Nëse kihet parasysh se El-Kindiu ishte arab, El-Farabiu turk, kurse Ibn Sinai persian, atëherë kjo qart udhëzon në veçanësinë universale të kulturës islame e cila duhet t’i jetë mirënjohëse fesë – islamit dhe gjuhës së tij – arabe.
Ashtu si është krenuar pallati i Mu’tesimit me El-Kindiun, pallati i Sejfuddewles me El-Farabiun dhe pikëpamjet e tij, ashtu shteti i Benu Bewejhit në Persi është krenuar me Shejhun,[1] kah fundi i shekullit IV dhe fillimi i shekullit V. Sulltan Mahmud Gazneviu dëshiroi ta tërheq Ibn Sinain në pallatin e tij, por ky refuzoi duke dëshiruar të mbetet në Persi. Pasi e la Buharën, Ibn Sinai u drejtua kah pallati i Ibn Abbasit në Havarizëm, ku i është dhënë rasti të takohet me shumë shkencëtarë dhe filozofë sikur që janë: Ebu Rejhan El-Biruni, Ebu Sehl El-Mesihij dhe Ebu’l-Hajr El-Hamari. El-Biruni në fushën e astronomisë ka përfaqësuar dhe ka zënë vendin e Ebu Ma’sherit, Ebu’l-Hajr El-Hamari ka qenë Hipokrati i tretë dhe Galenusi në medicinë, kurse Ebu Sehl dhe Ibn Sinai ishin pasardhësit e Aristotelit në filozofi. Për këtë Nadhdham El-Arudi në veprën e tij Xhiharu mekaleh pohon: “Ky grup ishte te një kështjellë ku nuk kishte kënaqësi të kësaj bote. Ndërmjet veti vendosën miqësi të fortë, bënin marrëveshje dhe korrespondonin. Pastaj sulltan Mahmud Gazneviu kërkoi të vijnë në pallatin e tij në mënyrë që ta ngrisë autoritetin dhe ta shfrytëzojë dijen e tyre. Ibn Sinai refuzoi dhe iku tek emiri i Kabusit.”
Ibn Sinai me pendën e vet shkroi biografinë që fillon me fjalët: “Babai ima qe banorë i Belhit, prej aty kaloi në Buharë në kohën e emirit Nuh Ibn Mensurit.” Kjo është një biografi e bukur, kurse e ka plotësuar nxënësi i tij El-Xhurxhaniu. Nga ajo mund të mësohet se Ibn Sinai në vitin e dhjetë të jetës ka mësuar Kur’anin përmendsh, se ka studijuar letërsinë dhe gjuhën arabe. Dituritë juridike i ka përvetësuar nga Ismail Zahidi, kurse matematikën dhe gjeometrinë nga Ebu Abdullah En-Natili. Pas kësaj filloi pavarësisht të lexojë libra dhe të hulumtojë komentimet deri sa themelësisht nuk e kuptoi logjikën dhe veprën e Euklidit mbi gjeometrinë. Mësoi medicinën dhe përsosi të gjitha dituritë në vitin e tetëmbëdhjetë të jetës. Në biografi transmetohet se mësoi përmendsh Metafizikën e Aristotelit, ndërsa nuk e kuptoi ate deri sa, rastësisht, nuk hasi në një shkrim të El-Farabiut në të cilin shqyrtohen synimet themelore të Aristotelit që dëshiroi t’i ekspozojë në atë vepër. Pas shkrimit të lexuar mblodhi forca t’i zgjidh enigmat e veprës, që mjaftueshëm përudhë në meritën që ia dha profesorit të vet, Mësuesit të dytë.
Shkaku që solli që Ibn Sinai intimisht të lidhet me Nuh Ibn Mensurin qëndron në faktin që Nuh Ibn Mensuri e ftoi Ibn Sinain ta shërojë atë, në çka pati sukses. Atëherë emiri ia lejoi ta hulumtojë bibliotekën e tij, e cila kishte me mijëra libra. Ibn Sinai studijoi të gjitha ato libra sepse posedonte aftësinë fascinante të mbamendjes. Emirit ia kushtoi librin e tij të parë mbi shpirtin; në të ndoqi metodën e Aristotelit. Vepra është quajtur Hedijjetu err-rreis el-emir; ky është studim mbi forcat shpirtërore. Vepra e fundit që e shkroi po ashtu trajton shpirtin. Veprat e tij përndryshe janë të vëllimshme. Përfshijnë edhe filozofinë edhe medicinën. Mbi filozofinë shkroi veprën Esh-Shifa’, kurse mbi medicinën El-Kanun. Veprën Esh-Shifa’ e ndau në katër pjesë dhe këtë: logjika, fizika, matematika dhe metafizika. E përmblodhi në veprën En-Nexhat, në trajtesën e mirënjohur. Egjipti filloi, nga simpoziumi që u mbajt në Bagdad në vitin 1952, me rastin e njëmijëvjetorit të lindjes së Ibn Sinait, të organizojë komision të veçant të përbërë nga anëtarët që merren me filozofi, kurse detyra e së cilës do të jetë që shkencërisht ta interpretojnë veprën Esh-Shifa’. Për herë të parë u paraqit logjika e tij në nëntë vëllime, e pas kësaj metafizika dhe kapitulli mbi muzikën. Me këtë mjaft është lehtësuar hulumtimi i filozofisë së tij në të cilën ndjek shembullin e Aristotelit, sikur që vetë thekson në këtë libër. Ibn Sinai është orientuar edhe kundrejt aspektit tjetër, atij që është i kundërt me atë peripatetik, filozofisë së dritës, që shquhet me synim sufist. Kjo është e qartë në veprën El-Isharat dhe në disa shqyrtime tjera. Duket se nuk ka mundur asësesi të heq dorë nga drita; mendojmë, natyrisht, në filozofinë iluministe.
