Zeri Islam

Edhe pse përmbajtjet, temat, tipologjitë letrare janë sa nga dituritë dhe mësimet fetare islame, aq edhe nga përditshmëria e rëndomtë, madje me një theks të veçantë kritik dhe satirik për dukuritë disonante të shoqërisë së kohës së tyre, aq sa kanë vlera të përhershme dhe mund t’i quajmë edhe aktuale për ne sot, qofshin ato me temë shoqërore, apo morale-etike, dashurore-erotike, nostalgjike-patriotike, shkenca jonë mbi letërsinë dhe historia e letërsisë sonë as sot e kësaj dite, edhe krahas insistimeve të ar-gumentuara të disa studiuesve, nuk e kanë parë të arsyeshme që të korrigjojnë një padrejtësi të madhe të së kaluarës për kufijtë fundorë të alamiadës shqiptare, që ato të vendosen në një kontekst tjetër historik-letrar, pra edhe në atë të Rilindjes Kombëtare dhe të fillimit të këtij shekulli, duke e kapërcyer konceptin anakronik të së kaluarës që ta ndërpresë kontinuitetin e kësaj letërsie me fillimet e Rilindjes Kombëtare. Kjo, sep-se alamiada shqiptare edhe gjatë gjysmës së dytë të shek. XIX, po edhe gjatë fillimit të shek. XX shënon një rritje të dukshme të nivelit artistik, po nuk mungojnë as idetë, mendimet, temat dhe interesat gjithëkombëtare.

Nga studimet mbi fenomenet estetike dhe poetike të këtij segmenti të letërsisë sonë është dëshmuar se alamiadistëve të periudhës së parë, atyre të shek. XVIII e të fillimit të shek. XIX, nuk u kanë munguar jo vetëm krijimet me tematikë jashtëfetare, por as edhe vetëdija e tyre e qartë kombëtare, ndjenja e tyre se i takojnë një etniteti të veçantë nga ai i pushtuesit, lidhshmëria e tyre emocionale me vendlindjen, brenga e tyre për padrejtësitë sociale dhe pozitën materiale tejet të vështirë të një strukture shumë të gjerë të popullatës së vendit, pozitën e privuar të hallexhinjve të shumtë që ishin të detyruar të shkojnë si mercenarë për të luftuar për interesat e huaja në territore krejtësisht të panjohura, nga ktheheshin të deprimuar e të varfëruar materialisht edhe më tepër, krahas problemeve të rënda që krijoheshin brenda familjeve të tyre.

Alfabeti arab të cilin alamiadistët shqiptarë e kanë njohur dhe e kanë përdorë edhe për të shkruar në gjuhën shqipe, meqë atë e kishin mësuar në shkollat që kishin kryer në vend ose jashtë, u shërbeu atyre dhe kulturës shqiptare sepse falë alamiadistëve shqip-tarë ne sot kemi mjaft krijime me vlera letrare, ashtu siç kemi edhe shkrime me vlerë për islamologjinë shqiptare dhe, të gjitha këto shkrime së bashku kanë vlerë edhe për historinë e gjuhësisë shqiptare (dialektologjinë, fonetikën, morfologjinë, sintaksën, leksikologjinë, frazeologjinë) dhe mund të shërbejnë si modele për rikonstruimin e gjuhës shqipe të shek. XVIII-XIX, rikonstruim që do të ishte mjaft i gjymtë po të mos ishin shërbyer alamiadistët shqiptarë me këtë alfabet. Megjithatë, ky alfabet, shikuar objektivisht, edhe pse nuk i përfshin të gjitha fonemat e gjuhës shqipe ka pasur disa përparësi. Me 28 grafitë dhe tri shenjat diakritike, me grafitë arabe për fonemat dh, th, ë, alfabeti arab u ofroi mundësi alamiadistëve shqiptarë që ta shkruajnë gjuhën shqipe me më pak vështirësi. Po edhe alfabeti grek, edhe më pak ai sllav i përpiluar në fytyrën e alfabetit glagolik, që e kanë përdorë shkrimtarët e Jugut, nuk kanë qenë më të përshtatshëm për përfshirjen e fonemave të gjuhës shqipe, megjithëse, thënë objektivisht, edhe alfabeti latin që është përdorë në shkrimet tona që nga Pal Engjëlli, Gjon Buzuku e të tjerë nuk ka qenë ideal për shkrimin e shqipes meqë edhe me të nuk janë mbuluar të gjitha fonemat e gjuhës sonë. Atyre u është dashur të përdorin grafi të huaja, nga ato sllave, siç vepruan Buzuku, Budi, Bardhi, Bogdani, etj., ose të përdorin disa shenja diakritike apo edhe diagrame (dh, th, nj, sh, gj, xh, zh, ç, ë), ashtu siç veprojmë edhe sot.

