Zeri Islam

Henry Corbin


SUFIZMI

1. Vërejtjet hyrëse

1. Etimologjia përgjithësisht e pranuar e nxjerr fjalën sufi nga fjala arabe suf që d.m.th. “lesh”. Kjo fjalë aludon në traditën e sufive që të veshin petkat dhe pallton prej leshi të bardhë (hirka). Fjala, pra, nuk do të kishte kurrfarë lidhje etimologjike me mësimin shpirtëror që në Islam i karakterizon sufitë, që nuk do të thotë se nuk është në përdorim që nga koha më e hershme. Shprehja sufijë i shënon të gjithë mistikët dhe spiritualistët që e predikojnë tasavvufin. Fjala tasavvuf është emër foljor i llojit V, i nxjerrë nga rrënja svf; d.m.th. “predikim i sufizmit”, kurse përdoret kur flitet për sufizmin si të tillë (të krahasohet me fjalët teshejju, predikimi i shiizmit, tesennun, predikimi i sunnizmit, etj). Një eksplikim tjetër, në shikim të parë më i pranuar, fjalën e konsideron transkriptim të fjalës greke sophos, mentar. Ndonëse orientalistët përgjithësisht nuk e kanë pranuar këtë shpjegim, Biruniu XE "el-Biruni, Ebu Rejhan Muhammed ibn Ahmed" , në shekullin IV/X (IV, 6), e thekson atë. (Krh. fjalën fejlesuf, transkriptimin e philosophosit grek, përkundër paraqitjes së shkronjës sad në një fjalë, kurse shkronjës sin në fjalën tjetër). Sidoqoftë, duhet çmuar kujdesin e shkëlqyeshëm të gramatikanëve arabë në gjetjen e etimologjisë semite për ndonjë fjalë të importuar nga jashtë. [1]

2. Sufizmi, si dëshmitar i religjionit mistik në Islam, është fenomen shpirtëror i rëndësisë së jashtëzakonshme. Ai, në realitet, është fryt i porosisë shpirtërore të Profetit XE "Profeti" , përpjekje që me angazhimin personal të ringjallen modalitetet e saj, me anë të kundrimit të brendshëm të përmbajtjes së Shpalljes kur’anore. Mi’raxhi, “ngjitja ekstatike”, gjatë të cilit Profeti XE "Profeti" është udhëzuar në fshehtësitë hyjnore, mbetet prototip i përvojës të cilën të gjithë sufitë me radhë kanë tentuar ta arrijnë. Sufizmi është kundërshti evidente, dëshmi e pafalshme e Islamit shpirtëror kundër çdo përpjekjeje që Islami të redukohet në religjion legjislativ dhe literalist. Ka arritur që deri në hollësi ta zhvillojë teknikën e askezës shpirtërore, shkallët e së cilës, përparimi dhe të arriturat, nxisin një metafizikë të tërë të shënuar me emrin ‘irfan. Polariteti ndërmjet sheri’atit dhe hakikatit është qenësor pra, për jetën e tij dhe mësimin e tij; ose më mirë të themi, kjo është trini: sheri’at (qëndrimi tekstual i Shpalljes), tarikat (rruga mistike), hakikat (e vërteta shpirtërore si e arritur vetjake). Kjo dëfton, nga një anë, në të gjitha vështirësitë që gjatë shekujve Islami zyrtar ia ka shkaktuar sufizmit. Por nga ana tjetër, duhet pyetur se ky polaritet ndërmjet sheri’atit dhe hakikatit, drejt të cilit shpie tarikati, a është risi që e sjell sufizmi, ose ai tashmë prej më herët është karakteristikë qenësore e ndonjë islami, i cili, ndonëse nuk mbanë emrin e sufizmit, s’do të thotë se për këtë arsye, në përmasë më të vogël nuk është Islam shpirtëror. Mësimi i disa mësuesve të mëdhenj të sufizmit, për të cilët në vazhdim do të bëjmë fjalë, sërish na shpie deri te qëndrimet qenësore të shiizmit dhe “filozofisë profetike” të tij. Ky pohim nxit një pyetje me rëndësi të madhe, e cila mund të shtrohet në mënyrë të mirë vetëm nëse posedojmë njohje të thellë të botës shpirtërore shi’ite, sepse “fenomeni i sufizmit” i lindur në Iranin shi’it, nuk paraqitet në mënyrë të njëjtë sikur ai që lindi në Islamin sunnit, që deri më sot ka qenë shumë më i afërt për orientalistët tanë.

Këtu nuk mundemi, fatkeqësisht, as ta eksplikojmë tërë problemin, e lëre më ta zgjidhim, por mund të vijmë deri te disa konkluzione në mënyrë që t’i përcaktojmë karakteristikat e një situate skajërisht komplekse. Nga temat që më lart (kapt. II) i tubuam nën shenjën e “filozofisë profetike”, do të mund të dukej se sufizmi është zhvilluar vetvetiu. Ky pohim do të ishte i saktë nëse ka të bëjë me sufizmin shi’it (të gjitha përpjekjet e Hajdar Amuliut XE "Amuli, Sejjid Hajdar" dhe ndikimi i tij deri më sot janë të orientuara drejt kësaj; po ashtu, në pjesën II, B, II, 4, e kemi theksuar fenomenin e lidhshmërisë së ismailizmit dhe sufizmit). Mirëpo në të vërtetë, nëse e shikojmë gjendjen numerike gjatë shekujve, do të shohim se pjesa dërrmuese e sufive i përket botës sunnite. Aq më tepër, në botën shi’ite shpesh e takojmë ngurrimin ndaj sufizmit, i cili në të shumtën e rasteve kufizohej me gjykimin e plotë, dhe atë jo vetëm te mullatë zyrtarë, të cilët e përfaqësonin fenë legalitare, por edhe te spiritualistët të cilët mësimin e tyre e kanë nxjerrë nga mësimet e imamëve, dhe të cilët, - duke e përdorur fjalorin sufist dhe duke predikuar metafizikën e njëjtë teozofike - me­gji­th­atë fare nuk e kanë predikuar sufizmin, duke marrë ndaj tij qëndrim skajërisht të përmbajtur. Ky është po ai tip i spiritualitetit shi’it, shprehimisht i pranishëm edhe sot, që na shtron pyetjen të cilës nuk mund t’i shmangemi.