El-Kanuni i Ibn Sinait është i ndarë në pesë pjesë. Çdo pjesë përmban atë që është në lidhje me medicinën, qoftë ajo fiziologjia, anatomia apo farmacia. Kjo vepër është përkthyer në gjuhën latine, kurse në universitetet evropiane ishte bazë e studimeve të medicinës deri në shekullin e shtatëmbëdhjetë. Është përkthyer, po ashtu, edhe pjesa më e madhe e Esh-Shifa’ dhe me këtë filozofia e avicenizmit depërtoi në Evropë dhe ndikoi te T. nga Akuini.
Ibn Sinait i atribuohen edhe kasidet në të cilat prezenton edhe urtësinë dhe filozofinë e vet. Një prej kasideve më të rëndësishme të tij është edhe ajo mbi shpirtin, që fillon me vargjet:
Nga horizonti i më të lartes
Zbriti deri te ti Pëllumbesha
Nuk është e kapshme për askë
E mbuluar nga shikimi i çdokujt.
Me këtë aludon që ndarja e shpirtit nga trupi, në amshueshmërinë e tij, në atë si është zbritur ai që të banojë në trup; të bëhet “veshi i të padëgjueshmit” dhe ta “komunikojë dijen e të fshehurit”.
Ibn Sinai pjesën më të madhe të shkencës e ka kënduar në rexhesët këshillëdhënës që ta lehtësojë mbamendjen e tyre. Nga ky lloj janë edhe ato këngë me dy vargje mbi logjikën dhe medicinën, shpjegimi i të cilave ka tërhequr vëmendje të madhe te shumë filozofë; një nga ata është edhe Ibn Rushdi. Ja vargjet hyrëse:
Medicina është ruajtje e shëndetit dhe mjekim
i shkaqeve të sëmundjes së trupit dhe shpirtit.
Ibn Sinai me të madhe është interesuar për eksperimentim dhe soditje. Nga ato ka nxjerrë përfundimet gjenerale. Në El-Kanun ka vendosur rregullat e eksperimentit me çka i ka paraprirë disa shekuj Xhon Stjuart Millit. Vrojtimet dhe eksperimentet e tij i ndihmuan t’i zbulojë shkaqet e sëmundjes dhe mënyrën e mjekimit të tyre, siç janë karcinomi dhe sëmundjet e urinës. Ishte i pari që e përshkroi ulqerën në lukth e të tjera.[2]
Nuk ka kurrfarë kontesti se preokupimi i Ibn Sinait me medicinë ka ndikuar në filozofinë e tij nga aspekti i metodës që ndjek në përsiatje. I ka besuar eksperimentit, e ka aplikuar në kafshë, e ka ndjekur dhe i ka parë rezultatet e tij. Medikamentet i ka aplikuar eksperimentalisht para se t’i aplikojë te njeriu. Kjo e dëshmon atë në çka jemi thirrur më herët: filozofët islamë më përpara ishin dijetarë se sa filozofë.
Në rininë e vet Ibn Sinai ishte nën ndikimin e ismailizmit dhe të drejtimit ezoterist. U përgjigjej ftesave të tyre dhe zhvillonte diskutime me babain dhe vëllain e vet mbi shpirtin dhe arsyen, duke ndjekur metodat e tyre. Mirëpo, siç thekson në biografinë e vet, këtë drejtim nuk e pranoi. U largua prej tij. Është më se e sigurt se ishte i pavarur në përsiatjet e tij. Është liruar edhe nga sunnitët edhe nga shiitët. Doli me drejtim të ri të njohur si avicenizëm. Për këtë arsye do të ishte e kotë të diskutohet mbi bindjen e tij, mbi të Vërtetën, qoftë ajo fetare apo filozofike. Mjafton ajo që i braktisi dëshmitë tjera që ishin të përhapur dhe të pranishëm në kohën e tij, e që kishin të bënin me ekzistencën e Zotit. Solli teorinë e re që konfirmon se Zoti është Qenie e Domosdoshme. Kjo pasoi pas ndarjes logjike të tërë ekzistencës në të domosdoshme, të mundshme dhe të pamundshme. Ai, pra, është përfaqësues i drejtimit mbi ‘Qenien’, ndonëse nuk ishte themelues i kësaj teorie, por, më së paku, në këtë teori është dalluar nga të tjerët.
