i zgjidhin problemet nëpërmjet ixhtihadit personal. Muxhtehidët inteligjencën e tyre në sundimin e drejtë e nxjerrin nga imamët e fshehur. Ata janë halifë të imamëve.[50]

Ismailitët, të cilët konsiderohen si ekstremë shi’itë, mendojnë se imami i zhdukur, Ismaili, do të kthehet një ditë dhe do të paraqesë kulminacionin e misioneve të pejgamberëve të deriatëhershëm. Mirëpo, meqë ky imam është i fshehur, i padukshëm, atë e zëvendësojnë dymbëdhjetë huxhaxhë, të cilët janë kompetentë për çështjen fetare. Nën ta janë daitë (kasnecët) dhe daitë e ulët, për ta lehtësuar thirrjen e besimtarëve.[51]

Mirëpo, shi`izmi filletar, krahas elementeve fetare, në vete kishte edhe elemente të pakënaqësive tjera, si sociale, elemente të mosdurimit fisnor, mosdurimit të popujve, sidomos atij iranian. Shumë popuj dhe fe aziatike, për shkak të humbjes së intereseve të shumta, shfrytëzuan pakënaqësinë shi`ite dhe nën ambrellën e islamit, vepronin në kundërshti me interesat muslimane. [52]

Për shkaqe dhe arsye të shumta, gjatë historisë kemi një numër të madh nëngrupesh ismailitesh:

Batinitët: Në vitin 278 h./891 në Kufe u paraqit një njeri, nga Kuzestani, jugu i persisë, i cili kurrë nuk e zbuloi identitetin e vet. Ishte i devotshëm dhe jetonte nga puna e tij. Ftonte për ndjekjen e mësimit ismailit. Rreth vetes tuboi sumë njerëz, kurse zgjodhi 12 liderë (nakib). Pas kësaj kohe shkoi në Damask dhe më nuk u dëgjua për të.

Atë e zëvendësoi Ahmedi, i njohur si Karamit, i cili propagandonte mësimin batinit. Ky bëri ndryshime në ritualet islame, duke konstituar dy namaze ditore, abrogoi pastrimin e madh (guslin) pas marrëdhënieve intime, lejoi pimjen e alkoholit etj. Po ashtu nuk kishin konsideratë ndaj njerëzve jashta grupit të tyre.[53]

Nidharitët: Themelues i këtij grupi ishte Nidhari, djali i sunduesit fatimit Mustensir bil-lah Muid ibn Alij, në fillim të shekullit IX. Mendohet se deri në ditët tona kanë pasur 49 imamë autentikë. Më vonë dihet shumë pak për ta. Mbeturina të kësaj sekte kemi edhe sot në Indi. [54]

Mustailët: Pas vdekjes së babait, Mustansirit, Nidhari dhe Mustaili kanë pasur një rivalitet të madh. Pas një kohe Mustaili e burgosi vëllain, ku edhe vdiq. Vetë Mustaliti vazhdoi në Egjipt të sundojë, deri sa nuk u rrëzua më 567 h./1171. Derivate të kësaj sekte kemi edhe sot në Indi.[55]

Druzët: Druzët emrin e kanë marrë nga Muhammed ibn ismail Ed-Daruzi (vdiq më 1019) dhe jetojnë në male të Sirisë në Libanit. Bashkethemelues është edhe Hamzah Alij ibn Muhammed Ez-Zuvzini. Ishin pasues të fatimidëve. Për shkak të rrethanave të ndryshme druzët iu bashkangjiten sektit batinit dhe halifit fatimij El-Hakim bi emril’lahit.[56]

Kanë shkruar shumë vepra: Resail’ul-hikmeti (janë 111 trajtesa, te shkruara nga Hamzah, Behauddini dhe Temimi), E-Nukat ved’devair, En-Nakd’ul-hafij, Mithak velij es-zeman etj.