Mosbotimi i veprave origjinale dhe të përkthyera të alamiadistëve shqiptarë në kohën kur ato u krijuan, po edhe kur mund të ushtronin një ndikim më të madh nga akceptuesi i veprës, nëse e pranojmë teorinë se arti letrar që ushqehet nga realiteti objektiv duhet t’i kthehet po atij realiteti përmes veprave për të ndikuar në rrjedhat e tij, më tepër është një hendikep objektiv se sa subjektiv. Kjo, sepse shtypshkronjat me alfabet arab në atë kohë kanë qenë shumë të rralla, megjithëse në Perandorinë Osmane kanë ekzistuar shtypshkronja me grafi arabe që në shek. XVIII, por ato kanë qenë të paarritshme për alamiadistët shqiptarë.

Lëvizjet politike, kulturore, iluministe, letrare që filluan në gjysmën e dytë të shek. XIX, më konkretisht ajo letrare pas vititi 1836 me veprën Milosau të De Radës dhe ajo politike, iluministe, kulturore me Qarkoren e Veqilharxhit të po këtij vitit (1836), bënë një kthesë të madhe në zgjimin e vetëdijes etnike, gjuhësore, arsimore te njeriu ynë, e cila për nga shtrirja i përfshiu të gjitha shtresat intelektuale të strukturave të ndryshme sociale, fetare, krahinore. Kjo lëvizje, përmes armës më të fuqishme, arsimit shqip, letërsisë së angazhuar dhe lëvizjeve politike më të theksuara kundër pushtuesit shekullor, i tronditi ndërgjegjet e fjetura, të përgjumura dhe në momente të papërcaktuara, duke i mobilizuar dhe duke i angazhuar për një veprim të përbashkët drejt sendërtimit të një ideali kombëtar, çlirimit të vendit nga pushtuesi shekullor.