3. Është i domosdoshëm një përcaktim më i përafërt. Në kalimin nga shekulli II në shekullin III hixhrij, anëtarët e një grupi të spiritualistëve shi’itë nga Kufeja kanë qenë, si duket, të parët që i kanë quajtur sufijë; ndër ta ka qenë edhe njëfarë Abdaku XE "Abdak" , si na njofton një tekst i Ajnulkudat Hamadani XE "Hamadani, Ajnulkudat" t (vdiq më 525/1131): “Në periudhat paraprake dhe te pasardhësit e parë, pelegrinët në rrugën e Zotit nuk kanë qenë të përmendur me emrin e sufizmit (tasavvuf). Fjala sufi u përhap në shekullin III (IX), kurse njeriu i parë i cili në Bagdad është quajtur me këtë emër ka qenë sufiu Abdak (vdiq më 210/825). “Ka qenë ky shejh i madh, thonë, kurse ka jetuar para Xhunejd XE "Xhunejd, Ebu’l-Kasim ibn Muhammed ibn-ul-Xhunejd el-Hazzazi" it dhe mësuesit të tij Sari es-Sakati XE "es-Sakati, Sari" (VI, 2). Përkundër kësaj, dimë për fjalët e ashpra të bashkëkohasit të Abdakut XE "Abdak" , Imamit XE "Imami" të Tetë, Ali Rida XE "Ali Rida" së (vdiq më 203/810), të drejtuara kundër sufizmit, dhe duket se nga fundi i shekullit III/IX i humben gjurmët sufizmit shi’it, deri në paraqitjen e Sa’duddin Hamuje XE "Hamuje, Sa’duddin" së në shekullin VII/XIII (vdiq më 650/1252), dhe të kryeparëve të tjerë të sufizmit shi’it (Hajdar Amuliut XE "Amuli, Sejjid Hajdar" , Shah Ni’metull-llah Vali XE "Kirmani, Shah Ni’metull-llah Vali" t) që paraqiten njëri pas tjetrit deri te rilindja safavidase.

4. Këtu duhet theksuar edhe disa momente. Në vend të parë, nëse e marrim nocionin e velajetit, i cili është nocioni qendror i shiizmit, dhe nëse konstatojmë se çfarë ndryshimesh ka pësuar në sufizmin sunnit, për shembull në veprën e liderit çfarë është Hakim Tirmidhi XE "Tirmidhi, Hakim" u (VI, 3), do të vërejmë se qysh atëherë ka qenë e mundur të kuptohen shkaqet e dënimit imamit dhe shi’it, së paku në aspekt të grupeve të caktuara sufike. Mësimi për velajetin te këta të fundit me përjashtimin e imamologjisë, shënon kalimin në sufizmin sunnit; ky sufizëm lejon mundësinë e imamologjisë pa Imam (të barabartë me paradoksin e një kristologjie pa Krishti XE "Krishti" n).

Nuk mundemi me­gji­th­atë të konfirmojmë se gjykimi i imamëve ndaj këtyre grupacioneve ka shpjerë deri te zhdukja aq e shpejtë dhe e plotë e sufizmit shi’it. Ngase, mbeten dy fakte: nga njëra anë, ekzistimi i lirë i sufizmit shi’it, prej shekullit XIII e deri më sot; nga ana tjetër, fakti se trungu gjenealogjik i shumicës së tarikateve ose shoqatave sufike zë fill në personalitetin e njërit prej imamëve. Ata që e kanë kontestuar autenticitetin historik të këtyre gjenealogjive, nuk janë kujtuar se ato sa janë më pak “historike” aq më tepër dëshmojnë për vullnetin e vetëdijshëm të sufive që veten ta paraqesin si pasardhës shpirtërorë të ndonjërit prej imamëve të shiizmit. Për këtë duhet të ekzistojë ndonjë shkak. Përfundimisht, ekziston edhe një aspekt i cili nuk guxon të mospërfillet. Arsyeja e mjaftueshme e zhdukjes së shpejtë të sufizmit shi’it do të mund të shpjegohej në mënyrë të kënaqshme me ardhjen e Selxhukëve në pushtet në Bagdad, në fillim të shekullit IV/X (krh. III, 3, A); kjo të gjithë shi’itët i ka detyruar që rigorozisht t’i përmbahen “ligjit të fshehtësisë” (takije), të cilin e kanë përcaktuar vetë imamët. Ja për ç’arsye duhet të jemi shumë të kujdesshëm kur të sjellim konkludime.

5. Në vendin e dytë, duhet sërish të thirremi në atë tipin karakteristik të mendimtarëve shi’itë (krh. II, § 6 i hyrjes) të cilët shërbehen me fjalorin sufij ndonëse nuk i përkasin sufizmit. As Suhraverdi XE "Suhraverdi, Shihabuddin Jahja" , as Hajdar Amuliu XE "Amuli, Sejjid Hajdar" , as filozofët sikur Mir Damadi XE "Mir Damadi, Muhammed Bakir Astarabadi" , Sadra Shirazi dhe shumë të tjerë, nuk i kanë takuar ndonjë tarikati (të përkujtohemi se kjo fjalë d.m.th. “rrugë shpirtërore”, kurse shërben po ashtu që të shënohet materializimi i asaj rruge në ndonjë vëllazëri ose shoqëri sufiste). Duket se kritikat shi’ite kanë qenë pikësëpari të orientuara kundër organizimit sufist në shoqëri; hankah (manastir), petkut “monakist”, si dhe rolit të shejhut i cili përpiqet ta ndërrojë Imamin XE "Imami" , veçan Imamin XE "Imami" e fshehtë, mësuesin dhe udhëheqësin e brendshëm - si të padukshëm. Duhet të kihet parasysh se në shiizëm (sidomos kur është minoritet) raporti i njëmendtë me sheri’atin nuk është krejtësisht i njëjtë sikur në sunnizëm. Shiizmi prej tash do të paraqesë vetvetiu rrugë shpirtërore, tarikat, d.m.th. iniciacion. Natyrisht, shoqëria shi’ite nuk është shoqëri e të udhëzuarve (kjo do t’i kundërvihej nocionit të iniciacionit). Por mjedisi shi’it “potencialisht” është iluminist. Me lojalitetin ndaj imamëve të shenjtë shi’iti ka fituar parashtrimet që prej tyre ta pranojë këtë iluminim, i cili me lidhje të drejtpërdrejtë dhe personale e lidh me botën shpirtërore në “dimensionin vertikal”, e që me­gji­th­atë nuk duhet domosdo formalisht të hyjë në ndonjë tarikat të organizuar, siç është rasti në sunnizëm.

Që shfaqja të përfshihet në tërësi, duhet t’i shqyrtojmë të gjitha variantet e saj. Paralelisht me tarikatet ose vëllazëritë sunnite, ekzistojnë edhe tarikatet sufiste formalisht të organizuara (në Iranin e sotëm ky është rendi ni’metull-llahi me degët e veta të shumta, pastaj dhehebijje etj.). Por duhet përmendur edhe tarikatet e shumta, të cilat në shiizëm nuk e kanë organizatën formale, madje as emrin. Ekzistimi i tyre është plotësisht shpirtëror, në atë kuptim se ka të bëjë me iniciacionin personal të cilin e ndanë shejhi, emri i të cilit nganjëherë është ruajtur, kur ka të bëjë me këtë apo me atë personalitet, por më së shpeshti askund nuk është shkruar. Ekziston, më në fund, edhe rasti i uvejsive, të cilët emrin e kanë marrë sipas Uvejs el-Karani XE "el-Karani, Uvejs" ut nga Jemeni, njërit prej shi’itëve të parë i cili e ka njohur Profetin XE "Profeti" dhe të cilin Profeti XE "Profeti" e ka njohur, ndonëse kurrë nuk janë takuar. Me këtë emër i quajmë ata që nuk kanë pasur mësues me trajtë njerëzore, të jashtëm dhe të dukshëm, por çdo gjë e kanë pranuar nga udhëheqësi personal shpirtëror. Në këtë pikërisht është domethënia e besimit në imamët, ajo çka atë e bën të kuptueshëm. Disa prej uvejsive me emra janë të njohur; ka pasur të tillë edhe në sunnizëm, kurse në shiizëm janë të shumtë në numër.