Druzët jetojnë dhe veprojnë edhe sot në Siri (rreth 121 mijë), Liban (90 mijë, dhe janë mjaft të fuqishëm), Palestinë (rreth 50 mijë) etj. Një pjesë e tyre kanë marrë nacionalitetin izraelit dhe punojnë në armatën iozraelite. Kanë formuar asociacione në Brazil, Australi dhe në vende tjera.[57]

Mukanët: Mukanët fillimisht ishin nxënës të Ata El-Merviut, të njohur si Mukan, i cili ishte pasues i Ebu Muslimit nga Horasani. Mirëpo, pas vdekjes së Ebu Muslimit, Mukana pohoi se shpirti i tij është inkarnuar në të, për të pohuar më vonë se është pejgamber e më vonë edhe hyjni. Në vitin 162 h./777 u rrethua dhe duke partë se nuk ka rrugëdalje, u hodhë në zjarr dhe u dogj.[58]

Ekzistojnë edhe shumë sekte tjera, por ato kryesisht kanë rëndësi dhe rol dytësor.[59]



Disa ngjashmëri dhe disa dallime ndërmjet rrymave kryesore shi’ite:



Imamizmi
Zejdizmi
Ismailizmi

Imamët janë doemos nga familja e Pejgamberit a.s.
Imamët mund të jenë edhe

jashta familjes së Pejgamberit a.s.
xxx

Imamët përfundojnë

në numrin dymbëdhjetë
Imamët nuk përfundojnë

në numrin dymbëdhjetë
Imamët përfundojnë në numrin shtatë

12 imamët janë trashëgim-tarë dhe ekzekutorë të vullnetit të tij
xxx
Pejgamberia nuk përfundon

me Pejgamberin a.s.

Ndjekin jurisprudencën e familjes së Pejgamberit a.s.
Nuk ndjekin doemos jurisprudencën e familjes së Pejgamberit a.s.
xxx

Ndryshimet e jashtme të sheriatit i konsiderojnë të vlefshme dhe të pandryshueshme
xxx
Lejojnë ndryshimet në

dispozita të sheriatit

Pohojnë se Kur’ani ka pikëpamjen esoterike

dhe eksoterike
xxx
xxx




Refleksion konciz ndërmjet ngjashmërive dhe dallueshmërive sunito-shi’ite



Në dallimin sunnito-shi`it, ndër të tjera, ka ndikuar edhe refuzimi i ixhmait (koncensusit) dhe kijasit (analogjisë) nga ana e shi`izmit, për t’i zëvendësuar këto dy institucione të së drejtës islame sunite me institucionin e imamit dhe me parimin e investiturës.[60] Këtë raport, orientalisti evropian, I. Goldziher, e ka formuluar duke thënë se islami sunnit është religjion i ixhmait, kurse islami shi`it është religjion i autoritetit.[61] Kjo d.m.th. se deri sa në islamin klasik dhe mesjetar sunnit dinjiteti i halifit është pranuar si nevojë praktike, si ekzekutor politik dhe fetar i kryeparit të Bashkësisë, në islamin shi`it besimi në imamin dhe nënshtrimi atij pranohet si burim i tretë thelbësor i fesë, pas besimit në Zotin dhe në pejgamberin e tij, imami konsiderohet i pagabueshëm dhe absolutisht i pastër në të gjitha proklamacionet fetare dhe të tjera.[62]

Në secilin grupim ka nëngrupe më të vogla, shpeshherë me ide ekstremiste (guluww), të cilat në këtë rast nuk do t’i trajtojmë veçantë.