Në këto vite të Lëvizjes dhe të Rilindjes Kombëtare që në historinë, apo në historinë tonë të letërsisë kombëtare karakterizohet si një nga fazat më vendimtare për qenien kombëtare e cila për nga përcaktimi kombëtar ishte më gjithëkombëtare, më gjithë-krahinore dhe më gjithëfetare se kurrë më parë, që për nga gjerësia ishte ndër më masivet, ndër më integrueset, nuk mbetën anash as intelektualët e konfesionit islam si me krijimet ashtu edhe me aktivitetin kulturor e iluminist dhe me mobilizimin e masa-ve për një vetëdijësim më të qartë kombëtar. Është e vërtetë se alamiadistët shqiptarë të gjysmës së dytë të shek. XIX kanë qenë kryesisht hoxhallarë ose shehlerë, pra njerëz intelektualë që në shumë raste kanë kryer medresetë në vend ose medresetë e fakultetet jashtë vendit, në Stamboll, në Kajro, kanë qenë intelektualë të vërtetë që janë shkolluar mbi bazat e mësimeve fetare islame, pra kanë qenë intelektualë me vetëdije fetare islame të formuar mbi bazat e filozofisë, të moralit dhe të etikës islame si dhe të shkencave tjera fetare islame. Kjo vetëdije fetare islame e nivelit më të lartë shkencor që mbështetej edhe në një shtrirje shumë të gjerë në disa shkenca natyrore dhe politike, jo vetëm që nuk e ngulfiste te ata frymimin e vetëdijes gjuhësore, iluministe e politike mbi baza kombëtare, por edhe e nxiste dhe favorizonte këtë vetëdije, që ajo të jetë e denjë të barazohet me atë të vendeve më të zhvilluara. Si inte-lektualë me formim të plotë dituror, të përcaktuar për veprimtari fetare, ata vazhdimisht dhe paralelisht kanë zhvilluar edhe veprimtari kombëtare, aq më tepër, sepse me jetën e tyre të pasur shpirtërore, me njohuritë fetare dhe me shembullin e tyre moral e fetar, fjala e tyre kishte një peshë të madhe dhe ishte vendimtare për orientimet dhe përcaktimet e masës së besimtarëve të vet. Veç kësaj, këta krijues ala-miadistë, duke jetuar në fazat më të rëndësishme të historisë kombëtare, por edhe duke marrë parasysh nivelin përgjithësisht të ulët arsimor, nga njëra anë, dhe vetë-dijen fetare shumë të shprehur të masave popullore, nga ana tjetër, ata janë munduar që mendimet, qëndrimet dhe pikëpamjet e tyre kombëtare dhe fetare t’i shprehin sa përmes predikimeve të përditshme fetare të argumentuara dhe të mbështetura mbi më-simet e shenjta që ata i njihnin dhe i kishin studiuar në të shumtën e rasteve fragmentarisht duke i përkthyer edhe në gjuhën shqipe, për të qenë më të pranueshëm e më të kuptueshëm, më të fuqishëm e më të bindshëm te besimtarët, por duke shkruar edhe vepra fetare origjinale, ose duke përkthyer nga gjuha arabe, turke e persiane. Përmes veprave origjinale ose të përkthyera, ata jo vetëm që shpeshherë bënin digre-sione me të tanishmen historike, duke shprehur në momente mendime për ndërtimin moral e etik të njeriut të tyre, por edhe kërkonin mënyrë të gjejnë konvergjencë të plotë ndërmjet citateve kur’anore apo haditheve, nga njëra anë, dhe ndjenjave të dashurisë ndaj atdheut, ndaj arsimit, ndaj shkencës, ndaj diturisë në përgjithësi, nga ana tjetër; konvergjencë ndërmjet pikëpamjeve individuale dhe kolektive për lirinë sociale, politike, rreth pikëpamjeve për edukatën dhe ndërtimin moral e etik të njeriut, të gjitha këto të nxjerra nga aktualiteti më bashkëkohor dhe të mbështetura e të aprovuara edhe nga mësimet kur’anore dhe fetare në përgjithësi. Prandaj te alamia-distët shqiptarë rrallë do të hasim shkrime të pastra patriotike, pasi në të shumtën e rasteve ato do të gërshetohen me motive fetare që janë në konvergjencë të plotë mes vete dhe e stimulojnë edhe dashurinë ndaj atdheut, ndaj shkollës, ndaj diturisë, ndaj shkollës dhe diturisë shqiptare dhe urrejtjen e thellë ndaj tradhtarëve, intrigantëve, spiunëve, armiqve të gjuhës amtare dhe të shkollës, të diturisë dhe edukatës kom-bëtare; kundër atyre që haptazi apo fshehurazi bashkëpunonin me armiqtë e kombit e në interes të të huajve.

Rilindja Kombëtare në masë të madhe kontribuoi në krijimin e vetëdijes gjuhësore dhe bindjes se ne kemi një gjuhë të veçantë nga popujt që na rrethojnë apo që janë pushtues të trojeve tona, se këtë gjuhë duhet ta ruajmë dhe ta forcojmë, ta përdorim dhe ta kultivojmë përmes shkrimeve origjinale dhe të përkthyera, meqë ajo është tipari më thelbësor i qenies dhe etnopsikologjisë kombëtare. Në këtë drejtim ata bënë shumë në ruajtjen e fondit leksikor autokton, u kujdesën që ta pastrojnë gjuhën nga fjalët e huaja, megjithëse, thënë realisht, pati nga ata që nuk u kujdesën fare për një gjë të tillë kështu që bënë një mëkat të madh ndaj gjuhës amtare, aq sa Naimi, si njohës i parë i kësaj letërsie, thotë se kanë bërë “fajin që s’faletë” apo që “s’ndjehet kurrë”, me atë që kanë përzier “gjuhën e bukur shqipe me fjalë të huaja”, edhe pse kjo dukuri, sipas Osman Myderrizit, ka të bëjë më tepër me parimet e poetikës letrare islame që kërkonte një përzierje të tillë. Megjithatë, nuk duhet harruar se pati alamiadistë që u përkujdesën ta pastrojnë gjuhën shqipe nga fjalët e huaja, ose ta pasurojnë me fjalë të shqipes së vjetër ose me fjalë të reja të natyrës së gjuhës shqipe. Gjithë këtë e bënë sa me përpjekjet e tyre publike, aq më tepër me shembullin e tyre personal duke shkruar apo përkthyer vepra përmes të cilave dëshmohej autonomia e gjuhës sonë, po edhe ruhej dhe kultivohej prania dhe ekzistimi i saj. Po në këtë kontekst, si faktor shumë i rëndësishëm për ruajtjen, pasurimin dhe zhvillimin e gjuhës shqipe ishte edhe nevoja për zhvillimin e arsimit, nevoja për hapjen e shkollave shqipe dhe bashkë me të, edhe nevoja për përpilimin e teksteve në gjuhën shqipe për nevojat e shkollave fetare dhe jofetare shqipe.