6. Pas këtyre vërejtjeve, duhet pranuar se studimi i historisë së sufizmit në Islam, të lidhur me manifestimet tjera shpirtërore që i kemi analizuar në këtë studim, paraqet detyrë jashtëzakonisht komplekse. Është e mundur gjithsesi, të kufizohen periudhat kryesore. Asketët e devotshëm nga Mesopotamia që e kanë marrë emrin e sufive, na shpiejnë deri tek ajo që e quajmë Shkollë bagdadase; paralel me të, ekziston edhe Shkolla nga Horasani. Mësimi i disa mësuesve që do t’i përmendim më tej, tashmë paralajmëron atë që më vonë do të quhet “metafizikë e sufizmit”. Por, temat kryesore që do t’i shqyrtojmë na përkujtojnë në ato të cilat i kanë hasur në shiizëm: polariteti ndërmjet sheri’atit dhe hakikatit, ndërmjet dhahirit dhe batinit, ideja e ciklit të velajetit i cili në hierohistori pason pas ciklit të profecisë. Ideja e strumbullarit mistik (Kutb) në sufizmin sunnit nuk është asgjë tjetër veçse transmetim i idesë shi’ite të Imamit XE "Imami" , dhe hierarkia ezoterike mistike, apogjeja e së cilës është strumbullari, edhe më tej parashtron idenë e Imamit XE "Imami" . Kur në pjesën e dytë të këtij studimi t’i studiojmë periudhat e mëvonshme të shiizmit, para së gjithash mësimin dhe ndikimin e shkollës së Ibn Arabiut XE "Ibn Arabi, Muhjiddin" (vdiq më 1240), do të ketë po aq fakte që do të kërkojnë përgjigje urgjente në pyetjen të shtruar këtu.

Për fat të keq, hapësira që këtu është e kufizuar rreptësisht, nuk na lejon të diskutojmë disa aspekte të përgjithshme të shkaqeve të sufizmit: ndikimi i neoplatonizmit, gnosës, mistikës hinduse etj. Do të mund të përmendim vetëm disa personalitete më të mëdha sufiste, derisa shumë prej tyre do të mbeten mënjanë. Kjo don të thotë se veprat e shumë kryeparëve sufistë këtu nuk do të mund të paraqiten, duke filluar prej Hoxha Abdull-llah Ensariut XE "Hoxha Abdull-llah Ensariut" nga Herati (396/1006 - 481/1088).

2. Ebu Jezid Bastami

1. Ebu Jezid Tajfur ibn Isa ibn Surushan Bastami XE "Bastami, Ebu Jezid Tajfur ibn Isa Surushan" ka pasur paraardhës të afërt mazdeistë, sepse gjyshi i tij Surushani ka qenë konvertit nga zoroastrizmi në Islam. Pjesën më të madhe të jetës së vet Ebu Jezid XE "Bastami, Ebu Jezid Tajfur ibn Isa Surushan" i e ka kaluar në qytetin e lindjes Bastam (Bistam) në verilindje të Iranit, ku edhe vdiq afërsisht në vitin 234 ose 261/874. Me të drejtë e konsiderojnë si njërin nga mistikët më të mëdhenj që Islami kurdoherë i ka pasur. Doktrina e tij, manifestim i drejtpërdrejtë nga jeta e tij e brendshme, i solli admirimin e personaliteteve të ndryshme, edhe pse kurrë nuk ka pranuar detyrën me përgjegjësi që të drejtojë me vetëdijen njerëzore ose publikisht të predikojë. Madje nuk ka lënë pas vete asnjë shkrim. Esenca e eksperiencës së tij shpirtërore është ruajtur në formë rrëfimesh, thëniesh dhe paradoksesh që i kanë përmbledhur nxënësit e tij të drejtpëdrejtë ose disa nga vizitorët e tij; kjo përmbledhje ka rëndësi të jashtëzakonshme metafizike dhe shpirtërore. Në historinë shpirtërore të Islamit këto thënie janë të njohura me emrin teknik shatahat. Kjo shprehje vështirë përkthehet; ajo përmbanë idenë e goditjes që rrëzon. Ne do ta përkthejmë si “paradokset”, “ekzagjerimet”, “të folurit ekstatik”.

2. Ndër nxënësit e drejtpëdrejtë të Ebu Jezid Bastami XE "Bastami, Ebu Jezid Tajfur ibn Isa Surushan" t në rend të parë duhet përmendur (të birin e vëllait më të vjetër, Ebu Musa Isa bin Ademi XE "bin Adem, Ebu Musa Isa " , me ndërmjetësimin e të cilit prijësi i famshëm bagdadas Xhunejd XE "Xhunejd, Ebu’l-Kasim ibn Muhammed ibn-ul-Xhunejd el-Hazzazi" i i ka njohur thëniet e Ebu Jezid XE "Bastami, Ebu Jezid Tajfur ibn Isa Surushan" it, i ka përkthyer në arabishte dhe i ka përcjellur me koment, i cili pjesërisht është ruajtur (në “Kitab ul-luma’” të Sarraxhi XE "Ibn-us-Sarraxhi" ut). Ndër ata që e kanë vizituar duhet theksuar Ebu Musa Dabili XE "Dabili, Ebu Musa" un (nga Dabili në Armeni), Ebu Is’hak ibn Haravi XE "ibn Haravi, Ebu Is’hak" un (nxënësin e Ibn Ademit XE "Ibn Adem" ), sufiun e njohur iranian Ahmed ibn Hidraje XE "ibn Hidraje, Ahmed" n, i cili e ka vizituar Ebu Jezid XE "Bastami, Ebu Jezid Tajfur ibn Isa Surushan" in derisa ky si pelegrin ka qëndruar në Mekke. Burimi më i plotë dhe më i rëndësishëm për të studiuarit e jetës dhe thënieve të Ebu Jezidit, deri më sot mbetet “Libri i dritës mbi fjalët e Ebu Jezid Tajfurit” (Kitab un-nur fi kelimat Ebu Jezid Tajfur), vepër e Muhammed Sahlaxhi XE "Sahlaxhi, Muhammed" ut (vdiq më 476/1084; bot. A. Badavi XE "Badavi, A." , Kajro, 1949). Duhet shtuar përmbledhjen e sentecave të cilën, të përcjellur me koment mjaft burimor, Ruzbihan Bakli Shiraziu XE "Shirazi, Ruzbihan Bakli" e inkuadron në Përmbledhjen e vëllimshme që ua përkushton shatahateve sufike përgjithësisht (në rrjedhë e sipër është botimi i tekstit persisht).