Dialogu ndërislam sunito-shi’it



Marrë në përgjithësi, edhe islami sunnit edhe islami shi`it nuk dallojnë shumë ndërmjet veti, dhe gjatë historisë kanë vepruar ndërsjellësisht. Po ashtu, në raportet sunnizëm–shiizëm nuk mund të shikohet ekuivalenti kristian katolicizëm - protestantizëm. Hendeku ndërmjet sunizmit-shi’izmit është shumë më i vogël, se që në shikim të parë mendohet.[63] Që të dy drejtimet hulumtojnë edhe pikëpamjen e jashtme (dhahirij) edhe pikëpamjen e brendshme (batinij). Të përbashkët kanë miratimin e ixhtihadit, por në rrafshin praktik, ka vërejtje edhe te njëra edhe te tjetra palë, pastaj faktin se edhe sipas pikëpamjeve sunnite por edhe shi`ite islami nuk kufizohet në rrafshin religjioz, por trajton edhe rrafshin politik, social etj. Ndër dallimet që bien në sy është se shi’itët kanë absorbuar frymë më racionale, të cilën e kanë trashëguar nga mu’tezilitët. Shumica shi’ite refuzon predestinacionin zyrtar sunit dhe beson në lirinë e njeriut në zgjidhje. Po ashtu, ata zyrtarisht nuk i kanë mbyllur kurrë dyert e ixhtihadit, çfarë ka ndodhur në sunizëm, kur prej shekullit IV h./X, zyrtarisht ixhtihadi nuk ka funksionuar. Sunizmi dhe shi’izmi dallon edhe në pikëpamje të halifit, respektivisht imamit. Deri sa në sunizëm halifi zgjidhet dhe ka për detyrë të ruajë kufijt e jashtëm, të ruajë rendin dhe qetësinë e tj, për shi’izmin halifi / imami duhet të emërohet nga providenca hyjnore, siç ka ndodhur, të posedojë dije të jurisprudencës dhe ezoterizmit etj.[64] Dallim tjetër është edhe në pikëpamje të jurisprudencës: sunizmi ka gjykuar martesën e përkohshme (nikah’ul-mut’ati) të shiizmit, ndonëse një pjesë e saj praktikon gjithashtu martesën e përkohshme. Edhe vizitimi dhe kulti i varreve të personaliteteve fetare, vizitimi i Kerbelasë dhe Meshhedit është shumë më e shprehur në shi’izëm se në sunizëm. Në zbutjen e dallimeve të vetëdijes shi`ite dhe sunnite, sipas të dhënave, ka ndikuar tradita mistike, sufizmi[65], por edhe respektimi i theksuar e Fatimes, Aliut dhe pasardhësve të tyre, nga të dyja anët.[66]

Është evidente se dallimet sunite-shi’ite më tepër janë produkt i mosnjohjes së njëri-tjetrit dhe i abuzimit të pikëpamjeve doktrinare nga ana e politikës së liderëve shtetërorë, se sa produkt i hulumtimeve dhe studimeve të thella. Është për t’u përshëndetur nisma e Iranit për dialog ndërmusliman, me mbajtjen e Kongresit të XII kushtuar dialogut ndërmusliman në Teheran në vitin 2000, por zhgënjen mosmiratimi i kësaj nisme nga ana e sunitëve.[67] Nëse sunizmi ka gjetur forcë të komunikojë me jomuslimanët, madje edhe me kundërshtarët më të mëdhenj, ai duhet të gjejë forcë edhe për dialog ndërmusliman. Si shumicë që është duhet të prijë me ide dhe veprime konkrete. Gjendja e tanishme nuk i shkon për shtati botës muslimane në asnjë pikëpamje.



--------------------------------------------------------------------------------

[1] J. Ramic, Tefsir – historija i metodologija, Sarajevë, 2001, fq. 195.

[2] F. Rahman, Duh islama, Beograd, 1983, fq. 239.

[3] R. Hafizovic, Znakovi šiijske duhovnosti, Sarajevë, 1997, fq.9.

[4] H. Corbin, Historia e Filozofisë Islame, I-II, Shkup, 1998, fq. 13-32.

[5] N. Smailagic, Leksikon, op. cit., fq. 582.

[6] A. M. H. Tabatabai, Šiije u islamu, Beograd, pa vit botimi, fq. 47.

Ndonëse Tabatabai, sikur edhe shi’itët tjerë, për imamët shiitë në fund të emrit të tyre përdorin epitetin “a.s.” (alejhisselam), ne këtë praktikë, në pajtim me traditën sunite, kur është fjala për halifët, e kemi zëvendësuar me “r.a.” (radija’ll-llahu anhu), epitet ky që përdorët për të gjithë as’habët dhe tabi’inët meritorë.

[7] F. Rahman, op. cit., fq. 239.