Aktivitetit rreth shkrimit të gjuhës shqipe dhe rreth nevojës për hapjen dhe përhapjen e shkollave shqipe si dhe nevojës për përpilimin e teksteve shqip për nevojat e shkollave fetare shqipe dhe për arsimin e përgjithshëm fetar të masave shqiptare, iu bashkangjitën edhe alamiadistët shqiptarë, kështu që me bindje të plotë mund të themi se në këtë aspekt ata dhanë një kontribut të dukshëm të cilin s’mund ta mohojë askush. Alamiadistët shqiptarë si intelektualë të shkolluar brenda dhe jashtë vendit, duke pasur njohuri të thella për vlerat e gjuhës dhe ligjet e gjuhësisë, i kanë përhapur idetë e veta rreth gjuhës në format më të ndryshme, sa për t’i përhapur mësimet fetare, sa për të krijuar bindjen se feja duhet të predikohet, apo mund të predikohet edhe në gjuhën shqipe sepse ashtu do të kuptohet më mirë e do të mbahet mend më gjatë, aq edhe për të ngulitur në vetëdije se gjuha e dhënësit dhe e pranuesit mund të jetë një gjuhë tjetër nga gjuha e librave të shenjtë, për arsye se ata libra në thelb nuk janë kundër dhe aq më pak pengojnë, apo ndalojnë që mësimet fetare të mos përkthehen apo të mos propagohen edhe në gjuhën e pranuesit. Këta predikues fetarë që janë edhe alamiadistë, apo vetëm predikues fetarë, në paraqitjet e tyre publike e kanë përdorur gjuhën shqipe qoftë kur kanë diskutuar për çështjet fetare, qofshin ato edhe kur’anore, qoftë kur kanë diskutuar për çështjet kombëtare; në hutbet e tyre ata kanë trajtuar edhe tema nga aktualiteti fetar, por edhe nga aktualiteti shoqëror e politik, janë shërbyer me citate, fraza e mendime kur’anore dhe të haditheve në gjuhën arabe dhe të njëjtat aty për aty i kanë përkthyer edhe në gjuhën shqipe. Po kontribut më të madh kanë dhënë ata alamiadistë që kanë përkthyer ose ata që kanë përpiluar vepra origjinale, pavarësisht se çfarë teme kanë trajtuar në to. Veprat e tyre kanë ndikuar pozitivisht te dëgjuesit e tyre, veçmas te nxënësit, meqë ata kështu e kanë kuptuar më mirë porosinë fetare islame të tyre, apo atë që ata e kanë lexuar, por edhe për shkak të asaj që ata kanë ndjerë një kënaqësi të veçantë që në gjuhën shqipe kanë mësuar për dituritë islame, madje sepse në këtë gjuhë kanë qenë në gjendje t’ua interpretojnë një lutje, apo një citat kur’anor edhe besimtarëve të tjerë që nuk e kanë njohur gjuhën arabe për ta kuptuar më mirë një ajet kur’anor, një lutje apo një ilahi. Vetëm një studim i veçantë, pa paragjykime dhe pa neglizhencë do ta nxirrte në shesh kontributin tejet të madh të alamiadistëve shqiptarë. Megjithatë, kur e trajtojmë këtë temë duhet të jemi edhe objektivë për atë që kish konstatuar ndër të parët edhe Naim Frashëri, se disa prej tyre, si Nezim Frakulla, Hasan Zyko Kamberi, Zenel Bastari, Muhamed Kyçyku e ndonjë tjetër i shekullit XVIII-XIX, e kanë mbushur fondin leksikor të gjuhës shqipe me fjalë të huaja, kështu që sot tekstet e tyre janë të pakuptueshme nëse nuk përdorim ndonjë fjalor, apo nëse nuk përdorim shpjegime kuptimore në fund të tekstit, megjithëse është edhe një Sulejman Naibi i shek. XVIII që jo vetëm se e shkruan gjuhën e pastër shqipe, por edhe polemizon me Nezimin për pastërtinë e gjuhës shqipe dhe ky bashkë me Theodor Haxhifilipin dhe Grigor Bogumilin, janë puristët e parë të gjuhës shqipe. Megjithatë, nëse leksiku i veprave të shek. XVIII e i fillimit të shek. XIX është paksa jo i kursyer nga fjalët e huaja, ai i gjysmës së dytë të shek. XIX dhe i fillimit të shek. XX është shumë më i pastër dhe bëhen përpjekje që të flitet dhe të shkurtohet me nocione leksikore shqipe, madje lutjet të thuhen edhe në këtë gjuhë, të përkthehet libri i shenjtë, Kur’ani dhe hadithet edhe në gjuhën shqipe.