3. Një aspekt i rëndësishëm i mësimit të këtij sufiu të madh iranian, çfarë dëftohet në rrëfimet dhe thëniet e tij, është vetëdija e thellë mbi kushtëzueshmërinë e qenies, në formën Unë (ana’ijje), në formën Ti (entijje), në formën Ai (huvijje, vetjake, njëjtësi, Vetja). Në këtë shkallëzim të vetëdijes mbi ekzistencën, hyjnorja dhe njerëzorja unifikohen dhe barabarësohen në aktin e lartësuar të adhurimit dhe dashurisë. Ka vende të shkëlqyeshme në përshkrimet e Ebu Jezidit të etapave të cilat i kalojmë duke u ngjitur drejt kulmit të arritjes shpirtërore. Si shembull, këtu mund ta përmendim vetëm një tekst.

“E kam kundruar Krijuesin tim me syrin e Sigurisë, pasi më ka kthyer nga çdo gjë që nuk është vetë Ai, dhe pasi më ka ndriçuar me dritën e vet. Atëherë më njoftoi me mrekullitë e fshehtësisë së vet, duke ma zbuluar Njëjtësinë e Vet (Unin e Vet). E kam kundruar unin tim me anë të njëjtësisë së Tij vetjake. Drita ime para dritës së Tij është venitur, fuqia ime para fuqisë së Tij është molisur, pushteti im është gjunjëzuar para pushtetit të Tij. Atëherë e kam parë unin tim nëpërmjet Vetes së tij. Madhëria që ia kam përshkruar vetes, në realitet ka qenë, madhëria e Tij; përparimi im ka qenë përparimi i Tij.

Që atëherë e vështroja me syrin e të Vërtetës (‘ajn ul-hakk) dhe i thashë: Cili është ai? Ai m’u përgjigj: As unë as dikush tjetër... Kur më në fund e vështrova të Vërtetën me të Vërtetën, e ringjalla të Vërtetën me të Vërtetën dhe kam mbetur në të Vërtetën me anë të të Vërtetës në tanishmërinë e amshuar, pa frymë, pa fjalë, asgjë duke mos dëgjuar, pa dije, derisa Zoti nuk më dhuroi dijen që buron nga dija e Tij, të folurit që rrjedh nga mëshira e Tij, shikimin të formësuar sipas dritës së Tij.”

3. Xhunejd XE "Xhunejd, Ebu’l-Kasim ibn Muhammed ibn-ul-Xhunejd el-Hazzazi" i
1. Me prejardhje iraniane, i lindur në Nihavand, Xhunejd XE "Xhunejd, Ebu’l-Kasim ibn Muhammed ibn-ul-Xhunejd el-Hazzazi" i (Ebu’l - Kasim ibn Muhammed ibn-ul-Xhunejd el-Hazzazi) gjatë tërë jetës ka qëndruar në Irak, më saktësisht në Bagdad, ku edhe vdiq në vitin 297/909. Në këtë qytet ka fituar arsimimin tradicional nga njëri prej dijetarëve më të mëdhenj të asaj kohe, Ebu Thevr el-Kalbi XE "el-Kalbi, Ebu Thevr" u, kurse në mistikë e kanë udhëzuar ungji Sari es-Sakati XE "es-Sakati, Sari" dhe disa mësues të sufizmit, sikur el-Harith el-Muhasib XE "el-Muhasib, el-Harith" i, Muhammed ibn Ali el-Kassabi XE "el-Kassabi, Muhammed ibn Ali" u etj. Edhe gjatë jetës edhe pas vdekjes thellë ka ndikuar në sufizmin. Personaliteti i tij, predikimet dhe shkrimet e tij e vënë në pozitë të dalluar në atë sufizëm që quhet “Shkollë bagdadase”. Po ashtu, ia kanë dhënë ofiqin shejh ut-ta’ife (prijësi i grupit sufik).

Janë ruajtur rreth pesëmbëdhjetë shkrime të Xhunejd XE "Xhunejd, Ebu’l-Kasim ibn Muhammed ibn-ul-Xhunejd el-Hazzazi" it, në të cilat përfshihet edhe korrespondenca që e ka bërë me disa sufijë të mëdhenj, bashkëkohës të vet. Këtu gjejmë analizat dhe sqarimet që u përkasin disa temave të jetës shpirtërore, nocionet e dashurisë ndaj së vërtetës (sidk), sinqeritetit (ihlas), adhurimit të Zotit në të vërtetën (‘ibade). Në këto trajtesa në kuptimin e ngushtë të fjalës, ai zhvillon disa tema klasike të spiritualitetit islam, për shembull në “Trajtesën për unitetin hyjnor” (Kitab ut-tevhid) flet për qasjen e dyfishtë problemit, teologjike dhe mistike; në “Librin për shkrirjen mistike” (Kitab ul-fena) autori hulumton kushtet që sjellin deri te gjendja e mbirrojtjes (beka); të përmendim edhe trajtesat me titull “Rregullat e mirësjelljes për atë që nuk mundet pa Zotin” (Edeb ul-muftekir ilall-llah), dhe “Ilaçi për shpirtin njerëzor” (Deva ul-ervah); etj.

2. Sa i përket mësimit të këtij mësuesi të madh, këtu duhet të theksojmë dy momente dhe t’i argumentojmë vrojtimet të cilat tashmë i kemi ekspozuar (VI, 1). Në rend të parë, theksojmë se spiritualiteti i Xhunejd XE "Xhunejd, Ebu’l-Kasim ibn Muhammed ibn-ul-Xhunejd el-Hazzazi" it është i kushtëzuar me polaritetin ndërmjet sheri’atit (shkronja e Ligjit Hyjnor, që ndërrohet prej njërit te profeti tjetër) dhe hakika-tit (e vërteta shpirtërore e amshueshme). Po nga ana tjetër, e dijmë se pikërisht në këtë përbëhej fenomeni religjioz i shiizmit, dhe se kjo ka mbetur kërkesë e imamologjisë së tij. Xhunejd XE "Xhunejd, Ebu’l-Kasim ibn Muhammed ibn-ul-Xhunejd el-Hazzazi" i i kundërvihet qëndrimit ekstremist të disa sufive, të cilët për shkak të supremacionit ontologjik të hakikatit mbi sheri’atin, konkludojnë se sheri’ati është i padobishëm dhe se duhet abroguar atë çast kur e kemi tejshkuar duke zbuluar rrugën deri te i pari (hakikati). Nga ana tjetër, dimë se pikërisht në këtë pikë vjen deri te ndarja e shiizmit duodecimalist dhe ismailizmit. Do të ishte prandaj interesant “sërish të mendohen” faktet e situatës shpirtërore, duke i marrë në tërësi; meqë kjo situatë nuk është krijuar ekskluzivisht me sufizmin, kështu që nuk mund të eksplikohet ekskluzivisht me anë të sufizmit.

