Zeri Islam

Ngjitur me xhamitë ishin ndërtuar 24 “Oda mësimi” (të ndara, të veçanta), ku nxënësit mësonin të lexonin Kuran-i Qerimin. Krahas këtyre, kishte edhe disa mesxhide (faltore të vogla), namasgjahu (sheshi i faljes së të kremteve të posaçme) i ndërtuar nga mirëbërësi Mustafa Efendi (ish-drejtor i financës së vilajetit) dhe 5 teqe. Xhamitë emërtoheshin me emrat e financuesve përkatës. Të tilla xhami, ishin: “Bajrakllë Xhami” – e quajtura edhe “Xhamia e Pazarit”- e ngritur nga sulltan Bajazidi, ndoshta në vitet 1431-1449, xhamia “Arsllan Pasha”[2] e cila kishte 15 shtylla mermeri dhe tri shtylla prej guri vendi, (ngritur më 1712 nga ish-valiu i Janinës, Arsllan Pashai, i biri i Zylfikar Agait); xhamia “Ajshe Hanëm”, engritur nga Ajshe Hanëmi, e bija e Haxhi Pashait; xhamia “Xhelali Pasha”, ngritur nga Mustafa Efendiu, thesaradministrues i vilajetit; xhamia “Lluqe Isuf Aga”; xhamia “Fet-hije” (ndërtuar brenda kalasë); xhamia “Valijuddin Pasha”, ngritur nga Valijuddin Pashai i Ali p. Tepelenës; xhamia e sheh Iljazit, ndërtuar në lagjen Shemseddin; xhamia e sheh Musait etj. Dy prej këtyre xhamive i përkisnin “Shehlerëve të Mëdhenj” të sektit Nakshibehdi. Në Berat Islam Beu e Hasan Roza ngritën xhaminë “El’ Haxhi-Sinan”. Në Delvinë Sijavush Pashai ngriti xhaminë me emrin e vet; abazenjtë ngritën xhaminë në lagjen “Varre” (në qendër). Kjo xhami, një arkivë e pasur me gjithfarë fletoresh dhe dokumentesh dorëshkrim, u prish përdhunisht më 1968-70 nga komiteti i partisë së PPSH-së dhe komiteti ekzekutiv i rrethit të Sarandës. Me atë rast, u asgjësuan objekte dhe dokumente shumë të çmueshme për historinë e Shqipërisë. Në Filat u ngritën nga populli: “Xhamia e Madhe” në qendër të qytetit dhe “Xhamia e Vogël” – apo “Xhamia e Sejkatet”. Në Gjirokastër, Skënduli ngriti xhaminë me të njëjtin emër. Në Konicë Husejn Shah Beu ngriti xhaminë “Husejn Shah”.

Në Konispol u ngritën disa xhami: “Xhamia e Ali Ksenit” (në qendër), e ngritur nga dalanenjtë; “Xhamia e Çuçatit” apo “Xhamia e Medreses”, e ngritur nga Alush Agai; “Xhamia e Pashanjet”, që nuk dihet nga kush u ngrit; “Xhamia e Shehatit”, e ngritur nga karsitët; “Xhamia e Llanxatit”, “Xhamia e Isaranjet, “Xhamia e Tushanjet”, “Xhamia e Piratit”. Veç këtyre faltoreve, në lagjen Llanxat ishin edhe 3 mekamë shumë të bukur dhe një dulbe (tyrbe), ndërtuar tërësisht me gurë të gdhendur, të cilët kanë arritur të pacënuar deri në vitet 1965-1970. Në Margëllëç, Piri Pashai, ngriti xhaminë “Piri Pasha” - në qendër të qytetit. Në Paramithi Mehmet aga Proka ngriti në lagjen e prronjatëve xhaminë “Prokat”. Në Prevezë u ngritën xhami nga Ahmet bej Dinua, një tjetër në kala etj. Atje u ngrit edhe një teqe shehlerësh. Në Vlorë Mustafa pasha Vlora ngriti Namazgjahun. Këto ishin disa nga xhamitë e ngritura nëpër disa nga qytetet e jugut, po edhe në qytete të tjerë si edhe në çdo fshat u ngritën shumë e shumë xhami. Njëherësh apo më vonë, ku aty-këtu, si p.sh në Berat, në Filat, në Konispol e gjetiu u ngritën edhe medresetë; në to mësohej gramatika, sintaksa, logjika, jurisprundenca islame e fet-faje (fikha). S. Hugesi dëshmon, se kur kishte shkuar në Janinë (1805-06), kishte gjetur dy “ndërtesa të mëdha”, shkolla ku mësohej arabisht e turqisht, pra dy medrese. Në Janinë kishte 7 medrese me konvikt (internat).[3] Medresetë ishin “të ulëta” (siç ishin ato të Filatit, Konispolit etj) dhe “të larta”. Në të parat, mësohej 5 vjet, në të dytat 10 vjet; pas mbarimit të të ulëtave jepej e drejta për vazhdimin e mësimeve në të lartat; (të larta kanë qenë ato të Janinës). Për ato, në salnamenë e vitit 1308 H (1892) thuhet: “Medresetë e larta të Janinës meritojnë të quhen vende rilindjesh të shkencave. Prej profesorëve të shquar, studentët marrin mësime shkencore dhe fetare. Hirësia e tij, profesor Qamil Efendiu (nga Prishtina, shënim i autorit të këtij materiali) u jep mësime shkencore dhe ka diplomuar shumë hoxhë, të cilët janë të aftë në shkencat moderne dhe fetare”. Në të gjashtë shkollat e (medresetë) e atij qyteti, kryeqytet vilajeti, mësonin 300 nxënës në vit.[4]