Në kontekstin e përpilimit të teksteve shkollore, nuk janë të rralla rastet kur myderrizët e shkollave fetare islame kanë bërë përpjekje që të përpilojnë tekste shkollore fetare për lëndë të ndryshme fetare dhe jofetare që mësoheshin në mejtepe, idadie, ruzhdie e medrese. Kështu, sipas të dhënave të Ibrahim Hoxhës, (Autorë dhe tekste nga letërsia e vjetër, Shkup, 1995, fq. 150) thuhet se Muhamed Kyçyku, për nevojat e nxënësve të medresesë së Konispolit, ka përpiluar tekste në gjuhën shqipe për lëndët që i ligjëronte vetë. Kështu është vepruar edhe për nevojat e medreseve në Berat, Dibër, Shkodër, Tetovë, Prizren, Elbasan, Gjakovë etj., që dëshmohet me numrin e madh të medresantëve që u aftësuan ta shkruajnë gjuhën shqipe me alfabet arab e më vonë edhe me alfabetin latin duke nisur nga Zade, Frakulla, Naibi, Dervishi, Kamberi, Anonimi i Gjirokastrës, Kyçyku, Boshnjaku, Baba Melçani, Dervish Salihu, Baba Abedini, Nasibeja i Gjirokastrës, Sheh Jonuzi, Dalip e Shahin Frashëri, Sheh Mala, Hafiz Ali Korça, Said Najdeni, Rexhep Voka e deri te Hysen Statovci e Vejsel Guta. Është kjo një plejadë e gjatë e alamiadistëve shqiptarë që dëshironte të integrohet plotësisht në rrjedhat politike, iluministe, letrare e kulturore, është kjo një plejadë që një pjesë prej tyre sakrifikoi mjaft për lirinë kombëtare, për gjuhën e për arsimin kombëtar dhe që kanë ndikuar edhe në formësimin e vetëdijes kombëtare aq sa edhe rilindasit, meqë kanë qenë bash-këmendimtarë, bashkëveprues dhe bashkëkohanikë të lëvizjeve të mëdha kombëtare.



Islamologjia si premisë e alamiadës shqiptare



Në gjirin e alamiadës shqiptare zhvillohej edhe një premisë mjaft e rëndësishme, islamologjia shqiptare, e cila mund të thuhet se për nga karakteri e për nga vëllimi mund të integrohet në rrjedhat e islamologjisë së përgjithshme. Në kornizat e kësaj fushe të studimeve përfshihet përkthimi i Kur’anit të madhërueshëm, librat nga jeta familjare, misionare e fetare e Muhamedit a.s., librat për bashkëkohanikët e Muha-medit a.s., librat për rrëfimet e tij rreth zbritjes së Kur’anit dhe të rrugës së mundimshme dhe plot sakrifica e përcaktime për sanksionimin e fesë islame që për-mblidhen në hadithet, librat nga praktika islame, librat për luftërat e shenjta e për fitoret e Islamit, librat nga sfera e filozofisë islame, morali dhe etika islame, librat nga historia islame, librat për dituritë themelore islame të dala nga Kur’ani, hadithi, fikhu, akaidi, qytetërimi islam e tjerë, e tjerë.