Momentin tjetër qenësor të mësimit të Xhunejd XE "Xhunejd, Ebu’l-Kasim ibn Muhammed ibn-ul-Xhunejd el-Hazzazi" it e gjejmë në mësimin mbi tevhidin, si themel eksperimental i unifikimit mistik. Nuk ka dyshim se Xhunejdi e ka përfshirë tërë gjerësinë e problemit të cilit ia ka kushtuar tërë një vepër. Për të, tevhidi nuk përbëhet vetëm në atë që të dëshmohet uniteti i Qenies Hyjnore me anë të argumenteve racionale, sikur që këtë e bëjnë teologët e kelamit, por aq më parë që të përjetohet uniteti transcendental i vetë Zotit. Nëse kjo kërkesë e karakterizon mirë një spiritualitet autentik, ai po ashtu na përkujton se tashmë Imami XE "Imami" i Gjashtë u ka folur miqve të vet më intimë se ai e përsiat tekstin e Kur’anit derisa nuk arrin ta kuptojë ashtu si e ka dëgjuar ai të cilit i qe shpallur nga ai i cili ia ka shpallur këtij.

4. Hakim Tirmidhiu
1. Hakim Tirmidhiu XE "Tirmidhi, Hakim" ose Termezi, siç e shqiptojnë këtë persianët (Ebu Abdil-lah Muhammed ibn Ali el-Hasan ose el-Husejn) ka jetuar diku në shekullin III/IX. Nuk i dimë datat e sakta të lindjes dhe të vdekjes së tij, e madje as karakteristikat më të rëndësishme të jetëshkrimit të këtij iraniani nga Baktria. Tërë dija jonë për të redukohet kryesisht në emrat e disa mësuesve të tij dhe në rrëfimet mbi syrgjynimin e tij nga qyteti i lindjes Tirmidhi. Dimë gjithashtu se shkollimin e ka vazhduar në Nishapur. Me­gji­th­atë Tirmidhi XE "Tirmidhi, Hakim" u na ka lënë disa të dhëna të vlefshme për jetëshkrimin e vet të brendshëm dhe zhvillimin shpirtëror (autobiografinë e tij kohë më parë e ka zbuluar Hellmut Ritter XE "Ritter, Hellmut" ). Përveç kësaj, ka shkruar trajtesa të shumta të cilat në pjesën më të madhe janë ruajtur (krh. bibliografinë).

2. Mësimi shpirtëror i Tirmidhi XE "Tirmidhi, Hakim" ut kryesisht zë fill në nocionin e velajetit (miqësisë hyjnore, afërsisë me Zotin, iluminimit shpirtëror). Për këtë arsye përgjigjja në pyetjet e shtruara në pjesën hyrëse të kësaj kaptine (VI, 1) nuk guxon këtu të vonohet. Sepse, tashmë e dimë se nocioni i velajetit është vetë themeli i mësimit shi’it (II, A), dhe se kjo fjalë, nocion dhe send gjenden pikësëpari në tekstet që e përcjellin mësimin e imamëve. Duket se vepra e Tirmidhi XE "Tirmidhi, Hakim" ut në kuptimin e vërtetë është ajo, ose një prej atyre, në të cilën duhet studiuar procesin që solli deri te ajo që të krijohet paradoksi i një velajeti të zhveshur nga imamologjia e cila i është themel. Këtu do të kufizohemi në dy konstatime.

E para është që Tirmidhi XE "Tirmidhi, Hakim" u dallon dy lloje të velajetit: një velaje i përgjithshëm dhe i përbashkët (velaje ‘amme), dhe një velaje i veçantë (velaje hassa). Ai nocionin e të parit e shtrin në të gjithë musliminët: deklarimi i shahadetit (betimi fepredikues islam) i cili mjafton të krijojë lidhjen e velajetit e cila kështu bëhet lidhje me Zotin, e përbashkët për të gjithë besimtarët që e pranojnë Porosinë profetike. Velaje i veçantë i përket elitës shpirtërore, atyre që janë intimë me Zotin, të cilët me të bisedojnë dhe komunikojnë, sepse ata me Të krijojnë aleancë efektive dhe transcendente. Por, duhet përkujtuar se para së gjithash doktrina shi’ite ka vënë dhe ka konstatuar nocionin e velajetit të dyfishtë. Pasi, fatkeqësisht, këtu nuk kemi hapësirë ta skicojmë këtë krahasim, duhet të udhëzojmë në kontekstin burimor shi’it të këtij nocioni të dyfishtë (II, A, 3 e tutje). Mundemi vetëm të konstatojmë se në sufizmin e Tirmidhiut vjen deri te ndryshimi radikal i strukturës së nocionit, deri te “laicizmi” i konceptit të “velajetit të përgjithshëm”.

Konstatimi i dytë i përket relacionit të velajetit dhe profecisë (nubuvve) në mësimin e Tirmidhiut. Sipas tij, velajeti përfshinë, pos të gjithë besimtarëve pa dallim, edhe profetët, sepse ai është burim i frymëzimit të tyre dhe themel i misionit të tyre profetik. Ai mëson se velajeti në vete i është i mbirenditur profecisë, për shkak se është permanent e jo i lidhur për një moment të caktuar historik, sikur misioni profetik. Derisa cikli i profecisë historikisht përmbushet me ardhjen e Pejgamberit të fundit, cikli i velajetit vazhdon, nëpërmjet pranisë së evlijave deri në fund të kohës.

Por kjo skemë, sadoqoftë interesante, nuk i tregon asgjë të re atij që është i njoftuar me profetologjinë shi’ite, përveç që ndonjë strukturë mundet -nëse nuk kemi të dhëna të tjera, - të çrregullohet e që këtë njeriu edhe mos ta vërejë. Kemi parë (kapt. II) se si ideja e ciklit të velajetit, që pason ciklin e profecisë, ka qenë pikërisht kërkesë e shiizmit dhe e filozofisë së tij profetike, dhe se si ajo ka parashtruar aspektin e dyfishtë, “dimensionin” e dyfishtë “të Njëmendësisë së amshuar profetike”, që ka për konsekuencë ndërvarshmërinë e profetologjisë dhe imamologjisë. Dy konstatimet e ekspozuara pajtohen njëri me tjetrin, sepse edhe në njërin edhe në rastin tjetër konstatojmë ndërmarrjen që mbaron me ruajtjen e idesë së velajetit, krahas përjashtimit të imamologjisë e cila është burimi dhe themeli i saj. Me këtë është shtruar problemi serioz që i përket historisë së spiritualitetit islam në tërësi, problem i cili për autorët shi’itë përndryshe as nuk ka ekzistuar.

5. El-Hal-laxhi
1. El-Hal-laxhi XE "El-Hal-laxhi, Ebu Abdil-lah el Husejn bin Mensur" gjithsesi është njëri prej personaliteteve më të shquara ndër përfaqësuesit e sufizmit. Emri i tij dhe lavdia e tij dolën nga rrethi i ngushtë i elitës shpirtërore muslimane, duke iu falënderuar jehonës së madhe në të cilën ka hasur internimi i tij tragjik e procesi në Bagdad, dhe vdekja e tij martirizuese si dëshmor i Islamit mistik. Literatura për të është e vëllimshme në të gjitha gjuhët islame. Lavdia e tij tash është përhapur edhe në Perëndim, duke iu falënderuar punimeve të L. Massignon XE "Massignon, Louis" it, botuesit dhe përkthyesit të tij. Do të mbështetemi pikërisht në këto punime, dhe tash për tash do të kufizohemi në skicimin e një biografie e cila vetvetiu paraqet tërë një mësim.