Është rasti dhe vendi për të vënë në dukje edhe se ç’kanë qenë në vetvete medresetë. Gjatë tërë Mesjetës e deri vonë kohës së re në vendet islame ndërmjet Atlantikut e Paqësorit ato kanë qenë çerdhe dijepërhapëse; mësimdhënës ishin bilbilët që i cicëruan dhe shtjelluan ato dituri. Medresetë ishin qendra të mësimit dhe edukimit, nga dolën udhëheqës të shquar shtetërorë, si; Mehmet-Fuat Pashai, Mehmet-Emin Ali Pashai, Mitat Pashai dhe udhëheqës të tjerë të çdo shkalle që nga kryeministri e poshtë, gjyqtarë me emër, si Ahmet-Xhevdet Pashai; dijetarë me emër, si: Halil efendi Filibeja, Muhamet Abduh Misiri, Munir efendi Shami, Mustafa efendi Vidini, Riza efendi Tefiku, Xhemaluddin Afganiu si edhe vetë më të mëdhenjtë Bedred-din Samavi, El Farabiu, El Gazaliu, Firdeusiu, Hal’laxhi Mansur, Ibn-i Ruzhd, Ibn-i Sinai, Muhamet Xhelalud-din el Rumiu, Omar Khajami, Sadiu, Shabaheddin Maktul, Shiraziu etj. Ekonomistët, financierët, arkitektët e rrallë si arkitekt Sinani dhe inxhinierët e tjerë në zë, drejtuesit e famshëm ushtarakë, si: Ibrahim Pashai (Sulltan Ibrahi), Sinan Pashai, Qypërlinjtë etj. si edhe çdo ushtarak tjetër prej më të lartit e deri tek më i ulëti, janë mbrujtur dhe pjekur pikërisht nëpër medresetë. Në fund të fundit, vetë shkencat e natyrës dhe ato shoqërore lindën në mendjet e dijetarëve islamë aziatiko-afrikano-europianëve, u përkundën në mendjet e tyre dhe u lëvruan e shtjelluan pikërisht prej tyre nëpër medresetë.



Medreseja e Konispolit



Quhej Ders Hane (Shtëpi Mësimi). U ndërtua “në fillim të përhapjes së islamizmit në Çamëri”[5], nga Alush Ali agai, i cili në atë pjesë të fushës së Konispolit që quhet Rraha, ndërtoi edhe mullirin e quajtur Mulliri i Agait. Grupi i ndërtesave të medresesë së Konispolit përbëhej nga: ngrehina e mësonjëtores me 11 të ndara, faltorja, myftinia dhe godina e sterrës si edhe lëmi ujëmbledhës i saj. Tërë këto ngrehina përmblidheshin brenda një muri qarkues rreth 3 metër të lartë me tri porta: kryesorja dhe dy anësoret. Ndërmjet ndërtesave ishte një shesh me përmasa afërsisht 100x80 m. Medreseja e Konispolit ishte qendra më e hershme dhe më e madhe mësimore islame në Jug të Shqipërisë, pas të parës së Janinës. Dokumente të shkruara mbi lashtësinë e kësaj medreseje nuk kemi mundur të gjejmë ende. Përmendet vetëm në salnamenë (vjetarin) e Janinës të vitit 1319 hixhri (1901-1902). Aty thuhet se më 1305 H (1887-1888) në Konispol ishte çelur mejtepi (shkolla fillore fetare). Mirëpo kjo nuk ishte e njëjtë me medresenë, as nga gjuha zyrtare e përdorur aty e as nga niveli i përgatitjes. Në medrese gjuhë kryesore ishte arabishtja, kurse në mejtep-turqishtja osmanisht; në medrese përgatiteshin hoxhallarët e ardhshëm, kurse në mejtep nëpunës, arsimtarë etj. Gojëdhënat e njëzëshme të disa brezave dëshmojnë pa pikë dyshimi edhe se “mejtepi u hap dje; medreseja ish hapur që shumë vite përpara se të lehej Muhamet Kuçuku. Edhe aj proto parë (në fillim – I.D.H.) në këtë medrese mësoj, ku do mësonej gjekët?”.[6] Mbi të gjitha mejtepi, që në fillim e deri në fund pati zënë një pjesë të ndërtesës së medresesë, sepse ndërtesë tjetër të përshtatshme për mësonjëtore në Konispol nuk kishte edhe deri në vitet 1955-1956. Medreseja dhe mejtepi vazhduan pandërprerje deri më 1913, kur si njëra, edhe tjetra u mbyllën nga ushtria dhe pushteti grek, që sundoi atje deri më 1917. Në vitin mësimor 1917-1918 një pjesë e ndërtesave u zu nga shkolla zyrtare shqipe e sapoçelur dhe vazhdoi kështu deri më 1930, kur kaloi e tëra në përdorim të shkollës. Medreseja u kalua në ndërtesën e myftinisë, dhe pas pak vitesh në xhaminë e lagjes Shehat, ku vazhdoi deri më 1940, kur u shkatërrua (si edhe shkolla) nga ushtria greke. Grupi i ndërtesave të ish-medresesë së dikurshme u rindërtua disi në vitet 1941-1942, por u shkatërrua përfundimisht në vitet 1945-1950.