[8] Literatura shi`ite përmend intelektualët aktualë sunnitë më të rreptë kundër shi`izmit, si: Ahmed Emin në Egjipt, Fazlur Rahman në Pakistan, Ebu Hasan Ali En-Nedevi në Indi etj. Shih: S. M. Rizvi, Shi`izm – Imamate & Wilayat, Kum, Iran, 2000/1421, fq. 1, 2-5.

[9] C. Veljacic, II, op. cit., fq. 327-328.

[10] S. M. Rizvi, op. cit., fq. 6-11.

[11] Husein Djozo, Fetve – Pitanja i odgovori, Novi Pazar, 1996, fq. 372-373.

[12] El-Imam Ebi’l-Hasan Alij ibn Ismail El-Esh’arij, Kitabu mekalat’il-islamijiin ve ihtilaf’il-musal-lin, botimi III,Wiesbaden, 1980, fq.1400 h./1980, fq. 5. Krhs.: S. M. Rizvi, op. cit., fq. 11. B. Topaloglu, op. cit., fq. 191.

[13] El-Axhuri, op. cit., fq. 726-728. (Transmeton Imam Ahmedi në Musned, 5/347, 350, 358, 361; Tirmidhi në Es-Sunen, nr. 3979. N. Albani e konsideron hadith sahih. (op. cit., fq. 726, fusn. 2.).

Ibn Sa’d, V, fq. 235; Mas’udi, Tanbih, fq. 255-256, sipas: Syed Abid Ali Abid, në: M. M. Sharif, Historija Islamske Filozofije, libri II, Zagreb, 1988, fq. 135.

[14] Ibn Nedim, El-Fihrist, fq. 223, sipas: B. Topaloglu, op. cit., fq. 192. Ekzistojnë edhe emërtime të tjera.

[15] F. Hiti, op. cit., fq. 399.

Për kuptimet e shumta të shprehjes shi’a dhe për evoluimin e kësah shprehje shih veprën: Shejh Ahmed El-Vajlja, Hevijjet’ut-teshejju`i, botimi I, Bejrut, 1400 h./1980, fq. 11 e tutje.

[16] Shejh Ahmed El-Vajlja, op. cit., fq. 14.

Syed Abid Ali Abid, Politička teorija ši’ita, në: M. M. Sharif, Historija Islamske Filozofije, II, Zagreb, 1988, fq. 135.

[17] Syed Abid Ali Abid, op. cit., fq. 135-137.

[18] Gjerësisht: B. Topaloglu, op. cit., fq. 194. Gjerësisht lexo: A. M. H. Tabatabai, Šiije u islamu, op. cit., fq. 50-52. Syed Abid Ali Abid, op. cit., fq. 137 e tutje.

[19] Në kuptim të përgjithshëm, Tabatabai shprehjen imam e përkufizon: “Imami ose lideri është emërtim që i jepet personit i cili drejton me bashkësinë gjatë lëvizjes së veçantë shoqërore, ose ideologjisë politike, ose mënyrës shkencore, ose religjioze të të menduarit.” Sipas: A. M. H. Tabatabai, Šiije ..., op. cit., fq. 163.

Literatura evropiane imamin e përkufizon si “lider shpirtëror autoriteti i të cilit zë fill në lidhjen direkte me pejgamberin Muhammedin a.s., nëpërmjet Aliut r.a. dhe pasardhësve të tij. Mendohet se është i pagabueshëm, se posedon dritë hyjnore e cila i tërheq njerëzit dhe se vetëm ai korrektësisht mund ta interpretojë të vërtetën islame në kohën në të cilën jeton. Imamitët mendojnë se imami i dymbëdhjetë do të kthehet si mehdi, që të konstituojë shoqëri të drejtë islame.” Sipas: Oksfordska Istorija Islama, op. cit., fq. 834.

[20] R. Hafizovic, op. cit., fq. 11.

[21] David Kerr, Jedinstvo i raznolikost islama, në: Religije svijeta – Enciklopedijski prirucnik, Zagreb, 1987, fq. 334-335. Lexo gjerësisht elaborimet e Tabatabait: A. M. H. Tabatabai, Šiije u islamu, op. cit., fq. 52 e tutje.