2. Ebu Abdil-lah el-Husejn bin Mensur el-Hal-laxhi XE "El-Hal-laxhi, Ebu Abdil-lah el Husejn bin Mensur" , po ashtu nip i një zoroastriani, është i lindur në Tur në krahinën Fars (në jugperëndim të Iranit) jo larg nga qyteza Bejze, në vitin 244/857. Derisa ishte ende krejtësisht i ri, mori mësimin nga sufiu i famshëm Sahl et-Tustari XE "et-Tustari, Sahl" u, të cilin më vonë e përcjell gjatë internimit në Basra. Në vitin 262/876, Hal-laxhi XE "El-Hal-laxhi, Ebu Abdil-lah el Husejn bin Mensur" niset në Bagdad, ku bëhet nxënës i Amir ibn Uthman el-Mekki XE "el-Mekki, Amir ibn Uthman" ut, njërit prej prijësve të mëdhenj shpirtërorë të asaj kohe. Me të mbetet përafërsisht 18 muaj, kurse gjatë kësaj kohe martohet me vajzën e njërit prej ithtarëve të tij. Më 264/877 Hal-laxh XE "El-Hal-laxhi, Ebu Abdil-lah el Husejn bin Mensur" i e njofton Xhunejd XE "Xhunejd, Ebu’l-Kasim ibn Muhammed ibn-ul-Xhunejd el-Hazzazi" in (VI, 3), nën udhëheqjen e të cilit i aplikon ushtrimet shpirtërore. Xhunejdi me dorën e vet do ta veshë me pallton sufiste (hirka). Por, pas kthimit nga haxhillëku i tij i parë në Mekke, në vitin 282/896, Hal-laxhi i ndërpret lidhjet me Xhunejd XE "Xhunejd, Ebu’l-Kasim ibn Muhammed ibn-ul-Xhunejd el-Hazzazi" in dhe me shumicën e prijatarëve sufistë të Bagdadit. Pastaj shkoi deri në Tustar (jugperëndim i Iranit), ku mbeti katër vjet. Në këtë periudhë gjithnjë e më i shprehur është mospajtimi i tij me tradicionalistët dhe juristët.

Raportet tendosen aq shumë saqë diku katër vjet më vonë Hal-laxh XE "El-Hal-laxhi, Ebu Abdil-lah el Husejn bin Mensur" i e zhvesh petkun sufik, dhe shkon në popull të cilit ia predikon jetën shpirtërore. Thonë se ka mbajtur raporte të mira me mjekun-filozofin e lavdishëm Razesi XE "Razesi" n (Razi XE "Razi, Fahruddin" , IV, 4), me reformatorin “socialist” Ebu Sa’id Xhennebi XE "Xhennebi, Ebu Sa’id" un, e madje edhe me disa përfaqësues zyrtarë të pushtetit siç është princi Hasan ibn Ali et-Tevdi XE "et-Tevdi, Hasan ibn Ali" u. Hal-laxhi udhëton nëpër krahinat iraniane, nga Huzistani (në jugperëndim) deri në Horasan (verilindje); aplikon jetën spirituale duke mos iu përmbajtur konvencioneve të përcaktuara, dhe vazhdimisht e nxitë popullin që t’i përkushtohet jetës së brendshme. Pas pesë vjetëve, më 291/905, Hal-laxhi për së dyti shkon në haxhillëk në Mekke, e pastaj shkon në vendet e largëta: në Indi, Turkestan, madje edhe deri te kufiri i Kinës. Ka ditur ta përvetësojë simpatinë e çdokujt. E kanë quajtur “ndërmjetës” dhe shumë njerëz e kanë pranuar Islamin duke iu falënderuar ndikimit të tij.

3. Në vitin 294/908 Hal-laxhi XE "El-Hal-laxhi, Ebu Abdil-lah el Husejn bin Mensur" shkon për së treti në Mekke. Atje mbetet dy vjet, pastaj kthehet në Bagdad që atje të vendoset dhe t’i përkushtohet predikimit publik; gjithnjë zgjedh temat e domethënies së madhe shpirtërore dhe metafizike. Ekspozon mësimin e vet. Pohon se caku skajor i të gjitha qenieve, e jo vetëm i sufive, është unifikimi me Zotin, unifikim i cili mund të sendërtohet me anë të Dashurisë, e cila sërish kërkon aktivitetin transformues hyjnor që ndonjë qenie e zhvillon deri në vendin e saj të lartë. Këto ide të larta së shpejti nxisin kundërshtime të ndryshme të rrethit të tij. I kundërvihen njohësit e Ligjit, politikanët, ndërsa edhe disa sufijë janë shumë të përmbajtur ndaj tij.

Mësuesit e të drejtës islame ia zënë për të madhe mësimin mbi unifikimin mistik i cili, pohojnë ata, duke ngatërruar hyjnoren dhe njerëzoren shpie deri te një lloj panteizmi. Politikanët e akuzojnë se i shqetëson shpirtrat dhe e konsiderojnë nxitës të konflikteve. Ndërkaq sufitë distancohen nga ai sepse konsiderojnë se Hal-laxhi vepron jomençurisht kur publikisht ua shtron fshehtësitë hyjnore njerëzve që nuk janë të gatshëm as që t’i pranojnë e as që t’i kuptojnë. Po ashtu, për të kanë gjykuar shi’itët, dhe përgjithësisht ezoteristët. Hal-laxhi ka gabuar kur publikisht e ka shkelur “Ligjin e fshehtësisë”. Përfundimisht, juristët dhe politikanët intrigojnë që të nxjerrin fatvanë (decizionin juridik, N.I. XE "N.I." ) kundër tij; e morën nga juristi i madh bagdadas Ibn Davud Ispahani XE "Ispahani, Muhammed Ibn Davud" , ku proklamonte se mësimi i Hal-laxhit është i gabueshëm, se e rrezikon mësimin islam, dhe se për këtë arsye Hal-laxhi me të drejtë e meriton dënimin me vdekje.

4. Pasi që dy herë e arrestoi policia abasite, Hal-laxhi XE "El-Hal-laxhi, Ebu Abdil-lah el Husejn bin Mensur" u burgos më 301/915, dhe iu soll vezirit Ibn Isa XE "Ibn Isa" ut. Ky ka qenë i devotshëm dhe njeri liberal, kështu që e kundërshtoi ekzekutimin e tij. Por kjo ishte vetëm shtyrje. Hal-laxhi u mbajt në burg tetë vjet e shtatë muaj. Me ardhjen në pushtet të vezirit të ri Hamidit, kundërshtarit të rreptë të Hal-laxhit dhe të nxënësve të tij, gjërat janë zhvilluar me shpejtësi marramendëse. Armiqtë e Hal-laxhit e përsëritën akuzën dhe kërkuan fetva të re, që do ta dënonte, nga kadiu Ebu Umer ibn Jusuf XE "ibn Jusuf, Ebu Umer" i. Ky iu përgjigj kërkesës së tyre. Këtë herë aktgjykimi është kryer dhe Hal-laxhi u ekzekutua më 24 dhu’l-ka’de 309/27 mars 922.