Islamologjia shqiptare është mjaft e hershme dhe ajo ka historikun e vet me një numër të madh autorësh dhe me një numër edhe më të madh veprash origjinale, apo të përkthyera në gjuhën shqipe nga autorë shqiptarë. Me përpjekjet e para, apo për të shkruar të paktën edhe një vjershë me motiv fetar në gjuhën shqipe që fillon me Nezim Frakullën në gjysmën e parë të shek. XVIII, për të vazhduar me impulse më të theksuara edhe me të tjerët, ne i shohim edhe përpjekjet e alamiadistëve dhe islamologëve shqiptarë që përpiqen ta fusin gjuhën shqipe në shërbimet fetare, që me gjuhën shqipe t’i shprehin koncepcionet, idetë dhe mendimet fetare, që përmes tyre të dëshmohet jo vetëm përkatësia gjuhësore e përkthyesit, por edhe aftësia leksikore dhe fleksibiliteti i gjuhës shqipe.

Megjithëse islamologjia shqiptare fillon me Nezim Frakullën, pjesa e parë e shek. XVIII, për të cilin thuhet se ka shkruar poezi fetare të tipit të ilahive, më i arrirë në këtë fushë është Hasan Zyko Kamberi që ka lënë në dorëshkrim shumë poezi të tilla. Në dorëshkrimin e vitit 1827 kemi një ilahi me 80 strofa të shkruara nga ai qysh më 1794 (Hasani në të ritë/ i foli ilahitë...), ndërsa përmbledhja me vjersha fetare Mavia duhet të jetë shkruar para vitit 1807, vepra Mexhmuaja, një përmbledhje vjershash fetare ndër më të vlefshmet, është djegur më 1840 pa u studiuar fare. Nga veprat e ruajtura fetare të ruajtura të Hasan Z. Kamberit kemi edhe dy poema fetare: Mevludin dhe Istori’e Abraamit me Agarë, Agarë nga e cila dualë Ismailitët. Në dorëshkrimin e Korçës të këtij autori kemi edhe një përmbledhje me poezi fetare, Ikrar e tesdikë, ku ka 23 strofa tetërrokëshe dhe një vepër tjetër Muxharet (Thirrje) që është botuar në revistën Zani i Naltë më 1937. Në fushë të islamologjisë mjaft produktiv është edhe Muhamed Kyçyku. Ky ka përkthyer nga arabishtja një Kaside Byrba, kemi edhe vjersha kushtuar vdekjes së Muhamedit a.s., një Isasë dhe një Njeriut. Prej M. Kyçy-kut kemi edhe një përmbledhje me titull Vjersha fetare të shkruara më 1242/1827 që kanë 3.700 vargje, një vepër tjetër të përkthyer nga turqishtja me titull Terk-us-salavat (Ai që lë të falurit të namazit) me 416 vargje, kemi edhe një Mevlud, një Binamazi dhe një Risale e Birgjevi; në fund kemi edhe një Hytbe (Lutje). Me të drejtë Muhamed Kyçyku konsiderohet si më i dalluari në letërsinë me temë jashtëfetare, por edhe më i dalluari me temë fetare, vepra e të cilit fatkeqësisht nuk është botuar. Në kronologjinë e mëtutjeshme, Zenel Bastari na ka lënë një poezi Mbi bektashizmin, por edhe mjaft poezi të tjera fetare që nuk janë mbledhur dhe nuk janë botuar. Në vazhdim Tahir Efendi Boshnjaku na la veprën Emni Vehbie, të shkruar më 1835, ku gërshetohet tema fetare me frazeologjinë popullore; Dervish Salihu i viteve 20-90-të të shek. XIX, ka lënë poezi fetare si Shtatë ditë n’ket dynja, Bismilahi nokte e nisa, Kjo dynja kujt s’i met, Ilmi i Sheriatit, Elifin kush nuk e knon etj.; Sheh Jonuzi, gjysma e dytë e shek. XIX, është produktiv me vjersha fetare, siç janë poezitë Nur Muhamed Mustafa, Nuri i Qiellzës dhe i Tokës, Kush din nefsin aj din Zotin, Kush ta don All-llah Perëndinë, ndër të parët ka shkruar një Elif, poezi e gjatë me nga tri strofa për çdo shkronjë të alfabetit arab; Dalip Frashëri që më 1842 ka shkruar poemën më të gjatë fetare në gjuhën shqipe me alfabet arab, Hadikaja, që është një histori islame që nga njeriu i parë, Ademi, ku përmes pejgamberëve të tjerë vjen deri te Muhammedi a.s., ku flet për jetën, luftërat dhe përcaktimet e tij deri në vdekje, ndalet edhe në pasardhësit e tij, imam Aliun, Hasanin, Hysenin dhe Luftën e Qerbelasë; Baba Meleq Shembërdhenji, i shek. XIX, ka lënë poezitë fetare Perëndia e kish pranë, Thërras Muhamed Alinë; Shejh Mala, i shek. XIX-XX, ka lanë gjithashtu një Elif e një Risalet, e para poezi, e dyta tregime nga historia islame; Shejh Ahmedi ka lënë poezinë fetare Këshill e Kur’anit mbi kombësi; Hafiz Ymer Shemsiu, shek. XX, ka lanë poezi fetare si Ani na t’i lutemi Perëndisë; Shejh Ahmed Shkodra, XIX-XX, ka lënë një Mevludi Sherif, një Jasinë dhe një Ilmi Hallë. Veçmas duhet veçuar kontributin e Sami Frashërit me veprën Përpjekja e heronjve në përhapjen e Islamit, që duhet të jetë origjinale me te-më nga islamologjia, përmes së cilës dëshmohet pa kurrfarë dyshimi se Sami Frashëri ka qenë një besimtar i denjë i Islamit, se pikëpamjet e tij janë konvergjente me dituritë islame dhe se në asnjë rast nuk ka qenë kundërshtar as i fesë, aq më pak i Islamit, siç mundohen shumë studiues, për shkak të ideologjizimit të shkencës letrare me dogmat marksiste, ta paraqesin edhe si antifetar. Nuk duhet lënë anash edhe kontributin e Naim Frashërit dhënë islamologjisë shqiptare me përkthimin e pjesërishëm apo selek-tiv të Kur’anit me titull Thelb’i Kuranit.