Sipas gojëdhënave dhe moshës së disa ish-nxënësve të hershëm që kanë pasë mësuar atje, mendja e do që medreseja të jetë ngritur ndërmjet viteve 1700-1720. Për hershmërinë e saj, mund të merren si dëshmi edhe hullitë e thella ngjitur me njëra-tjetrën në gurët e grykës së sterrës, të gërryera nga fërkimi i litarëve që rrëshqisnin gjatë ngjitjes dhe zbritjes së kovave ujëqitëse. Mund të dëshmohet, gjithashtu, edhe nga pllakat e gurta të lëmës dhe të shkallëve të ndërtesës së sterrës si dhe ato të mjediseve të tjera, të cilat, duke u shkelur vazhdimisht një kohë të gjatë, janë lëmuar aq sa vende-vende shkëlqejnë. Në medresenë e Konispolit mësonin jo vetëm nxënës çamër, por edhe fqinjarë e tejfqinjarë: lebër, skrapallinj etj. Nxënësit jo-konispoli për disa vite u strehuan dhe u ushqyen në shtëpitë e mirëbërësve: të Dalanenjet, të Takanjet, të Bejkanjet, të Kuçukanjet, të Karafìlanjet, të Muderrizenjet, të Plakanjet, të Shehanjet (ata të Bregut të Koçit dhe ata të Llanxatit), të Karsitet (Haxhiabdulanjet), të Kareçanjet e të ndonjë tjetri. Vite e vite më pas, kur ndërtesa u zgjatua, talebetë (nxënësit) flinin në pjesën e shtuar. Madje, nxënësit e skamur pajiseshin prej mirëbërësve edhe me tesha, këpucë dhe me mjetet e duhura mësimore. Mësimi kryesisht jepej arabisht e, krahas saj, vetvetiu edhe shqip. Si lëndë mësimore, përdorej Kur’an-i Qerim dhe libra të tjerë lidhur me atë. Një vend të rëndësishëm zinin edhe vjershërimet e Muhamet Çamit, hoxhë Abdullahut etj. Pas mbarimit të mësimeve në medresenë e Konispolit, nxënësi kishte të drejtë të vazhdonte mësimet në medresetë e Janinës, madje edhe në medresetë e larta turke apo egjiptiane; në ndonjë rast, edhe në ato persiane e hindane. Hafëz Mehmet M. Alushi (1897-1985) nga Konispoli, në kujtimet e veta shkruan: “Kam dëgjuar nga goja e muderrizit, të përndershmit Selim efendi Husejn efendi Peqinit (1818-1908) se në vitet 1720-1790 drejtor i medresesë dhe myfti në Konispol ka qenë i përndritshmi, Haxhi Jahjai nga Manastiri. Në vitet 1791-1850 me ato detyra ka qenë i përndershmi Husejn efendi Peqini, më parë muderriz dhe myfti në Filat”; në vitet 1850-1897 - i përndershmi Xhafer efendi Abdiu nga fshati Ninat; në vitet 1898-1941 - i përndershmi Mehmet-Emin efendi mulla Ago Emin Ramua nga fshati Vrohona. Fillimisht, në medrese mësonin 30 talebe, pastaj shpejt arritën në 107 vetë. Në medresenë e Konispolit mësuan mjaft dijedashës e atdhetarë në zë nga Konispoli e fqinjë çamë e nga krahina të tjera. Të tillë talebe (nxënës) konispolitë, kanë dalë nga Dalanenjtë: Bilal Dalani, Mahmut Musa Dalani, Murat Bilal Dalani, Musa Beqir Dalani, Mustafa Shuaip Dalani, Qamil Tahir Dalani, Remzi Sali Çali (Dalani), Servet Bilal Dalani, Smail Tahir Dalani, Shefik Hasef Dalani e Shuaip Mahmut Dalani. Nga Goxhenjtë: vëllezërit Muharrem, Muhedin e Shaban Xhafer Goxhai. Nga Halilpashajt: Saliko Halil Pashua, mulla Abaz Halilpashua, Haxhi Brahim Halilpashua dhe Izet mulla Abaz Halilpashua. Nga Jahajt: Daut Hasan Jaho, Hajrullah Tahir Jaho, Izet Daut Jaho e Muharrem Dush Jaho. Nga Karafilajt: Kaso Mehmet Karafili e Mehmet Selim Abaz Karafili. Nga Kuçukanjt: Adem Kuçuku, Emin Shaban Kuçuku, Muhamet Çami (Muhamet Hamza Kuçuku: 1174-1242 H./1758~1759-1826~1827), Omer Kuçuku, Shaban Kuçuku dhe vëllezërit Veip e Zeqo Kuçuku (stërnipër të Muhamet Çamit). Nga Malanjt: Hazbi Malo e Omer Riza Malo. Nga Muderrizajt (me prejardhje nga Ninati): vëllezërit Fuat, Hasim, Qadhim e Satedin Xhafer Muderrizi. Muderrizajt (me prejardhje nga Vrohonai): vëllezërit Hajri e Neshet Mehmet-Emin mulla Ago Ramo. Nga Plakajt: Ali Plaku, vëllezërit Hajro e Rexho Haqif Plaku, Haqif Plaku e Osman Ali Plaku. Nga Shehajt (e Bregut të Koçit): vëllezërit Ferhat e Rushit Daut Shehu si edhe vëllezërit Haki e Haqif Rushit Shehu. Nga Takajt: Alush Ilmaz Taka, Bedul Taka, Muharrem Deme Taka, Osman Taka, Resul Osman Taka, Saliko Bej Taka e Sulo Haxhi Taka. Nga Zejnajt: vëllezërit Abdul e Ramadan Ilmaz Zejno, Ilmaz Hamit Zejno e Jasin Xhelo Zejno. Të tjerë konispolitë: Adem Mehmet Sejko, Ahmet Emin Xhemaliu (Taqe), Bajram Resul Mane, Fejzo Zejnel Mullai, hafëz Mahmut Selim Peqini, hafëz Mehmet Muhamet Alushi, haxhi Abdul Kasimi, hoxhë Abdiu, hoxhë Abdullahu (1795-1865/1866), Husejn Abdi Brahimi, Jakup Ahmet Garbiu, Jasin Kareçi, Mete Fejzo Zejneli, Muharrem Abdi Brahimi, Omer ef. Haxhiu (Karsiti), Resul Mero Dalle, Rushit Dine Halili (1871-1912), Sami Xhafa, Sulo Daut Brezati (a Veizati), Shaban Kasim Niso, sheh Tahir Çaze etj. Talebe fqinjarë: Nga Ninati: Ismail efendi Zejneli (1865-1922), mulla Fuat Rakipi, Osman ef. Rushiti (1765-1842), Qemal Ismail ef. Zejneli, Xhafer ef. Abdiu (1822-1897) etj. Nga Vërva: Osman Aliu, Sulo Musai etj. Nga Filati: Feim Mita e Shemshudin Dauti ndoqën medresenë, respektivisht, i pari në vitet 1860-1865 dhe i dyti në vitet 1890-1895. Nga Paramithia: Jaho Mato që mësimet i kreu përafërsisht në vitet 1900-1905. Talebe (nxënës) krahinash të tjera: Nga Fterra (Labëri) vëllezërit Feim e Sheme Kurti (përafërsisht në vitet 1865-1870. Doemos që në atë medrese mbi 200 - vjeçare kanë mësuar edhe shumë të tjerë, po mjerisht nuk kemi mundur të gjejmë amëzat apo të dhëna të tjera. Përfundimisht, mund të them pa u gabuar aspak se “ders-haneja” e Konispolit ka qënë jo vetëm një nga qendrat e para dijepërhapëse në jugun shqiptar, por edhe e para çerdhe ku u përdor shqipja. Vjershat e Muhamet Çamit, të hoxhë Abdullahut, të mulla Agos, mulla Mahmut Margëllëçit etj. thuheshin përmendsh nga nxënësit e saj, mbetën në mendjen dhe në gojën e nxënësve vijues deri në ditët tona.[7]