6. Ahmed Gazali XE "Gazali, Ahmed" u dhe “dashuria e pastër”
1. Në lidhje me aktgjykimin e parë të marrë kundër Hal-laxhit, kemi përmendur emrin e juristit Ibn Davud Ispahani XE "Ispahani, Muhammed Ibn Davud" ut. Në këtë mund të shihet drama e rëndë njerëzore, sepse Ibn Davud Ispahani i cili - si i dëfton emri - ka qenë me prejardhje iraniane (vdiq më 297/909, në moshën 42 vjeçare), ka qenë autor i librit i cili njëkohësisht është kryevepër dhe përmbledhje e teorisë platonike të dashurisë në gjuhën arabe (Kitab uz-zuhra, “Libri për Venerën”, që mund të lexohet edhe si Kitab uz-zehra, “Libri për lulen”). Kjo është rapsodi e vëllimshme në vargje dhe prozë, e cila lavdon idealin e dashurisë platonike çfarë shëmbëllen dashuria ‘uzrite. Në realitet, fati i autorit të këtij libri është i ngjashëm me fatin që e lëvdojnë poetët e një fisi ideal nga Arabia e Jugut, përbri kufirit me Jemenin, popullit legjendar Benu ‘Udra (“virgjinalistët”), popullit të pastër dhe të veçantë i cili “vdes kur dashuron”. Gjatë rapsodisë së gjatë, autori rezymon mitin e Platoni XE "Platoni" t të shtruar në “Gosti”, që të konkludojë: “Për Platonin gjithashtu thonë se ka thënë: Nuk e kuptoj se ç’është dashuria, por e di se është marri hyjnore (xhunun ilahi) të cilën nuk duhet as lavdëruar as qortuar”.

Edhe Hal-laxhi e ka predikuar mësimin për dashurinë. E me­gji­th­atë, Ibn Davud XE "Ispahani, Muhammed Ibn Davud" i e ka gjykuar. Që ta kuptojmë paradoksin tragjik duhet t’i shqyrtojmë të gjitha aspektet e situatës, e cila bëhet më e qartë në kohën e mistikëve post-hal-laxhianë, sidomos te Ahmed Gazali "Gazali, Ahmed" u dhe Ruzbihan Bakliu XE "Shirazi, Ruzbihan Bakli" nga Shirazi (vdiq më 606/1209), i cili njëkohësisht ka qenë edhe “platonist” dhe komentues i Hal-laxhit. Këtu mund të vërehet dykuptimësia madje edhe dydomethënshmëria e platonizmit në Islam, dy mundësi të raportit të tij ndaj religjionit profetik për shkak se ekzistojnë dy mënyra të të kuptuarit dhe të jetuarit të tij. Atë që mund ta quajmë “teofanizëm” të Ruzbihanit, është hermeneutika e domethënies profetike për Bukurinë, është te’vil i cili edhe këtu lidh të dukshmen (dhahir) dhe të fshehtën (batin). Për Ibn Davud "Ispahani, Muhammed Ibn Davud" in (i cili është dhahirit, ekzoterist) kjo domethënie e fshehtë mbetet e pakuptueshme. Për Ruzbihanin, domethënia e fshehtë e formës Njerëzore është teofania fillestare: Zoti i cili i zbulohet vetvetes në formën e Ademit "Ademi" , Anthroposit Qiellor të ringjallur në jashtëkohësi, dhe i cili është shëmbëlltyrë e tij. Për këtë shkak Ruzbihani veçan kënaqej me vargjet e lavdishme të Hal-laxhit: “Lavdia i qoftë Atij i cili njerëzinë e tij e ka manifestuar si mister të lavdisë së hyjnisë së vet të shkëlqyeshme”; në këtë mister të njëjtë ka themeluar lidhjen ndërmjet dashurisë njerëzore dhe hyjnore. Këtë Ibn Davud XE "Ispahani, Muhammed Ibn Davud" i nuk ka mund ta lejojë, dhe është dashur të përcaktohet kundër Hal-laxhi XE "El-Hal-laxhi, Ebu Abdil-lah el Husejn bin Mensur" t.

Këtu nuk mund t’i përcjellim fjalët e fundit të Ibn Davud XE "Ispahani, Muhammed Ibn Davud" it, sikur as rreshtat përfundimtarë të veprës së Ruzbihanit “Jasemini i besimtarëve të dashurisë” (krh. pjesën II të këtij studimi), por mund të themi se edhe njëra edhe tjetra përsosurisht tregojnë qëndrimin fundamental dhe fatin e çdonjërit nga këto dy lloje të “platonizmit” islam, që janë zhvilluar në gjiun e religjionit profetik të Islamit. Ajo të cilës në mënyrë të njëjtë i janë frikësuar edhe platonisti Ibn Davud XE "Ispahani, Muhammed Ibn Davud" i edhe teologët (neohanbelistët dhe të tjerët) është teshbihi, krahasimi i njeriut me Zotin, i cili radikalisht e rrënon transcendentitetin e monoteizmit abstrakt, d.m.th. të perceptuarit e pastër ekzoterik të tevhidit. Për këtë shkak madje edhe disa sufijë kanë refuzuar çdo mundësi që erosin ta sjellin në lidhje me Zotin. Të tjerët dashnorin ‘uzrit e kanë konsideruar ideal për dashnorin mistik, dashuria e të cilit i është drejtuar Zotit. Në atë rast ekziston transferi i dashurisë: çdo gjë ndodh sikur nga objekti njerëzor kalon në objektin hyjnor. Për “platonistin” Ruzbihanin, madje edhe ky kalim është grackë. Abiset e teshbihit dhe ta’tilit (abstraksionizmit) është e mundur të kapërcehen vetëm me dashuri njerëzore. Percepcioni teofanik e solli Ruzbihanin deri te profetologjia e të Bukurës.

Këtu pra do të duhej përkujtuar tërë trungun gjenealogjik të “Besimtarëve të dashurisë”, të cilët në Ruzbihanin gjejnë shembullin e tyre të realizuar. Treuniteti dashuria - dashnori - i dashuruari bëhet fshehtësia e tevhidit ezoterik. Tragjedia e Ibn Davud Ispahani XE "Ispahani, Muhammed ibn Davud" ut ka qenë në atë që nuk ka mund ta parandiejë këtë fshehtësi dhe ta përjetojë këtë treunitet. Ahmed Gazaliu XE "Gazali, Ahmed" dhe Ferid Attari XE "Attari, Feriduddin" do të dijnë që nëse dashnori kundrohet në të Dashuruarin, po ashtu i Dashuruari mund ta kundrojë veten dhe bukurinë e vet vetëm në aspekt të dashnorit që e kundron. Në mësimin e Ahmed Gazali XE "Gazali, Ahmed" ut mbi dashurinë e pastër, dashnori dhe i dashuruari transubstancializohen në unitetin e substancës së pastër të dashurisë.