Veprat islamologjike të përkthyera dhe origjinale të krijuara nga islamologët shqiptarë që kanë jetuar dhe vepruar gjatë shekullit XIX nuk janë shterur në tërësi me këtë paraqitje të shkurtër kronologjike, sepse janë edhe me dhjetëra të tjera që ende nuk janë evidentuar dhe presin një angazhim të tillë. Vetëm monografia Në kujtim të brezave (F.Luli, I. Dizdari, N. Bushati, Në kujtim të brezave, Shkodër, 1997) e autorëve Faik Luli, Islam Dizdari dhe Nexhmi Bushati, që flet për dyzet hoxhallarët e Shkodrës, shumica e të cilëve i kanë dhënë një kontribut të madh edhe islamologjisë shqiptare me veprat e shumta nga shkencat fetare islame, megjithëse ka edhe mjaft vepra nga shkencat jofetare, është një dëshmi se në çdo rreth ku ka vepruar komuniteti islam në territoret shqiptare ka pasur shumë islamologë, veprat e të cilëve ende nuk janë evidentuar e jo më të studiohen. Aktivizimi i ekipeve të tilla, si i atyre të Shkodrës, është imperativ i domosdoshëm dhe mjaft aktual.

Emrat e islamologëve shqiptarë të fillimit të shek. XX e të tërë këtij shekulli përbëjnë një listë edhe më të gjatë, po të një niveli dhe tipologjie edhe më të pasur. Të fillimit të këtij shekulli do t’i kishim përmendur Hafiz Ali Korçën, Said Najdenin, Rexhep Vokën, të parin për veprat e shumta islamologjike si Mevludi, Historia e shenjtë dhe të katër halifetë, Treqind e tri fjalë të imam Aliut, Ferrëfenjëseja, Muslimaneja, Kur’ani i Madhnueshëm dhe Thelbi i tij, ndërsa i dyti për veprën e vetme Ferrëfenjëseja e myslimanëve, ndërsa i treti për veprën Mendime. Të një kohe pak më të vonshme janë edhe Haki Sharofi, Hafiz Ismet Dibra, Tahir Dizdari, Vehbi Buharaja, Imam Vehbi Ismaili etj. etj. Një dukuri e këtij shekulli është edhe ajo se na paraqiten edhe shumë islamologë shqiptarë të diasporës, që për shkak të rrethanave të ndryshme, më tepër të atyre politike të regjimeve antifetare, janë larguar nga atdheu dhe në vend të huaj kanë dhënë kontribut të madh, tejet të madh në islamologji dhe në shkencat islame, jo vetëm duke krijuar vepra me vlerë të lartë, por edhe duke ligjëruar lëndët fetare në universitetet e dalluara të botës arabe. Në këtë kontekst do ta kishim përmendur si mjaft produktiv dhe si editor të veprave islamologjike Imam Vehbi Ismailin që vepron në SHBA, në Miçigen, dr. Haxhi Vehbi Sulejman Gavoçin që vep-ron në botën arabe, i cili përndryshe ka botuar mbi 400 studime dhe mbi 60 vepra në gjuhën arabe e në gjuhën shqipe.