Veprimtaria e medresesë së Konispolit, mjedisi i përshtatshëm i krijuar nga vezir Ali Pashë Tepelena dhe nga të huajt pranë Oborrit të tij, përgatitën kushte lehtësuese për daljen e shkrimtarëve të tjerë shqiptarë; fillimisht ata u morën kryesisht me vjershërime shqipe. Sipas gojëdhënave dhe moshës së disa ish-nxënësve të hershëm që kanë pasë mësuar aty, mendja ta do që ndër ata të cilët lëvruan vjershërimin, i pari duket se ka qenë Muhamet Çami, i pasuar nga bashkëqytetari i vet, gati bashkëkohës, hoxhë Abdullahu, Mahmut Hamiti nga Margëllëçi, Mulla Ago Emin Ramua nga Vrohonai etj. Pushtetarëve eprorë osmanë vetëm në gjysmën e shekullit XIX u ra ndër mend se nuk ishin medresetë ato që i përshtateshin gjendjes dhe kohës, po shkollat laike; nga 1845 e mbrapa nëpër jugun shqiptar – vetëm në vendbanimet me banorë që kishin pranuar islamin - zunë të çelnin disa mejtepe (shkolla): kryesisht “Darulfejzi Osmaní”; pastaj “iptidaje”- (fillore 3-klasëshe), pak “ruzhdije”(qytetëse 3-klasëshe) e, tek-tuk, edhe ndonjë “idadije”, (gjimnaz të lartë 7-vjeçar apo të ulët 6-vjeçar). Më 1288 H (1871-1872) në Janinë çelën një shkollë qytetëse; një tjetër të tillë çelën më 1293 H (1876) në Prevezë, më 1297 (1879-1880); një në Paramithi, më 1303 H (1885-1886); në Voshtinë, më 1316 H (1898-1899); në - Janinë një për vajza dhe më 1319 H (1901-1902) një në Konicë; të pesta për djem. Më 1296 H (1878-1879) në Janinë çelën një gjimnaz 7-klasësh për djem, kurse më 1316 H (1898-1899) një tjetër për vajza në Prevezë. Më 1297 H (1879-1880) në Paramithi çelën një “Darulfejzi Osmani” (fillore), më 1305 H (1887-1888) një në fshatin Karbunar dhe një në Konispol. Në vitin 1306 H (1888-1889) shkolla fillore çelën në disa vendbanime: në Arpicë, në Grikëhuar, në Janinë, Kuç, në Luarat, Margëllëç, Mazrrek, Pargë, Volë, Voshtinë dhe një në fshatin Vrohona. Më 1310 H (1892-1893) - nga një në fshatrat Lopës e Shalës; më 1311 H (1893-1894) - një në Filat. Më 1319 H (1901-1902) çelën edhe disa fillore të tjera: Në Damës, në Konicë, në Lurë, në Paramithi, në Prevezë dhe një në Varfan. Më 1320 H (1902-1903) një në Janinë dhe një për vajza në Paramithi. Nga sa shihet, tërë thesari - në mund të quhet kështu - arsimor vjetor laik osmanisht përbëhej nga 175 gjimnazistë dhe 114 gjimnaziste, përkatësisht me 13 mësues e 2 mësuese; prej 209 qytetësesh dhe 172 qytetëseshe, përkatësisht me 10 mësues e 7 mësuese; nga 1300 filloristësh dhe 32 filloristesh, përkatësisht me 32 mësues e 1 mësuese. Gjithsej, për qarkun e Janinës dhe atë të Prevezës ishin: 2002 nxënës e nxënëse dhe 65 mësues e mësuese. Pra, një numër qesharak, ndaj numrit të mësuesve, mësueseve dhe të nxënësve e nxënëseve të shkollave greke në të dy-ja qarqet në fjalë. Në vendbanimet e këtyre dy qarqeve – si kudo gjetkë - shkollat çeleshin në përkatësi me besimin fetar të banorëve: në vendbanimet ku banorët vazhdonin të mbeteshin ende në fenë kristiane ortodokse, shkolla çelej detyrimisht në gjuhën greke; për ata që kishin kaluar nga krishterimi në islamizëm, shkolla detyrimisht çelej në gjuhën osmane.