Së andejmi Ibn Sinai është bërë shembull i filozofisë islame pasi iu bënë të qarta karakteristikat e saj. Ai flet mbi lidhshmërinë e tërë botës me të gjitha pjesët e saj, mbi Qenien e Domosdoshme, mbi botën e elementeve dhe mbi materien e pastër. Në teorinë e vet është orvatur ta vendosë harmoninë ndërmjet aristotelizmit dhe neoplatonizmit, harmoninë që më parë e filloi El-Farabiu..
Pasi që El-Gazaliu – shtylla e islamit dhe përfaqësues i drejtimit të ehlu ‘s-sunnetit – dëshiroi ta rrënojë filozofinë dhe filozofët, para vetes nuk gjetë tjetër pos Ibn Sinain, dhe shkroi mbi përgënjeshtrimin e drejtimit të tij veprën e vet të njohur Tehafut ‘ ul-felasifeh (Vetëshkatërrimi i filozofëve) në të cilën i shpalli filozofët për jobesimtarë për shkak të tri çështjeve themelore: 1) amshueshmëria e botës; 2) mohimi i dijes së Zotit të partikularive dhe; 3) mohimi i ringjalljes trupore. I shpalli për novatorë për shkak të 17 çështjeve. El-Gazaliut iu përgjigj Ibn Rushdi në veprën e vet Tehafut ‘ut-tehafut (Vetëshkatërrimi i vetëshkatërrimit) dhe i refuzoi vërejtjet e bëra Ibn Sinait.
Kush dëshiron ta hulumtojë thelbin e filozofisë islame dhe dometin që e ka arritur ajo, është i obliguar ta lexojë ‘Tehafut ‘ul-felasifeh’ të El-Gazaliut, që është përkthyer në latinishte dhe i cili ka pasur ndikim të madh në Evropë në mesjetë.
Theksuam se Ibn Sinai në shkrimet e veta në filozofi ndoqi shembullin e Aristotelit, filozofinë të cilën themelësisht e ka përpunuar në Esh-Shifa’, kurse e rezimoi në En-Nexhat. Shkroi edhe për filozofinë tjetër, në veprën e cekur lart El-Isharat, ku shqyrton ‘filozofinë lindore’ ose ‘filozofinë iluministe’. Por kjo nuk do të thotë, sipas Ibn Sinait, se ndërmjet këtyre dy filozofive ekziston çarje; caku i tyre është një: njohja e të vërtetës, sikur që vetë thekson në fillim të veprës Esh-Shifa’: “Qëllimi i filozofisë është ta mësojë karakterin e të gjitha sendeve përpjesëtimisht fuqisë së njeriut”. Por dallimi ekziston në metodë dhe në mënyrën që arrihet deri te e Vërteta (Njëmendësia); mendojmë, natyrisht, në rrugët dhe dëshmitë e filozofëve dhe në metodat e provës dhe gjendjes së sufive. Pasi që shkalla më e lartë është njohja e mirëfilltë e Zotit, deri te ajo mund të vihet me një prej atyre dy rrugëve, me anë të logjikës, sikur që e demonstroi dëshminë se Zoti është Qenie e Domosdoshme, dhe me anë të provës, rrugës që e ndjekin sufitë, apo sikur që cek në El-Isharat: ”Kur me këtë rrugë ta arrijë kufirin e vullnetit dhe ushtrimit, atëherë i hapen mundësitë e kognitimit apo hulumtimit të dritës së të vërtetës, kurse ndjenja që e përjeton është sikur perdeja që ndriçon, e pastaj fiket.” Duke u ndërlidhur me këtë, Ibn Tufejli ka pohuar në traktatin Hajj Ibn Jakdhan: “Me përshkrimin e gjendjeve kishte për qëllim që t’i provojë dhe këtë jo me anë të kognitimit spekulativ me anë të deduksionit, premisave dhe konkludimeve…” Filozofët nga Perëndimi më tepër kanë simpatizuar spekulimin racional dhe diskursiv se sa kognitimin me anë të provës.
Ibn Sinai nuk ishte i larguar nga masa dhe jeta. Një kohë jetoi në një kështjellë të shkretë, por është marrë me politikë, kryente punë ministrie. Në shërbim të emirit kalonte nga një qytet në tjetrin, sikur për shembull në Rej, pastaj në Hamedan, ku u bë vezir i Shemsuddevles, dhe në Isfahan te krerët e shtetit. Punët shtetërore i kryente gjatë ditës, kurse gjatë natës i përkushtohej shkrimit dhe komentimit të veprave të veta për nxënësit. Jeta e tij praktike është manifestuar në pikëpamjet e tij politike dhe filozofinë e administrimit. E shohim, thjesht, të vijëzuar në fund të kaptinës ‘Mbi metafizikën’ në veprën ‘Esh-Shifa’.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] Klasikët me këtë emër kanë menduar në Ibn Sinain.
[2] Shih librin tonë mbi Ibn Sinain. Në të janë theksuar shumë burime në gjuhën arabe dhe angleze.
Shfletuesi i Kur'anit
Lajme