[22] H. Corbin, Historia e filozofisë islame, I-II, Shkup, 1997, fq. 4346. Rešid Hafizović, Znakovi šiijske duhovnosti, Sarajevë, 1997, fq. 13-18.

Fillimi i shi’izmit karakterizohej më tepër me motive politike, ai ishte më tepër shi’izëm politik arab, me të drejtë legjitime për udhëheqje të shtetit dhe si përmendore të këtij shi’izmi arab kemi edhe sot ndër zejditët në Jemen, të cilët kanë imamin shi’it dhe në Marokë, ku sunduesi është pasardhës i familjes së Aliut r.a., por ku për besim është miratruar islami sunit. Mirëpo, më vonë nuk kemi këtë gjendje; struktura e popullësisë arabe në mesin e pasuesve të Aliut r.a. është në rënie, kurse ajo joarabe, persiane është në rritje. F. Rahman, op. cit., fq. 239-240.

[23] A. A. Sachedina, në: Enciklopedija Živih Religija, Beograd, 1990, fq. 286.

[24] B. Topaloglu, op. cit., fq. 218-219.

Šiitska antologija – përzgjedhjen dhe parathënien: Muhammed Husein Tabatabai, Beograd, 2001, fq. 169-175. Syed Abid Ali Abid, op. cit., fq. 138 e tutje.

[25] A. M. H. Tabatabai, op. cit., fq. 202 ...

Sunitët kanë vërejtje të thella kundrejt këtyre tyri parimeve, duke theksuar se shpjegimi shi’it i burimeve (haditheve) është subjektiv, e madje edhe ekstremë.; Krhs.: B. Topaloglu, op. cit., fq. 219.

[26] F. Rraziu xha’feritët i përshkruan si “ata që pohojnë se imam pas Hasan El-Askeriut është djali i tij Muhammed ibn Hasan El-Askeriu, i cili është fshehur, por do të paraqitet. Ky është ai medhheb që ne e njohim me emrin imamij.

[27] Rreth shi’izmit duodecimalist (ithna asherijjeh) shih veprën kapitale të H. Corbinit, op. cit. David Kerr, op. cit., fq. 335. S. M. Rizvi, op. cit., 87-121.

[28] A. M. H. Tabatabai, op. cit., fq. 80-81.

[29] Esh-Shehrestani, op. cit., fq. 154-155. B. Topaloglu, op. cit., fq. 204.

[30] El-Esh’arij, Kitabu mekalat’il-islamijiin, op. cit., fq. 65.

[31] S. M. Rizvi, op. cit., fq. 59. H. Laoust, op. cit., fq. 376.

[32] Esh-Shehrestani, op. cit., fq. 154 e tutje. B. Topaloglu, op. cit., fq. 205.

[33] Po ashtu, ndonëse familja mbretërore në Marok rrjedh nga familja e Alit r.a., ata kanë pranuar dhe praktikojnë islamin sunnit. F. Rahman, op. cit., fq. 240.

[34] Sipas: Rushdi Muhammed Arsan Alejjan, El-Aklu inde’sh-shi`a el-imamijje, Bagdad, 1973, sipas: I. Dzananovic, Idztihad ..., op. cit., fq. 55. A. M. H. Tabatabai, op. cit., fq. 44, fusn. 8.

[35] B. Topaloglu, op. cit., fq. 207.

[36] El-Esh’ariu numëron disa nënsekte të zejditëve. Shih: El-Esh’arij, Kitabu mekalat’il-islamijiin, op. cit., fq. 69-75.

[37] Ebu Mensur Abdulkadir El-Bagdadi, El-Ferku bejnel-firek, Islamska Misao, nr. 70/1984, Sarajevë, fq. 10-11. B. Topaloglu, op. cit., fq. 207.

[38] El-Esh’arij, Kitabu mekalat’il-islamijiin, op. cit., fq. 67.

[39] El-Bagdadi, El-Ferku ..., op. cit., fq. 11. Sunizmi e shpall Sulejman ibn Xheririn për mosbesimtar për shkak se ai e shpalli Osmanin r.a. për mosbesimtar. , sepse Muhammedi a.s. ka thënë se shpallja e dikujt pa argumente për mosbesimtar e bën vetë atë mosbesimtar.