Padyshim që as faltoret e as mësimoret arabisht e osmanisht nuk i shërbyen aspak çështjes kombëtare shqiptare dhe as që u çelën me këtë qëllim; por edhe sikur të çeleshin, kjo gjë tanimë ngjante me fikun pas së vjeli; pra, kur u çelën ato shkolla, “e kishte marrë ferra uratën”. Grekërit, nëpërmjet faltoreve dhe shkollave në gjuhë të tyre, shqiptarët e krahinave anësore shqiptare, tanimë i kishin shndërruar në “grekër”, sepse greqishtja po kultivohej tek ata që mbi 1500-1600 vjet para fillimit të përdorimit të arabishtes dhe të osmanishtes në vendbanimet e pakta ku u pranua islamizmi; besimi islam në masë zuri të përhapej nga gjysma e shekullit XVII e mbrapa. Kurse, në shqiptarët e krishterë greqishtja vazhdoi të mbillej edhe gjatë tërë 500 vjetëve të sundimit osman. Për më tepër që, edhe në disa mësimore, si gjimnazet e Janinës dhe të Prevezës ku shumica e nxënësve dhe e nxënëseve ishin shqiptarë të besimit islam – e, doemos, edhe plot shqiptarë të krishterë ortodoksë - mësimi jepej osmanisht e greqisht. Ndërsa për pakicën shqiptare islame në faltoret islame dhe në medresetë përdorej arabishtja, për shumicën shqiptare të krishterë ortodokse në faltoret e shkollat priftpërgatitëse përdorej greqishtja; ndërsa për pakicën shqiptare islame në mësonjëtoret laike osmane përdorej osmanishtja, në ato greke - për shumicën krishterë ortodokse përdorej greqishtja. Ndërsa masa e krishterë ortodokse në tërësi kryesohej dhe prihej nga një armatë e tërë priftërinjsh grekë të të gjitha shkallëve, shqiptarët e krishterë s’kishin kurrfarë prijësi të ngjashëm me ata të të krishterëve ortodoksë. E njëjta gjë ndodhte edhe me shqiptarët islamimë; prijësit e faltoreve, medreseve dhe shkollave nuk u flisnin nxënësve shqip dhe për çështjen shqiptare, po në gjuhë të huaja dhe për çështje të huajsh. Shqiptarëve në tërësi jo vetëm që u mungonin prijës dhe institucione shqiptare të ngjashme me ato greke, arabe e osmane, por ato edhe u ndaloheshin rreptësisht. Një pengesë tjetër tejet e vështirë për t’u kapërcyer nga shqiptarët që ndiqnin mësimoret islame - medresetë dhe mejtepet- ishin gjuhët arabisht e osmanisht që përdoreshin në to. Tingujt e harfeve (gërmave) dhe shqiptimi i fjalëve të arabishtes e sidomos të osmanishtes e shqiptarit ishin mjaft të vështira për veshin dhe gjuhën e shqiptarit; edhe më e vështirë ishte mënyra e të shkruarit. Tërë këto dhe mungesa e mësonjëtoreve të posaçme shqipe për më se 2000 vjet rresht – për më tepër, në kushtet kur fqinjëve nuk u mungonin - shqiptarëve u shkaktoi dëme fatale dhe hidhërime tejet të hidhëta.