Premisa e islamologjisë shqiptare brenda alamiadës shqiptare është shumë e pasur, e larmishme dhe interesante, prandaj edhe e vështirë për t’u studiuar, për t’u sistemuar e për t’u strukturuar, aq më tepër që për këtë fushë nuk ekzistojnë studime sistematike, kronologjike, kontinuitive e metodologjike që do ta vendosnin çdo vepër në vendin e vet. Studimi shkencor i islamologjisë shqiptare dhe i fushave të veprimit të saj ka mbetur fare prapa në kohët më të hershme për shkak të mungesës së kuadrit studiues, po edhe për shkak të regjimit të diktaturës së komunizmit që kishte qëndrim armiqësor ndaj fesë në përgjithësi, ndërsa ndaj asaj islame në veçanti. Kjo amulli dhe papërgjegjësi ndaj trashëgimisë sonë islamologjike vazhdon edhe sot e kësaj dite, edhe pse ekzistojnë institucione përkatëse që do t’i stimulonin studimet e tilla. Për një qasje serioze të këtij rrafshi studimor duhet të themelohen edhe institucione apo ins-titute të islamologjisë shqiptare, ku studiuesit do të merreshin me sistemimin, mbledhjen dhe studimin ekskluziv të këtij materiali shumë të madh e të palëvruar. Përndryshe, tash është mbledhur një material i bollshëm që duhet të sistemohet, të strukturohet, por për këtë duhet të krijohen edhe ekipe ekspertësh që do të përcaktonin metodat e studimeve, të bëhet periodizimi i islamologjisë si një nga kërkesat parësore që shkencëtarët duhet ta bëjnë sa më shpejtë për t’i vënë studimet islamologjike në binarë të vërtetë shkencorë, t’u qasen veprave me një metodologji shkencore për t’i caktuar vlerat e tyre dhe fuqinë e ndikimit që ato kanë ushtruar në masat fetare; të për-caktohen veprat origjinale nga të cilat do të shihen ndikimet që kanë ushtruar në to veprat e huaja, niveli që ka secila prej tyre dhe kontributi që jep në trajtimin e diturive islamologjike; të përcaktohen ndikimet që ka ushtruar islamologjia e përgjithshme në letërsinë shqiptare, qoftë në temat, qoftë në idetë, qoftë në mendimet, qoftë në filozofinë, moralin e etikën e njeriut tonë; të përcaktohen konvergjencat fetare që ekzistojnë në letërsinë tonë meqë gati nuk ka shkrimtar që nuk ka shkruar diçka islamike, aq sa është e nevojshme të përcaktohen edhe divergjencat që ekzistojnë te ndonjë shkrimtar, apo te ndonjë vepër; ku ekzistojnë ato divergjenca, ku mbështeten dhe ku kanë pasur ndikime për një divergjencë të tillë. Madje, meqë në letërsinë e Rilindjes Kombëtare kemi mjaft vjersha, poema e epope fetare, do të ishte me vend që të inicohet edhe një konferencë shkencore apo edhe një simpozium ku do të shtroheshin temat për konvergjencat dhe divergjencat fetare të të gjithë atyre krijuesve që kanë prekur këtë temë, pasi edhe sot ekzistojnë vlerësime krejtësisht kontradiktore për pikëpamjet fetare të çdo shkrimtari të Rilindjes Kombëtare. Kjo, sepse diktatura komuniste ka imponuar që secilin shkrimtar ta etiketojmë ose si afetar, ose si antifetar, edhe pse vepra e tyre flet krejtësisht të kundërtën. Kështu theksohet antifetarizmi i Sami Frashërit, i Naim Frashërit, i Hoxhë Tahsimit etj., ose krejtësisht mohohet ndikimi i veprave fetare në krijimtarinë e tyre, heshten edhe nuk përmenden apo nuk ribotohen veprat e tyre fetare, siç është rasti me përmbledhjen e veprave të Naimit, të Samiut etj.