Krhs.: B. Topaloglu, op. cit., fq. 207.

[40] El-Esh’arij, Kitabu mekalat’il-islamijiin, op. cit., fq. 68.

[41] El-Bagdadi, El-Ferku ..., op. cit., fq. 11. B. Topaloglu, op. cit., fq. 206. Esh-Shehrestani, op. cit., fq. 157-161. A. M. H. Tabatabai, op. cit., fq. 80-81. El-Esh’arij, Kitabu mekalat’il-islamijiin, op. cit., fq. 67-68.

[42] A. M. H. Tabatabai, op. cit., fq. 82 ...; H. Corbin, Historia, op. cit., fq. 85-90.

[43] A. M. H. Tabatabai, op. cit., fq. 82-83. F. Hiti, op. cit., fq. 401 e tutje.

[44] A. M. H. Tabatabai, op. cit., fq. 82-83.

[45] Syed Abid Ali Abid, op. cit., fq. 138; H. Laoust, op. cit., fq. 379-387. J. Ramic, op. cit., fq. 197-198.

[46] A. M. H. Tabatabai, op. cit., fq. 170.

[47] Syed Abid Ali Abid, op. cit., fq. 138-139.

[48] A. M. H. Tabatabai, op. cit., fq. 199 ...

[49] Syed Abid Ali Abid, op. cit., fq. 139.

[50] Syed Abid Ali Abid, op. cit., fq. 139-140.

[51] A. A. Sachedina, në: Enciklopedija zivih religija, op. cit., fq. 315.

[52] F. Rahman, op. cit., fq. 241-242.

[53] A. M. H. Tabatabai, op. cit., fq. 84.

[54] A. M. H. Tabatabai, op. cit., fq. 85-86; Enciklopedija zivih religija, op. cit., fq. 316.

[55] A. M. H. Tabatabai, op. cit., fq. 86.

[56] A. M. H. Tabatabai, op. cit., fq. 86. El-Xhuhenij, I, op. cit., fq.400 dhe 404.

[57] Shih: El-Xhuhenij, I, op. cit., fq.400-404.

[58] A. M. H. Tabatabai, op. cit., fq. 86

[59] A. M. H. Tabatabai, op. cit., fq. 86. B. Topaloglu, op. cit., fq. 225 e tutje.

[60] Në të vërtetë, shi`itët e pranojnë ixhmain, por e kushtëzojnë me praninë e imamit, e nëse ai është i pranishëm, qëndrimi i tij është nass, e ku ka nass, nuk ka nevojë për pajtim të përgjithshëm, d.m.th. për ixhma`. I. Dzananovic, op. cit., fq. 55. Shih: R. Hafizovic, op. cit., fq. 11 ...

[61] I. Goldciher, Ligjëratat (Vorlesungen), fq. 188, sipas: F. Rahman, op. cit., fq. 243.

[62] F. Rahman, op. cit., fq. 243. A. M. H. Tabatabai, op. cit., fq. 176 e tutje dhe 179.

[63] J. -R. Milot, op. cit., fq. 127.

[64] S. H. Nasr, Srce islama, op. cit., fq. 96 e tutje.

[65] David Kerr, op. cit., fq. 336.
Shih edhe disa specifika dalluese ndërmjet sunnizmit dhe shi`izmit: F. Rahman, op. cit., fq. 244-245.
Libri interesant dhe i rreptë për raportet suni-shi`i: Ebi El-Hasan Alij El-Hasenij En-Nedevij, Dy pasqyrime të kundërta midis sunitëve dhe shi`itëve imamitë, Tetovë, 1413/1993.

[66] F. Rahman, op. cit., fq. 249.

[67] Shih: Hasais al islam al-ammah, Magmu’a min al-maqalat al-muhtarab li-l-mu’tamar al-alam al-badi ashara al-islamiya, I-II, Teheran, 1999 dhe Resid Hafizovic, Muslimani u dijalogu sa drugima i sa sobom, Sarajevë, 1423 h./2002, fq. 115-135 dhe 136-157.