Idadeja e Janinës.



Shkollë e mesme eprore 7-klasëshe, e çelur në vitin 1296 H (1878-1879). Fillimisht, të 13 mësuesit që përbënin trupin mësimor të shkollës, u jepnin mësim 175 nxënësve: 169 muslimanë e 7 jomuslimanë; nga këta, 111 ishin ditorë, 49-me pagesë dhe 15-me bursë. Mund të mësonte gjithkush që dëshironte, pavarësisht nga besimi fetar a kombësia. Po, për shkak të çorroditjes prej zhurmës shurdhuese të kr.a-f. si edhe helmit të derdhur nga ata në gjykimin gjithësisht të të krishterëve, mjerisht atë qendër aq të rëndësishme dijeje e ndiqnin kryesisht shqiptarë nga jugu të besimit islam dhe disa djem nëpunësish të atjeshëm turq; përjashtim bënin vetëm fare pak toskë të krishterë, kryesisht çamër. Kurse shumica dërrmuese e shqiptarëve të krishterë parapëlqenin dhe ndiqnin mësimet në “Zosime.” Pas shpalljes së kushtetutës II osmane, qeveria dhe partia “Ittihat ve Terekki” (Bashkim e Përparim) që e drejtonte atë qeveri, të ndodhura para kërkesave këmbëngulëse të kombësive dhe kombeve që asokohe përmblidheshin brenda sulltanatit osman, shpallën: “Çdo popull ka të drejtë të çelë shkolla më vete dhe të arsimohet në gjuhën e tij amtare”. Shqiptarët, të cilëve ndryshe nga tërë të tjerëve, u ishte mohuar e ndaluar rreptësisht kjo e drejtë, gjetën rastin për të përfituar nga një shpallje e tillë. Menjëherë ata ngritën zërin dhe parashtruan kërkesat e veta në organet shtetërore përkatëse. Mirëpo, kur pushtetarët osmanë dhe partia drejtuese e tyre panë se punët morën drejtim të padëshiruar për ata, bënë sikur e harruan shpalljen e tyre. Kjo sjellje i zemëroi edhe më keq shqiptarët. Ata ngritën gjithandej zërat si vullkan. Ndër zëngritësit u dalluan edhe idadijarët e Janinës. Në një letër të botuar në fletoren “Lirija”,[8] ndër të tjera, thuhej: “Idadijarët na shkruajnë: kaluan dy muaj që u dha urdhri që në shkollat e Shqipërisë të mësohet shqip. As në idadijetë, as në ruzhdijetë e as në iptidajetë s’po jepet ende”.

Në idadijenë e Janinës mësimet jepeshin osmanisht e greqisht. Meqënëse shumica e nxënësve që ndiqnin mësimet në atë shkollë ishin shqiptarë, këta, të mbështetur edhe nga shoqëria “Bashkimi” e Janinës, njëzëri ngulmonin që greqishtja të zëvendësohej me shqipen. Përfaqësuesi i asokohshëm i qeverisë austro-hungareze në Janinë, dr. Ranzi, në tejshkrimin (tanskriptimin) e 13 marsit 1909, njoftonte Ehrentalin: “ ... ngulmojnë të kenë më tepër të drejtë të kërkojnë çeljen e një kursi për gjuhën shqipe, pasi edhe greqishtja është lëndë mësimi e detyruar; ata kërkojnë edhe zëvendësimin e greqishtes me shqipen apo të paktën mësimin e të dy gjuhëve krahas njëra-tjetrës. Mirëpo valiu ndaj shoqërisë (“Bashkimi”- I.D.H.) u mjaftua të thoshte se s’mund të merrej parasysh kërkesa e saj për heqjen e gjuhës greke, e cila këtu po mësohet tash sa vjet. Kurse për mësimin e gjuhës shqipe si lëndë e re mësimi - tha ai - s’janë caktuar ende mjetet e duhura financiare për shpërblimin e mësuesve”. Nuk u pranua nga valiu as kërkesa që shqipja të përdorej vetëm për nxënësit shqiptarë. Si kundërpërgjigje, zërat e idadijarëve dhe të shoqërisë “Bashkimi” në Janinë arritën kulmin. Të gjendur përballë kërkesave të njëpasnjëshme këmbëngulëse e disi kërcënuese të idadijarëve -të mbështetur fuqimisht edhe nga “Bashkimi” i Janinës- qeveria osmane lejoi të jepej shqipja nëpër të gjitha idadijetë. Me urdhër të Ministrisë së Arsimit, drejtoria e arsimit të vilajetit më 1(14).9.1909 caktoi mësues në idadijenë e Janinës Nuçi Dh. Naçin (shih) me 200 grosh në muaj; ky mbajti në ngarkim edhe detyrat e deriatëhershme: sekretar i “Bashkimi” dhe redaktor i fletores “Zgjim i Shqipërisë".[9] Të ndodhur nën trysninë e pandërprerë përditë e më kërcënuese të idadijarëve dhe të “Bashkimi” të Janinës, pushtetarët osmanë u shtrënguan të emëronin në idadije edhe një tjetër mësues shqiptar, Zyhdi Efendinë. Në letrën e dërguar nga studenti i asaj idadijeje, Sali Filati (Çeka) dhe të botuar në fletoren “Korça”,[10] pasi vihej në dukje se ai ishte caktuar mësues për letërsi, drejtësi e tregti, për atë thuhej: “Z. Zyhdi është një shqiptar i flaktë. Ky zot, duke qenë shqiptar i vërtetë, ish marrë me sy të keq nga ca të liq”.