2. Ahmed Gazaliu XE "Gazali, Ahmed" (vdiq më 520/1126, në Kazvin, Iran) ka qenë vëllai i teologut të madh Ebu Hamid Gazaliut (V, 7), te i cili ndoshta deri diku edhe ka ndikuar, “por nuk ka arritur që te ai ta përcjellë atë pasion të dashurisë së pastër, të mallëngjimit të pangushëlluar që digjet në veprat e tij” (Louis Massignon XE "Massignon, Louis" ). Ndikim të konsiderueshëm ka pasur një libërth, breviar i mirëfilltë i dashurisë, të cilin Ahmed Gazali XE "Gazali, Ahmed" u e ka shkruar në gjuhën persishte koncize dhe vështirë të kuptueshme, të cilin e titulloi “Parandjenjat e Besimtarëve të dashurisë” (Sevanih ul-’ushshak). Me kompozicionin e vet rapsodik dhe kaptinat e shkurtra që pasohen e të cilat krejt lirë janë të lidhura, ky libër anon drejt psikologjisë jashtëzakonisht subtile. Hellmut Ritter XE "Ritter, Hellmut" i, të cilit i falënderohemi për botimin e këtij teksti të çmueshëm, ka shkruar se “vështirë do të gjendej vepër në të cilën analiza psikologjike arrin fuqinë e tillë”. Këtu do të përkthejmë dy fragmente të shkurtra.

“Kur vërtet ekziston dashuria, dashnori bëhet ushqim i të Dashuruarit; nuk bëhet i Dashuruari ushqim i dashnorit, sepse i Dashuruari nuk mund të jetë i përmbajtur në aftësinë e dashnorit (...) Flutura që është bërë dashnore e zjarrit, derisa është larg tij mbrohet me dritën e atij agimi. E fton dhe e përshëndet parashenja e shkëlqimit mëngjesor. Por ajo duhet të vazhdojë të fluturojë derisa nuk vjen deri te ai. Por kur arrin, nuk përparon më ajo drejt zjarrit, por zjarri përparon në të. Nuk është zjarri ushqimi i saj, por ajo është ushqim i zjarrit. Edhe në këtë është fshehtësia e madhe. Për një çast të shkurtër ajo (flutura) bëhet e Dashuruara e vet vetjake (sepse ajo është zjarr). Në këtë përbëhet përsosuria e saj.” (kaptina 39).

“Caku i dashurisë është i lartë, sepse ajo kërkon që i Dashuruari të ketë emërtim të lartë. Kjo e përjashton mundësinë që i Dashuruari të kapet në rrjetin e bashkimit. Pa dyshim në situatë të tillë i është thënë Iblisi XE "Iblisi" t (Satanës XE "Satana" ): Mallkimi im mbi ty! (XXXVIII, 78). Kurse ai u përgjigj: Me këtë pohoj lavdinë Tënde. (XXXVIII, 83). Kurse kjo d.m.th: ajo që e dua te Ti është lartmadhëria yte saqë askush deri te Ti nuk mund të ngrihet dhe se askush nuk është i denjë me Ty. Sepse, sikur dikush ose diç të mund të ishte e denjë me Ty, do të thoshte se Lavdia jote është e papërsosur” (kaptina 64). Këtu zë fill tema e famshme për “Iblisin të cilin e ka dënuar dashuria”.

3. Nuk mund të flasim për Ahmed Gazali XE "Gazali, Ahmed" un e mos ta përmendim nxënësin e tij të dashur Ajnulkudat Hamadani XE "Hamadani, Ajnulkudat" n, i cili u ekzekutua në moshën 33 vjeçare (525/1131); fati i tij tragjik është sikur ai i Hal-laxhit, dhe sikur e paralajmëron fatin e shejh ul-ishrak Suhraverdiut XE "Suhraverdi, Shihabuddin Jahja" (kapt. VII). Ajnulkudati njëkohësisht ka qenë edhe jurist edhe mistik, filozof dhe matematikan. Njërën nga trajtesat e tij (Temhidat), e cila është përplot mësime në temën e dashurisë mistike dhe e cila zhvillon mësimin e Ahmed Gazali XE "Gazali, Ahmed" ut, gjerësisht e ka komentuar një sufi hindus në shekullin XV, Sejjid Muhammed Husejni Gisudirazi XE "Gisudirazi, Sejjid Muhammed Husejni" u. “Ka shkëlqyer zotrillëku i lavdisë Hyjnore. Atëherë ka mbetur pena, por u zhduk shkrimtari”. “Zoti është së tepërmi transcendental që ta njohin edhe profetët, e lëre më të tjerët”.

4. Nuk mund ta lëmë këtu e të mos e përmendim Maxhdud ibn Adem Sana’i XE "Sana’i, Mexhdud ibn Adem" un (vdiq rreth 545/1150), themeluesin e poemës didaktike sufiste në gjuhën persishte. Vepra më interesante e tij, poema e gjatë me titull “Ecja njerëzore drejt Kthimit të vet” (Sejrul ibad ilel mead) përshkruan, në formën e rrëfimit në veten e parë, bredhjen e neoplatonistëve islamë në Gjithësi. Ky udhëtim mistik kryhet nën udhëheqjen e vet Inteligjencës (atë të cilën Fedeli d’Amore, rreth Dante XE "Aligieri, Dante" s, do ta quajë Madonna Intelligenza). Kjo po ashtu ka qenë tema e “Rrëfimit të Hajj ibn Jakdhan XE "Hajj ibn Jakdhan" it” të Ibn Sinas (Avicenës XE "Avicena" ), të rrëfimeve mistike të Suhraverdiut XE "Suhraverdi, Shihabuddin Jahja" në prozë, dhe e tërë literaturës që e ka zhvilluar temën e mi’raxhit. Këtu tashmë është shënuar struktura që do të përhapet në epopetë e vëllimshme mistike që në persishte i kanë përgatitur Fariduddin Attariu XE "Attari, Feriduddin" , Assariu XE "Assari, Sejjid Kazim" nga Tebrizi, Xhami XE "Xhami, Mulla Nuruddin Abdurrahman" u dhe poetë të tjerë më pak të njohur.

5. Këto shënime mjaft koncize mundësojnë që të shohim atë që mund të quhet “metafizikë e sufizmit”. Ruzbihani nga Shirazi na udhëzon drejt apogjesë të cilën e përfaqëson bashkëkohësi i tij i ri Muhjiddin Ibn Arabiu XE "Ibn Arabi, Muhjiddin" , me Përmbledhjen e teozofisë mistike që është një kryevepër e pakrahasueshme. Pas nesh mbetën filozofët e frymëzimit helenist. A kryqëzohet rruga e tyre me rrugën e metafizikës së sufizmit? Apo synimet e tyre kanë qenë të ndryshme deri në atë masë, saqë janë të arsyeshme disa vërejtje sarkastike sufiste në llogari të këtyre filozofëve që “nuk kanë fuqi as të nisen”? Mund të përgjigjemi se vepra e Suhraverdiut XE "Suhraverdi, Shihabuddin Jahja" dhe, me të, lindja e ishraki shkollës, kanë plotësuar kërkesën e thellë të një kulture, në të cilën historia e filozofisë është e pandarë nga historia e spiritualitetit.


Përktheu Nexhat Ibrahimi
--------------------------------------------------------------------------------
[1] Shkëputje nga vepra: HISTORIA E FILOZOFISË ISLAME, I–II, përktheu N. Ibrahimi, Logos-A, Shkup, 1997.