Po në idadijenë e Janinës jepnin mësim shqip edhe atdhetarë të tjerë si fjala bie prishtinasi Qamil Bala dhe aninasi Qamil Efendiu. Atje morën mësim dhe u brumosën më së miri me ndjenja të thella dhe të theksuara kombëtare: Qamil Izet Çami, Sali Çeka, Sali Nivica, Pertef Pogoni, dr. Hasaf Ajdonati, Qamil Izet Sejko, Ferhat Mero Shehu, Mihal Prifti, Resul Osman Taka, Tare Haxhiu, Avni Rustemi, dr. Sezai Çomo, Gani Çano etj. Këta u dalluan në fusha të ndryshme: mjekësi, administratë dhe, më tepër, në organe arsimore, deri edhe qëndrore të shtetit shqiptar; edukuan breza të tërë mësimdhënësish të çdo shkalle dhe lanë gjurmë të thella në pedagogjinë shqiptare. Disa nga këta idadijarë dhe bashkënxënësit e njëkohshëm të tyre zhvilluan një veprimtari të shquar politike dhe arsimore që kur ishin ende nxënës; një nga më të zjarrtët, ishte Sali Çeka nga Filati, bashkëpunëtor i tëra fletoreve në gjuhën shqipe. Ndër ato veprimtari, ishte edhe qortimi i rreptë që i bënë kara Rexhepit në faqet e fletores “Zgjim i Shqipërisë” “lidhur me abetaren shqip me harfe arabo-osmane, që ai shkroi e botoi. Për të ritheksuar qëndrimin e vendosur të tyre mbi abecenë dhe shkrimin shqip, 72 nga ata nënshkruan një përkujtesë dhe ua dërguan fletoreve “Bashkimi i Kombit” (organ zyrtar i shoqërisë qëndrore “Bashkimi” në Manastir) dhe “Shqipëtari” (organ zyrtar i shoqërisë shqiptare në Stamboll) për ta botuar turqisht. Kërkesa e tyre u plotësua. Qortimi i tyre ishte aq me vend dhe aq i fuqishëm, sa u pëlqye dhe u mbështet nga tërë atdhetarët dhe shtypi shqiptar. Shumë atdhetarë, po me anë të shtypit shqiptar, i mburrën për guximin e tyre dhe i lëvduan për aftësinë e atdhetarinë që treguan. Një prej tyre, ishte edhe veprimtari, Hysni Ismail Potomi, i cili nëpërmjet letrës së tij me dt. 2(15).12.1909, thoshte se ata ishin treguar edhe atdhetarë të zjarrtë, edhe me dituri të thella në lëmin e gjuhës dhe të historisë. Në veprimtarinë e tyre atdhetare artistike, përmblidhet edhe skena(teatri). Më 26.9 (9.X).1909 në kinemanë “Ihsanije” -më të madhen e kryeqytetit të vilajetit, Janinë - ata, nën drejtimin e Nuçi Naçit dhe me pjesëmarrjen e tij (në përfytyrim të Fetahut dhe të Zyberit), luajtën dramën e Shemsedin Sami Frashërit, “Besa”; pjesëmarrësit ishin të panumërt, aqsa, edhe pse ndërtesa ishte më e madhja e qytetit, “s’kishte ku të hidhje mollën”.[11] Po sipas tij, atdhetaria dhe aftësia artistike e shfaqur prej aktorëve amatorë i ndezi flakë të pranishmit. Por edhe aftësia e tyre mbi gjuhën shqipe dhe dijet shqiptare që u shfaqën sidomos në provimet e zhvilluara më 27.6(11.7).1910, i lanë gojëhapur të pranishmit të pranishmit dhe një numër të madh janinasish. Në përfundim të provimeve të krejt lëndëve mësimore, idadijarët e vitit të fundit fituan dëftesat e pjekurisë, kurse të tjerët - ato të klasave vjetore përkatëse. Gati të gjithë maturantët u dërguan për të vazhduar studimet e larta nëpër universitete të ndryshme. Ndër ata ishin, edhe Ferid Konja nga Janina, Fetah Janina, Mihal Margëllëçi (Prifti) nga Kastriza, Pertef Pogoni nga Voshtina, Sali Filati etj. Sali Çeka, dhe Pertef Pogoni u dërguan në Francë, në universitetet e së cilës u diplomuan për pedagogji e psikologji. Sali Çeka me rastin e diplomimit, në letrën e vet me dt. 28.6(9.7).1910 drejtuar drejtorit të fletores “Korça” dhe tërë lëçitësve shqiptarë, botuar në po atë fletore nr. 16(36), dt. 8(21).7.1910, vinte në dukje vlerën e idadijesë së Janinës si qendër e rëndësishme kulturore e kombëtare. Ndër të tjera, ai shkruante: “Sot mbarova shkollën idadije të Janinës, në të cilën kam 7 vjet që kam shkuar një rrojtje mjaft të gjatë, që sot shtërngohem ta qanj me lot nga largimi prej saj. Këtë shkollë, këtë shtëpi mësimi në Shqipëri të Jugës s’mund ta harronj kurrë, jo se kam shkuar gjysmën e jetës time, po nga që ndahem nga kjo shtëpi, nga kjo mësimtore e shenjtë që është një shkollë shqip. Këtu të gjithë nxënësit janë vërtet shqipëtarë, janë djemt’ e Shqipërisë, janë burbuqet e të pritmit, të flaktë me ndjenja zemërore kombëtare përpara mëmëdheut, Shqipërisë së gjorë. Shkoll’ e Janinës është shtëpia kombëtare për djemt’ e Shqipërisë. Ikinj pra nga Janina, nga qytet’ i Piros, nga kjo fortes’ e Ali Pashait në Toskëri. Janina për mua është një mëmëdhe i dytë: më rriti, më bëri kaq; kudo që të vete, Epirë s’e kam për të harruar...”

Vlen të theksohet se idadijenë e Janinës në “shtëpi kombëtare për djemtë e Shqipërisë” e shndërruan pjesëmarrësit në të dhe atdhetarët janinas, pas shumë vjet përpjekjesh e mundimesh të gjithëfarshme; atyre kurrë nuk u bëri “tërr” syri e as kursyen gjë nga ç’kishin në dorë. Vlen të përmendet, gjithashtu, edhe se sa më shumë rriteshin kërkesat kombëtare shqiptare dhe sa më i fuqishëm ndihej zëri shqiptar, aq më i ashpër bëhej qëndrimi i shqipmohuesve. Me të vërtetë që sjellja e ashpër dhe qëndrimi mospërfillës i pushtetarëve osmanë ishin bërë pengesa të vërteta dhe tejet dëmprurëse, po sjelljet dhe qëndrimi i patrikanës së Fanarit, sinodhit grek dhe qeverisë greke ishin edhe më djallëzore, më të shëmtuara; ishin gjëma të vërteta. Kjo shfaqej në aspektin shqiptar e kombëtar; për përshkrimin e tyre, s’arrijnë as volume e volume të tëra. Polifemizmi i tyre u shfaq edhe në idadijenë e Janinës. Për të penguar qoftë edhe sado pak ecurinë e shqipes, duke parë se ajo kishte filluar të lulëzonte edhe në Janinë, përbindëshat, të urdhëruar nga Patrikana e Athina, në vitet 1909-1910 i vunë zjarrin 3 herë rresht ndërtesës së idadijesë.[12]


--------------------------------------------------------------------------------

[1] Salnameja (vjetari) i vitit 1288 H (1871) i vilajetit të Janinës, salnameja e vitit 1308 H (1892) fq. 115 dhe salnameja e vitit 1319 H (1903).
[2] Le Istorie Albanesi – Epoca Terca, Salerno, 1886, fq. 34.
[3] Salnameja e vitit 1288 H. (1871).
[4] Po aty.
[5] Llukë Karafili, “Disa Nënprefektura të Shqipërisë”.
[6] Mehmet M. Alushi, Hetem A. Kasimi, Medi Korro, Beqo Zejnun Mullai, Xhevahire Brahim Demiri Halilpasho, Ahmet Taqe etj.
[7] Për hollësi të mëtejshme shih: I.D.H., buletinin “Qytetërimi Islam”, nr. 1, 1999, fq. 18 dhe “Univers” nr. 2, 2002, fq. 129-134), (Skema -Fotografi).
[8] “Lirija”, nr. 19, Selanik, dt. 6 (19).12.1908, fq. 2.
[9] “Zgjim i Shqipërisë", dt. 3(16).9.1909.
[10] Fletore “Korça” nr. 24, dt. 3(16).12.1909.
[11] ”Kujtime të ish-nxënësit, Ismet Çano.
[12] Për lëvizjen arsimore në tërësi dhe atë kombëtare në veçanti në jugun shqiptar shih edhe Ibrahim D. Hoxha, "Nëpër Udhën e Penës Shqiptare", Tiranë, 1984; Ibrahim. D. Hoxha, "Nga jeta kulturore në vitet 1788-1822", Ibrahim D. Hoxha, "Lëvizja për arsim dhe dituri kombëtare gjatë dyqindvjeçarëve të fundit në krahinat jugore shqiptare ", fletorja "Drita", Tiranë, 13.6.1982, “Revista Pedagogjike” nr.1, Tiranë, Janar-Mars 1980, fq. 160-171.